Տեսակէտ. Խելագար Պատմութիւն

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Ռոպէր Կէտիկեանի «Une Histoire de Fou”/ “Don’t Tell Me The Boy Was Mad» (2015, 135 վայրկեան) ժապաւէնին կրճատուած տարբերակը (1) ցուցադրութեան դրուեցաւ դեկտեմբեր 10-էն սկսեալ: Անիկա կ’արծարծէ Գաղտնի բանակի գործողութիւններուն պատճառած կողմնակի անմեղ զոհերու թեման: Ժապաւէնը բեմադրիչին նախատեսած հայկական «եռագրութեան» մը եզրափակումն է: Առաջին երկուքն են` «Ուղեւորութիւն դէպի Հայաստան» (2006-ի «Արծաթ ծիրան» մրցանակ) եւ  «Ոճիրի բանակը» (2009): Ցուցադրութեան նախօրէին նկատելի էր ժապաւէնը յառաջ քշելու ակնյայտ աշխատանք` որմազդ, ե-նամակ, … թերեւս որովհետեւ պաստառի վրայ պիտի տեսնուէին ոչ նուազ քան վեց պէյրութահայ դերասան եւ կարգ մը պուրճհամուտեան կենցաղային տեսարաններ: Ի զարմանս ինձ, 11 դեկտեմբերին, 15 վայրկեան ուշացումէ ետք. սրահին մէջ կար տասը հանդիսատես, որոնց կէսը միայն հայեր էին:

Բեմադրիչը.-  Ռոպէր Կէտիկեան ծնած է 1953-ին:  Հայրը կարսեցի ծագումով նաւահանգիստի աշխատաւոր մըն էր: Մայրը` գերմանուհի մը: Հասակ նետած է Մարսէյի բանուորական «L՛Estaque» թաղամասին մէջ: Տասնչորս տարեկանին անդամակցած է համայնավար կուսակցութեան եւ նոյնիսկ բարձրաձայն կոչերով վաճառած` կուսակցութեան օրկանի (L՛Humanité) կիրակնօրեայ թիւերը: «Միացեալ ծրագիր»-ի (programme commun) պատճառած պառակտումէն ետք, 1977-ին կուսակցութենէն հրաժարած է: Ներկայիս կը յարի «Parti de gauche»-ի:  Ուսանած  է Մարսէյէն ոչ հեռու «d’Aix-en-Provence»-ի ընկերային գիտութիւններու բաժնին մէջ, ուր հանդիպած է իր կնոջ` Արիան Ասքարիտի: Իր առաջին ժապաւէնը` «Dernier Été» (Անցեալ ամառ -1981) ձեռք կ’առնէ իր ծննդավայրի (l’Estaque) բանուորներուն առօրեան: Կէտիկեան այդ բներգին վերադարձած է նաեւ հետագային:

Եռագրութեան առաջին հատորը կը կազմէ «Le Voyage en Arménie»  (114 վ.) Կէտիկեան նաեւ բեմագրութեան հեղինակն է: Ինչպէս հայկական բներգով բազմաթիւ այլ ժապաւէններու մէջ, այստեղ եւս դերեր վերցուցած են` Սիմոն Աբգարեան, Սերժ Աւետիքեան եւ բեմադրիչին կինը` Արիան Ասքարիտ:

Ֆրանսուհի Աննայի հայ հայրը` Վարշամ (Պարսամ) (2)  մահամերձ է: Առասպելաբանութեան մէջ Պարսամ տիտան մըն էր: Մահամերձ Տիտանի կերպարը յստակօրէն խորհրդանշական է: Վարշամ կը փախչի դէպի Հայաստան, որպէսզի իր դուստրը պարտադրուի հետապնդել եւ գտնել զինք: Այսինքն պարտադրուի գտնել իր ակունքները: Աննա իր հայրը կը գտնէ ծաղկած ծառի մը տակ: Ի հարկէ` ծիրանի՛ ծառ: Ժապաւէնը այս իմաստով ինքնակենսագրական է: Կէտիկեանի մօտ առկայ է ակնարկը դէպի իր ակունքները:

Եռագրութեան երկրորդ հատորը կը կազմէ «l’armée du crime» (139 վ.): Ժապաւէնը կը պատմէ Բ. Աշխարհամարտին ընթացքին Մարսէյի մէջ ինքնուս բանաստեղծ Միսաք Մանուշեանի (սլաքով նշուած) գլխաւորած դիմադրողներու խումբի անդամներէն 23-ի գնդակահարութեան մասին: Կեսթափօ զանոնք վարկաբեկելու համար պատրաստած էր կարմիր որմազդ մը, որ խումբը կ’որակէր  «Ոճիրի բանակ»: Արակոն անոնց նուիրած է երկարաշունչ բանաստեղծութիւն մը: Կէտիկեանի ժապաւէնը ձեւով մը «հակաթոյն» մըն էր Թարանթինոյի «Անբարունակ փիճեր» ժապաւէնին, որ դիմադրութեան կը մօտենար զաւեշտական ձեւով: Հելեն Քէօսէեանի մենագրութիւնը հիմնուած է վերջին վերապրող անդամ, Արսէն Չաքարեանի յուշերուն վրայ: Կէտիկեանի այս ժապաւէնը եւս ակնարկ մըն է իր գաղափարական ակունքներուն: Ինչպէս «խելագար» Արամը, այնպէս եւ Մանուշեան հոգեպէս հաշտ չէին սպաննելու գաղափարին հետ:  Կողքի նկարը ցոյց կու տայ Սիմոն Աբգարեանը` Մանուշեանի դերով: Կողքին կանգնած ընկերը` Louis-Robinson Stévenin, ներկայ ժապաւէնին մէջ ստանձնած է Սողոմոն Թեհլիրեանի դերը:  Այդտեղ էր նաեւ Արիան Ասքարիտ(3): Ժապաւէնը ցուցադրուած է Քաննի ոչ մրցանքային ծրագիրի ծիրին մէջ:

Պատմական հիմք.- Ժապաւէնը ներշնչուած է սպանացի լրագրող Հոզէ Անթոնիօ Կուրիարանի «Լա պոմպա» գիրքէն: Լրագրողը 30 դեկտեմբեր 1980-ին հեռախօսի խցիկի մը մէջ  կը խօսէր իր կնոջ հետ, երբ երկու ռումբեր պայթած են Swissair եւ TWA ընկերութիւններու Մատրիտի գրասենեակներուն մօտ: Զոհեր չկային, բայց լրագրողին ոտքերը լրջօրէն վնասուած էին: Կային նաեւ 8 այլ վիրաւորներ: Կուրիարան, որ մինչ այդ հայերու մասին ոչինչ գիտէր, յաջողած է տեսակցութիւններ ունենալ Գաղտնի բանակի անդամներուն հետ (տես կողքի լուսանկարը) եւ հեղինակած է երկու գիրքեր: «La Bomba Un No Rotundo A La Destruccion Y A La Muerte Y Un Viva A La Vida», 1982 (Բարձրաձայն «ոչ» մը կործանման եւ մահուան դէմ, եւ «կեցցէ» մը` կեանքին) եւ «Armenios, el genocidio olvidado», 2009 (Հայեր, մոռցուած ցեղասպանութիւնը):

Կէտիկեան թատրը փոխադրած է իր ծննդավայր Մարսէյ եւ լուսարձակի տակ առած` Օրլիի ականահարումէն ետք Գաղտնի բանակի մէջ ծայր տուած երկփեղկումը հիմնադիր ղեկավար Յակոբ Յակոբեանի եւ նորեկ անդամ Մոնթէ Մելքոնեանի գլխաւորած թեւերուն միջեւ: Մոնթէ ապա հիմնած է «Յեղափոխական գաղտնի բանակը», որ իր գործողութիւնները փոխադրած է Ղարաբաղ: «Խելագար պատմութեան» հերոս Արամի «մահապատիժ»-ը ակնարկ մըն է այդ շրջանին տեղի ունեցած փոխադարձ սպանութիւններուն:

Ժապաւէնին երկրորդ վերնագիրը առնուած է Միշէլ Պերժէի յօրինած երգէ մը, որ 1980-ին տեղ գտած է նշանաւոր երգչուհի Ֆրաս Կալլի ալպոմին մէջ: Երգին առաջին տողերը կ’ըսեն. «Ան դաշնակը կը նուագէր կեցած ոտքի/ Ինձ մի՛ ըսէք, որ այդ տղան խենթ էր/Ան պարզապէս միւսներուն նման չէր …(4): Երգը կը հնչէ, երբ Արամ կը պայթեցնէ ռումբը հակառակ անոր որ դեսպանի ինքնաշարժի կողքին կանգնած էր երիտասարդ ֆրանսացի անցորդը:  Ի դէպ, Ֆրանս Կալլի այդ ձայնապնակը կը տեսնենք Արամի սենեակին մէջ: Սենեակի պատէն կողք կողքի կախուած են Թեհլիրեանի եւ Մանուշեանի լուսանկարները: Զոյգը անդրշիրիմէն  մեզ կը դիտէ: Այդ խոտոր զուգորդութիւնը ցուցանիշ մըն է Արամի եւ գաղափարական տհասութեան:

Դիպաշար եւ պատկերներ.- Ժապաւէնը կը բաղկանայ երկու մասերէ: Քառասուն վայրկեան տեւող առաջին սեւ ու սպիտակ մասը կը սկսի ճատրակով, որուն քարերը մարդաչափ են: Ապա կը տեսնենք Թեհլիրեանը, որ կը սպասէ Թալէաթին: Արդեօք Թեհլիրեան կամազուրկ խաղաքա՞ր մըն է: Թեհլիրեան Թալէաթի վրայ կը կրակէ ետեւէն: Մինչդեռ իր յուշերուն մէջ Թեհլիրեան կ’ըսէ Թալէաթ տեսած է զինք եւ փորձած է խուսափիլ փամփուշտէն: Յարաբերութեան շրջումը հասկնալի չէ: Արդեօք Թեհլիրեան կորովը չունէ՞ր Թալէաթի աչքերուն նայելու: Թեհլիրեան սկսնակ մը չէր, լոկ ութ ամիս առաջ նոյնինքն Պոլսոյ մէջ սպաննած էր մատնիչ Յարութիւն Մկրտիչեանը: Կէտիկեան պատումը յարմարեցուցած է իր հայեցակէտին(5,6):

Ապա կը սկսի դատավարութիւնը, ուր կը լսենք հայոց պատմութեան «այբբենարան»-ի առաջին դասապահը, որ տաղտկալի թուացած է օտար քննադատներու: Այս իրօք տաղտկալի մասը ունի առնուազն երկու դեր: Առաջին հերթին օտար հանդիսատեսը կը ծանօթացնէ Եղեռնի պատմութեան: Այսինքն ունի ծանուցողահան դեր: Ապա մոնթաժի ճամբով կապ կը ստեղծէ Գաղտնի բանակի ահաբեկչութեան եւ «Նեմեսիս» գործողութեան հետ:

Դատարանին մէջ Թեհլիրեանի զգեստը գրեթէ սպիտակ է, մինչ մնացեալ բոլորը սեւազգեստ են: Քամերայի բարձր անկիւնէ դիտած` սրահը կը յիշեցնէ ճատրակի տախտակը: Դատախազները, փաստաբաններն ու յարգելի փրոֆեսէօրները լոկ խաղաքարեր են: Այդտեղ կը գործէր ոչ թէ քրէական օրէնսդրութիւնը, այլ` Գերմանիոյ պետութեան քաղաքականութիւնը, որ կը փորձէր պարտկել օսմանեան պետութեան հետ իր մեղսակցութիւնը: Առաջին շարքի վրայ էին «Նեմեսիս» գործողութեան ղեկավարները, որոնք ցուցմունքներ կու տային առերեւոյթ վրդոված Թեհլիրեանին: Հանդիսատեսը կ’իմանայ, որ Թալէաթի սպանութիւնը հայկական կազմակերպութեան մը կողմէ ծրագրուած էր: Ուրեմն եւ ըստ քրէական օրէնքին, ահաբեկչութիւն էր: Եւ այդ նոթին վրայ կը սկսի ժապաւէնին երկրորդ մասը, որ կը վերաբերի Գաղտնի բանակի «կոյր» ահաբեկչութեան բարոյականին:

Գլուխ Բ.- Յովհաննէս (Ս. Աբգարեան) անկուսակցական համեստ նպարավաճառ մըն է, որ կը տքնի իր հինգ հոգինոց ընտանիքին ապրուստը ապահովելու համար: Այս իմաստով կը ներկայացնէ տարագիր երկրորդ սերունդը: Կրպակի պատէն կախուած է Ուիլսընեան Հայաստանի քարտէսը, որուն առջեւ կանգնած անտարբեր յաճախորդի մը հայոց պատմութեան անհաւատալիօրէն տհաս դասեր կու տայ: Որդին` Արամ, կը ներկայացնէ Եղեռնի յիսնամեակէն ետք երեւան եկած երրորդ «դժգոհ» սերունդը: Ուսանողներ, որոնք ապրած էին 1968-ի թոհուբոհը, անկիւնադարձային դէպքերը եւ «հիփփիական» ալիքը Ֆրանսայի մէջ եւ այլուր: Կ՛այրէին գործելու  տենչով, բայց քաղաքական գետնի վրայ տհաս էին նոյնքան, որքան` իրենց ծնողները: Այս շատ ցաւալիօրէն ի յայտ կու գայ ապրիլ 24-ը ոգեկոչող արարողութեան տեսարանին մէջ: Քահանայի քարոզը պատրաստ շապլոններու շարք մըն է, իսկ Արամի տաքարիւն ելոյթը` զուտ զգացական. վերականգնել հայու պատիւը, վերադարձնել մեր սրբապղծուած եկեղեցիներն ու պապերու գերեզմանները, սին է դասական ասքը եւ այլն…

Ժապաւէնին թերեւս ամէնէն խօսուն կերպարը Արամին տատն է: Տարագիր առաջին սերունդի ներկայացուցիչը: Տատիկը (Սիրվարդ Ֆազլեան) կորսնցուցած է իր տրամաբանութիւնը: Կ՛ապրի արհաւիրքի յուշերով: Փոխան օրօրի` կ՛երգէ արիւնոտ վրէժխնդրութիւն: Եկեղեցւոյ մէջ, արարողութեան ընթացքին, Արամին կը յանձնարարէ խոհարար դառնալ, թունաւոր համադամներ պատրաստել եւ հրամցնել Մարսէյի բոլոր թուրքերուն: Եկեղեցի մտնող ֆրանսացի ոստիկանները կը տեսնէ որպէս ջարդարար թուրք խուժան: Այս մասին` աւելի ուշ:

Արամ կը սկսի վիճիլ իր հօր հետ: Յովհաննէս (շատ թեթեւ եւ անհամոզիչ) կ՛ապտակէ (իր ըմբռնումով ապերախտ) որդին:  Յաջորդ քատրին մէջ հայրը իր բռնած բուռ մը հատիկները յուսակտուր վար կը նետէ: Խորհրդանշական աքթ մը: Այդ ժապաւէնի սակաւաթիւ տեսարաններէն մէկն է, ուր կարելի է նկատել պատկերաւոր լեզու:

Արամ կը յայտնուի Գաղտնի բանակի խմբակի մը մէջ, որ կը ծրագրէ թուրք դեսպանին ահաբեկումը: Յոյժ անհաւատալի է, որ մահը դիմագրաւող երիտասարդներու յարաբերութիւնները ըլլային այդքան բռնազբօսիկ: Կէտիկեանի առերեւոյթ անգիտութիւնը, բարդուած տղոց սիրողական խաղարկութեան, յառաջ բերած են պատկեր մը, որ կը յիշեցնէ դպրոցական տրամախօսութիւնները: Ի միջի այլոց կը տեսնենք «Հայ պայքար» վաղանցիկ, եւ գրեթէ անծանօթ պարբերականէն թիւ մը: Ինչ որ անտեղի հարցականներ կը յարուցէ, քանի որ 1980 թուականին Գաղտնի բանակի պաշտօնաթերթը «Հայաստան»-ն էր:

Լիբանանեան տեսարանի մը մէջ կը տեսնենք խառնիճաղանճ հայ ամբոխ մը, որ հաւաքուած է թափթփած, թոթով քահանայի եւ մանրակազմ ԱՍԱԼԱ-ի մարտիկի մը շուրջ: Քահանան եւ մարտիկը մեքենականօրէն կը կրկնեն  մարտաշունչ, բայց բոլորովին անհամոզիչ շապլոններ: Մինչ շատ աւելի տպաւորիչ տիպար Սերժ Աւետիքեան ձեռքերը գրպան դրած` անկիւնէ մը կը դիտէ զաւեշտական տեսարանը: Երկու տեսարաններն ալ բաւականին երկար կը տեւեն:  Ի՞նչ կուզէ այս երկարապատում անհեթեթ տեսարանով բեմադրիչը հանդիսատեսին թելադրել, գուցէ արգահատա՞նք: Բայց չէ՞ որ այդ տղաքը (ճիշդ թէ սխալ ճամբով) իրենց կեանքը կը զոհաբերէին:

Գաղտնի բանակի մանկատի ղեկավարները Արմէնակին (Սերժ Աւետիքեան) (7) վստահած են … ճարել յարկաբաժին մը, որուն պատուհանէն կարելի է հետեւիլ դեսպանին շարժումներուն: Այդքան կարող վեթերան արուեստագէտը ողջ ժապաւէնին ընթացքին կ’արտասանէ լոկ մէկ նախադասութիւն: Թերեւս` դժգոհ իրեն բաժին հասած ոսին դերէն, Աւետիքեան յանկարծ կը սկսի երգել Սայաթ Նովա, գուցէ «Աշխարհը մի փանջարա է»: Արամ աշխարհը սկսած էր տեսնել այդ «պատուհան»-ի նեղ տեսադաշտով սահմանափակուած:

Կը յայտնուի նաեւ արգիլուած սէր` փարթիզաններ Արամի եւ Անահիտի միջեւ: Յստակ չէ, թէ ինչո՛ւ այդ շարքային աղջիկը կը կրէ մայր աստուածուհիին խորհրդանշական այդքան բեռնաւոր անունը: Կը թուի, թէ գեղատես զոյգին անկողինի տեսարանները ներառուած են շուկայական նպատակներով:

Աւարտական տեսարաններէն մէկուն մէջ Արամ արդէն որոշած է հեռանալ կոյր ահաբեկչութենէ մինչ Անահիտ կը շարունակէ հաւատարիմ մնալ արիւնարբու ղեկավար Յակոբ Յակոբեանի … ներողութիւն, պիտի ըսէի «Վրէժ»-ի (8): Արամի դէմքը շեշտակի ուղղուած էր դէպի արեւ (իմա՛ լոյս եւ մասամբ նորին), մինչ Անահիտի դէմքը շրջուած էր դէպի մթութիւն (խաւար եւ մասամբ նորին): Արամ կանգնած էր հանդիսատեսին մօտիկ, իսկ Անահիտ` հեռու: Կ’ենթադրեմ, որ յաւելեալ բացատրութիւններ տալու հարկ չկայ:

Արամի մայրը` Անուշ (նկատել անունը) կը կռահէ, որ իր զաւկի արարքը կործանած է ֆրանսացի երիտասարդի մը կեանքը: Ի դէպ, ոչ մէկ ակնարկութիւն կայ այն գծով, որ այդ երիտասարդը` Ժիլ, ի բնէ հետաքրքիր լրագրող մըն է:  Ընդհակառակն, մենք կը տեսնենք անարիւն տիպար մը: Հիւանդանոցին մէջ Անուշ համայն հայ ազգի կողմէ ներողութիւն կը խնդրէ: Անուշի շնորհիւ Ժիլ կը մօտենայ հայ ընտանիքին: Իմա` հայ ազգին: Ժիլ հայու տուն կը մտնէ ճիշդ այն պահուն, երբ այդտեղ տեղի կ’ունենար թէժ տոհմիկ խրախճանք: Կը քնանայ Արամին սենեակը: Ի դԷպ, Արամին հայրը զինք զերթ իր քաւութեան խաչափայտը կը կրէ դէպի Արամի սենեակը: Ժիլ կը հեռանայ զինք շատ սիրող գեղեցիկ խօսեցեալէն, բարեկեցիկ ընտանիքէն (իմա` Ֆրանսա): Մանուկի մը նման սենեակի յատակին պառկած` կը կարդայ հայկական հեքիաթներ: Եւ ի վերջոյ կը փոխարինէ Անուշի կորուսեալ որդին: Մահամերձ եւ խելակորոյս Արսինէ տատիկին կը ներկայանայ որպէս Արամ: Ապա կը սկսի քալել որպէս նոր մարդ: Այս խորհրդանշական փոխարինման քաղաքական վերծանումը կը թողում ընթերցողին:

Անուշ եւ Ժիլ կու գան Պէյրութ եւ հայ Պարսամի պանդոկին մէջ գաղտագողի կը հանդիպին արդէն դասալիք Արամին: Այստեղ Արամ կը կրկնէ դատավարութեան ընթացքին Թեհլիրեանին  արտասանած միտքը` թէ ինք մարդասպան է, բայց` ոչ ոճրագործ: Ժիլ ձայներիզի վրայ կ’արձանագրէ Արամի «խոստովանանք»-ը:

Այստեղ եւս կայ հիմնական շեղում: Ինչպէս կողքի լուսանկարը ցոյց կու տայ, Կուրիարան բացայայտօրէն տեսակցած էր գործօն ղեկավարներու հետ: Այլ ոչ` գաղտագողի հանդիպած դասալիք անդամի մը հետ: Կէտիկեան անգամ մը եւս պատմութիւնը յարմարեցուցած է իր հայեցակէտին(9): Արամ մահապատժի կ’ենթարկուի մօր աչքերուն առաջ: (Աղի արցունքներ): Կէտիկեանի ժապաւէնին մէջ Մոնթէ Մելքոնեանի ուղղութիւնը որդեգրած միակ տիպարը կը վերանայ: Մինչդեռ պատմականօրէն Յակոբ Յակոբեանի ղեկավարած թեւն էր, որ վերացաւ, իսկ Մոնթէ Մելքոնեանի ուղղութիւնը իր գործունէութեան դաշտը փոխադրեց Ղարաբաղ:

Թաղում եւ Ցնորք.– Ինչպէս Սերժ Աւետիքեանի, այնպէս եւ Սիմոն Աբգարեանի առիթ կը տրուի ցոյց տալու իր դերասանական շնորհը: Արամին հայրը կիսամութ սենեակի մը մէջ առանձին եւ լուռ, թաց աչքերով կը պարէ իր սպաննուած որդիին լուսանկարին առջեւ: Պարը որպէս պատկեր` յուզիչ է: Բայց այդտեղ չկայ, քաղաքական ասք: Որեւէ ցուցանիշ չկայ, որ Յովհաննէս (իմա` երկրորդ սերունդ) պատրաստ է որդեգրելու զինեալ պայքարը:

Ժապաւէնի խաղարկութիւնը առ հասարակ տժգոյն է, անարիւն եւ անհաղորդ: Այս յատկապէս աղէտալի է Ժիլի (Grռgoire Leprince-Ringuet) պարագային, որովհետեւ Անուշի խօսքերով, ա՛ն պիտի ըլլար «մեր դեսպանը» օտարներու մօտ: Ի դէպ, օտար քննադատներ ժապաւէնը կը համարեն ոչ վարակիչ միջակութիւն:

Աւարտական տեսարանին մէջ Անուշ եւ Ժիլ կը հասնին Ախուրեանի ափին կանգնած Մարմաշէն: Բագրատունեաց շիրիմներու կողքին, Անիի մայր տաճարը կրկնող կաթողիկէի շուքին տակ բացուած փոսի մը մէջ կը պարպեն Արսինէ տատիկի աճիւնները: Թաղումը անշուշտ խորհրդանշական է: Արհաւիրքի խոցէն խելագարած առաջին սերունդը այլեւս չկայ: Բայց Երկիր Նայիրիի «ուղեղի մորմոք»-ը կը շարունակուի: Անուշ կ’երազէ Արարատի լանջին զբօսաշրջային ճաշարաններ կառուցել: Կէտիկեան կ’ըսէ, թէ ինք անաստուած հաւատացեալ մըն է:

Կէտիկեան յաճախ կը քննադատէ հայերը, որովհետեւ  փոխանակ ջանալ փաստելու, թէ կ’ապրին, անոնք կը ջանան փաստել, որ սպաննուած են: Ի դէպ, «Խելագար պատմութեան»  մէջ չի յիշուիր ցեղասպանութիւն բառը: Կէտիկեան ժապաւէնը նուիրած է իր թուրք ընկերներուն: Բազմաթիւ թուրք լրագրողներ դրական արտայայտուած են: ՖԻՓՐԵՍՔԻ(10) համքարութեան մէջ Թուրքիոյ ներկայացուցիչ վեթերան քննադատ Աթիլլա Տորսայ ժապաւէնը կը համարէ հաշտութեան համար մեկնուած ձեռք:

Ժապաւէնը կը փակուի Արարատի համայնապատկերով: Մորմոքի հսկայ խորհրդանիշը` Հայաստանի հորիզոնին վրայ: Մինչ Անուշ եւ Ժիլ թեւ-թեւի մտած, կը հեռանան` ծրագրելով յաջորդ ամրան արձակուրդը:

——————–

1. Ժապաւէնը կրճատուած էր շուրջ 20 վայրկեան: Շատ մը քննադատներ այդ կը յանձնարարէին:
2. Ասորական ծագումով անուն: Պարսամ անունը կը կրկնուի ներկայ ժապաւէնին մէջ:
3. Այն հարցին` թէ ինչո՞ւ զինք կը տեսնենք Կէտիկեանի գրեթէ բոլոր ժապաւէններուն մէջ, դերասանուհին հիւմըրով բացատրած է, որ այդ «նշուած է ամուսնական պայմանագիրին մէջ»:
4. Il jouait du piano debout / Ne me dites pas que ce garçon était fou / Il ne vivait pas comme les autres, c’est tout
5. Տես, օրինակ, ««Նեմեսիս» եւ Սողոմոն Թեհլիրեան», Զաւէն Գ. Ղարիպեան, «Ազդակ», 12 դեկտ., 2015
6. Կար նաեւ այլ անճշդութիւն: Այդ տարողութեամբ ատրճանակէն (0.38 caliber) արձակուած փամփուշտի ելքի բացուածքը կլոր եւ մաքուր չի կրնար ըլլալ, որովհետեւ ճնշումի ալիքը կը փշրէ գանկը:
7. Գաղտնի բանակի ղեկավարներ Գէորգ Աճէմեան եւ Ճէյմս Գառնուզեան միջին տարիքի մարդիկ էին:
8. Արաբ դերասանը օտար հանդիսատեսներու հանգամանօրէն կը բացատրէ «վրէժ» բառին նշանակութիւնը:
9. Լուսանկարին մէջ նկատել` ձայներիզը, ոտքի հասակը ճշդող կօշիկը, եւ ձեռնափայտը: Բաղդատել նաեւ` պարզատիպ լրագրողի եւ Արամ Գեղեցիկի տարիքն ու արտաքինը:
10. Fédération Internationale de la Presse Cinématographique.