Հրատարակութիւններու Լուսանցքին. Կորսուած Բնաշխարհին Գրագէտը` Կարօ Սասունի («Որսորդը», Վերջաբան)

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Ներկայ «Վերջաբան»-ը ուսումնասիրական ծաւալուն ակնարկ մըն է` նուիրուած Կարօ Սասունիի կեանքին եւ քաղաքական-հասարակական ու գրական վաստակին: Լոյս տեսած է ֆրանսական-ֆրանսահայ «Էտիսիոն Փարանթէզ» հրատարակչատան թարգմանովի հրատարակած մէկ հատորին մէջ:

Այս հրատարակչատան մասին սփիւռքահայ մամուլը մօտ անցեալին անդրադարձած է քանիցս: 80-ական թուականներէն արդէն կազմաւորուած ու թափ առած, 90-ականներուն եւ 2000-էն ասդին` առաւելաբար ճարտարապետութեան եւ քաղաքաշինութեան մարզի երկու հարիւրը անցնող (մեծ մասամբ ֆրանսալեզու) հեղինակաւոր հրատարակութիւններու կողքին, անիկա զարգացուցած է հայանիւթ զոյգ մատենաշարեր.  նախ` «Քոլլեքսիոն Արմենիէն»-ն, ապա` «Քոլլեքսիոն Տիասփորալ»-ը: Ասոնք գրեթէ լրիւ հայերէնէ ֆրանսերէն թարգմանութիւններ են, երբեմն եւ` հայերէն բաժիններով:

Ուրեմն, այս երկրորդ շարքի նորագոյն հրատարակութիւններէն Կարօ Սասունիի «Որսորդը» («Լէօ Շասսէօր») պատմուածքի վերջաբանն է, վաստակաւոր պատմագէտ, դասախօս եւ հեղինակ Անահիտ Տէր Մինասեանի գրիչէն` ֆրանսալեզու ընթերցող հասարակութեան ուղղուած, որ ստորեւ թարգմանովի կը ներկայացուի հայ ընթերցողին:

Խմբագրութիւն

Ա. Մաս

Ներկայ նորավէպը` «Որսորդը» լոյս տեսած է 1934-ին, «Լեռներու խորհուրդը»(1) ժողովածուին մէջ, Վիգէն Գլակ հեղինակային գրչանունով. բեղմնաւոր գրագէտ Կարօ Սասունիի զուտ ստեղծագործական սակաւաթիւ գործերէն(2) մէկը: Գործի խորագիրին ներքեւ արձանագրուած է երկտող գրութիւն մը, որ կը խտացնէ ամբողջ դաւանանք մը.

«Լեռներու գագաթները մօտ են երկնքին,
Իսկ լեռնական մարդիկ` Աստուծոյ»:

Բնագիրը խմբագրուած է Փարիզի եւ Հալէպի միջեւ եւ հրատարակուած` Պէյրութ. տարագիր հեղինակը, աւելի քան քսանամեայ թափառումէ ետք, այս քաղաքին մէջ խարիսխ պիտի նետէ. վերջնական խարիսխ, բան մը, որ ինք չի գիտեր տակաւին(3): Երկը պատմուածքներու ժողովածու մըն է, ներշնչուած` Համաստեղի(4) բնորդէն. գրականութիւն, որ կ՛ոգեկոչէ անցեալը, բնաշխարհի` Երկիրի կեանքը, մինչ երիտասարդ գրագէտներ կը  ձգտին հասկնալու տարագրութեան նոր աշխարհը(5): Սերունդի խնդիր, քաղաքական յանձնառութեան խնդիր, զգայնութեան խնդիր` մարդու մը մօտ, որ հպարտ է բնաշխարհիկ իր ծագումով(6):

«Լեռներու խորհուրդը» ժողովածուի եօթը նորավէպերը(7) իբրեւ շրջանկար ունին Սասունը(8)` Վիգէն Գլակի ծննդավայր գաւառը: Միակ բացառութիւն` «Առաջին զեփիւռը», ուր գրագէտը, փարիզեան արուարձանի պարտէզի մը մէջ, կը դիտէ իր երկու փոքր որդիները (եւ քովի պարտէզի նոյնքան դեռատի Փոլեթը, եւ անոր տածած հետաքրքրութիւնը` կրտսեր մանչուկին հանդէպ): Եթէ բոլոր պատումներուն մէջ` հեղինակ գրագէտը կը նոյնանայ պատմողին հետ, մանաւանդ «Որսորդը» ինքնակենսագրական նորավէպ է, փառաբանումը` բացարձակ երջանկութեան մը: Պատմութիւն մը` պարզ, բայց փառաւորեալ, հայկական լեռնաշխարհի գիւղերու տօներու եւ եղանակներու տոմարային կշռոյթով թաւալող: Անսաստելով չափահասներն ու անոնց դրած արգելքները, հակառակ անողոք տփոցներու, մանուկը բռնուած է ազատ ու վայրի կեանքի մը տենդով, Սասունի կոյս բնութեան ծոցին, յափշտակուած` գլխապտոյտ բարձունքներու եւ խոր կիրճերու իր գինովցնող արշաւներով: Որսորդական գինովութեամբ մը` ժառանգուած շատ հեռաւոր նախնիքներէ: Եւ եթէ ան հրաշքով կը վերապրի գրեթէ մահացու անկումէ մը, ատիկա կ՛ըլլայ` ամբողջ կեանքի ընթացքին իրեն վիճակուած կաղութեան մը գնով: Այս անկումը միանգամայն կ՛ըլլայ դէպքը, որ զինք կը խլէ գիւղացիի մը սահմանուած կեանքի ընթածիրէն, կը հարկադրէ լքել «որսորդի կեանքը»` յօգուտ դպրոցին, կրթութեան, գիրին ու դպրութեան: Կեանքի նոր ընթացքի մը եւ անոր կանոններուն:

«Լեռներու խորհուրդը» փակող «Լէյլան»-ը(9) առաջին այս վիպակին ժամանակագրական շարունակութիւնն է: Պատմութիւնն է գրեթէ միստիք մտերմութեան մը` նոյն տղուն եւ հրաշալի, անսանձելի մտրուկի մը` Լէյլանի միջեւ: Այս հիանալի, հրաբաշ անասունին` հեղինակը կը վերագրէ նրբին հասկացողութիւն մը շրջապատին, մարդերուն եւ անապահովութեամբ ու բրտութեամբ յագեցած միջավայրին: Գիւղ ներխուժած աւազակ քիւրտերու վոհմակէ մը գերեվարուելէ խուսափելու համար Լէյլանը պիտի նետուի անդունդը: Վարք, որուն խորհրդանշական իմաստն ու օրինակային արժէքը կ՛ընդգծուի սասունցի հայուհի Շաքէի անձնասպանութեան ոգեկոչումով(10):

Ծագումէ թելադրուած երկու այս պատումները բացայայտ կը դարձնեն կապը` հեղինակի ապրումին եւ «Սասունցի Դաւիթ» ժողովրդական դիւցազնավէպին միջեւ(11): Մանուկը կ՛որակուի «ծուռ», ինչպէս` դիւցազնավէպին հերոսը: Կը ձգտի դառնալու մեծ որսորդ մը, ինչպէս էին Առիւծ Մհերն ու Դաւիթը` ինք, անպարտելի ուժով օժտուած այս գերմարդկային տիպարները: Լէյլան կը յիշեցնէ Քուռկիկ Ջալալին` հրաշալիօրէն օժտուած խօսելու կարողութեամբ, եւ որ պիտի արգելափակուի Վանի քարաժայռին մէջ` Փոքր Մհերի հետ միասին դատապարտուած անմահութեան: Վերջապէս, «Որսորդը», ուր տղան հրապարակաւ կը զգետնէ քիւրտ բեկին որդին, կը նախանշէ իր ապագայ ըմբոստութիւններն ու յանձնառութիւնները: Դիւցազնավէպի ազատատենչ Դաւիթին նման, որ կը պայքարի չարիքի ուժերուն դէմ, իր ժողովուրդը ազատագրելու համար հարստահարիչներու լուծէն:

Անշիջելի Կարօտ Մը

«Որսորդը» ակնարկն է` նետուած անցեալին, չափահասի մը, տարագրեալի մը կողմէ, որ բռնուած է անշիջելի կարօտէ: Մարդու մը, որ կը վերյիշէ իր մանկութիւնը` կրկնակի կորսուած բնաշխարհի մը մէջ: Կորսուած նախ` որովհետեւ Ա. Աշխարհամարտի ընթացքին Հայոց ցեղասպանութիւնը ճարակած է նաեւ Սասունի մէջ: Հողազրկումն ու վերապրողներու ցրւումը լրացուցած են պատմական Հայաստանի այս ամրոցին ջնջումը քարտէսէն(12): Կորսուած նաեւ` ժամանակի անողոք անդարձութեան բերումով […]: Այսպէս, վիպակը կրնայ կարդացուիլ նաեւ իբրեւ կորուսեալ մանկութեան մէկ այլաբանութիւնը […]: Անգտանելի դարձած երկիրը` ա՛լ երեւակայութեամբ յաճախուած մանկութեան մը, նահապետական ընտանիքի ծոցին: Մոռացութեան դէմ պայքարի վճիռով եւ տեսողական յիշողութեան ճշգրտութեամբ պատմուած դրախտային մանկութեան մը:

«Մեր գիւղը կը կոչուէր Ահարոնք, կամ Ահրոնք: Քիւրտերը զայն կը կոչէին Հընզէ, որուն աւելի հին անունն էր Հանձէ: (…) Ահարոնքը կարեւոր գիւղ մըն էր` ինկած Հանտոք լերան հարաւ-արեւմուտքը, Տալվորիկի արեւմտեան սահմանին վրայ, Սպիտակ Խազակ լերան ստորոտը, Տիգրիսի ճիւղին (որ կու գայ Դարկօշ եւ Հանտոք լեռներէն) ձախ կողին վրայ, երեք քիլոմեթր գետէն հեռու, դէպի լեռն ի վեր:

«Գիւղը այգիներու, պարտէզներու, պտղատու ծառերու  ընդհանուր ցանց մը կը կազմէր, ու իր աղբիւրներով, պզտիկ ջրվէժներով եւ անհամար առուակներով դրախտային պատկեր մը ունէր: Գիւղին ետեւը կը ցցուէր լեռը` մօտ 1000 մեթր գիւղէն բարձր եւ կը կոչուէր Սարբանակ: Անկէ վեր կու գար Սպիտակ Խազակը, Հասամտինի բարձր սարահարթը` Դրուկ Սարուկը, եւ այդ ընդարձակ 15-20 քիլոմեթր տարածութիւնը գիւղին լեռնամասերն էն` կաղնիի անտառներով ծածկուած, մարգագետիններու լայն տարածութիւններով եւ գետակներով, որոնք վար կ՛իջնէին գիւղին աջ ու ձախ կողմերէն եւ Տիգրիսին միանալու համար: (…)

«Գիւղի թէ՛ գետային, թէ՛ լեռնային մասերու մէջ որսի անհամար կենդանիներ կային: Անհաշիւ էր կաքաւը` իր տեսակներով, կային վայրի բադեր: Վայրի այծի երամները կը մօտենային գիւղին, երկու քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ, Վայրի գազաններէն առատ էին արջեր, գայլեր ու աղուէս, եւ գետին մէջ` ջրշուն, բնական է` նաեւ առատ ձուկ: Ընտանի կենդանիներու բոլոր տեսակները կային, բայց ամէնէն առատը այծն էր»(13):

(Շար. 1)

1) Վիգէն Գլակ (Կարօ Սասունի), «Լեռներու խորհուրդը», Պէյրութ, տպարան Ապաճեան, 1934, եւ 1984. «Որսորդը», էջ 5-57:

2) Տե՛ս նաեւ Կ. Սասունի, «Կեանքի յորձանուտին մէջ», Պէյրութ, 1962:

3) Կ. Սասունիի կենսագրութեան համար` տե՛ս Աշոտ Ներսիսեան, «Կարօ Սասունի», Երեւան, Կովկասեան իրանագիտութեան կենտրոն, 2009: Կենսագրութիւն մը եւ համառօտ մատենագիտութիւն մը կը գտնենք նաեւ Հայաստանի Հանրագիտարանի մէկ յաւելուածին մէջ` «Հայկական հարց. հանրագիտարան», Երեւան, 1996, էջ 403-405:

4) Համաստեղ (Համբարձում [Կելէնեան, 1895-1966): Ծնած Խարբերդի մօտ` պատանի` գաղթած է Միացեալ Նահանգներ, ուր քսանականներու սկիզբը` Պոսթոնի «Հայրենիք»-ին մէջ` կը հրատարակէ առաջին պատմուածքներ հայ գեղջկական կեանքէ: «Սպիտակ ձիաւորը» (1952) նկատուած է իր գլուխ-գործոցը (ֆրանսերէն թարգմանութիւն Հուրի Իփէկեանի, Մարսէյ, «Փարանթէզ» հրատարակչական, «Տիասփորալ» շարք, հրատ. նախատեսուած 2015-ի համար):

(5) Գրիգոր Պըլտեան, «Յիսուն տարի ֆրանսահայ գրականութիւն. նոյնէն դէպի ուրիշը», Փարիզ, CNRS հրատարակչական, 2001, էջ 202-203:

(6) Տե՛ս Ս. Էփրիկեան, «Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան», Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1903-1905:

(7) «Որսորդը», «Առաջին զեփիւռը», «Արեւաստանի սիրահարները», «Անմահը», «Էնոնք ողջ մնան», «Առքօ-Մոսօ», «Լէյլան»:

(8) Սասունը լեռնազանգուած մըն է, բարձր` մինչեւ 2 973 մ., Տիգրիսի եւ Եփրատի միջեւ, Վանայ լիճէն արեւմուտք եւ Մշոյ դաշտէն հարաւ: Տիգրիսի եւ Եփրատի վտակներու ձեւացուցած նեղ-երկար լեռնահովիտներով` «գաւառ»-ներու բաժնուած, Սասունը, հայ եւ քիւրտ խառն բնակչութեամբ, ԺԹ. դարու աւարտին մօտ կը մնայ կայսրութեան ամենադժուարամատչելի եւ կիսանկախ շրջաններէն: Օսմանեան նուաճումը հոն չէր յաջողած ջնջել հայ հին ազնուականութեան յիշողութիւնը:

(9) Վիգէն Գլակ, անդ, էջ 207-274: «Լէյլան»-ը ձօնուած է Համաստեղին:

(10) 1894-ի կռիւներու կին մարտիկներէն, ան ինքզինք նետած է անդունդ` չիյնալու համար թշնամիին ձեռքը:

(11) «Սասունցի Դաւիթ»-ը, այլ անունով` «Սասնայ ծռեր», չափածոյ դիւցազնավէպ` իբրեւ գործողութիւններու կեդրոն ունի Սասունը: Ձեւաւորուած Ժ. դարու շուրջ, բերանացի տարբերակներով փոխանցուած` բանասացներու սերունդներն ի վար, եւ 1876-ի շուրջ գրի առնուած Գարեգին Սրուանձտեանցի կողմէ: Խորհրդային Հայաստանի մէջ Մանուկ Աբեղեանի ղեկավարութեան տակ 1939-ին հրատարակուած բնագիրը, արգասիքը բազմաթիւ գիտա-հետազօտողներու աշխատանքին, ֆրանսերէնի թարգմանուած է Ֆ. Ֆէյտիի կողմէ, նախաբանուած` Յովսէփ Օրբելիէ, եւ հրատարակուած` ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի ժողովածուին մէջ, Փարիզ, Կալլիմար, 1964: Կ. Սասունի ինք եւս հրատարակած է դիւցազնավէպին` իր անձամբ գրառած տարբերակները. «Սասունցի Դաւիթ», Պէյրութ, 1947. «Սանասար եւ Պաղտասար», Պէյրութ, 1950:

(12) Քրիստոֆըր Ուոքըր, «Հայ Տարօնի եւ Բաղէշի վախճանը, 1914-1916», in Ռիչարտ Յովհաննիսեան (հրատարակիչ), «Հայ Բաղէշ/Պիթլիս եւ Տարօն/Մուշ», Քոսթա Մեսա (Քալիֆորնիա), Մազտա հրատ. 2001, էջ 191-206:

(13) Կ. Սասունի, «Մեր ընտանիքը (յուշեր մանկական եւ պատանեկան օրերէն. մեր տունը)»: Այս գրութիւնը, 52 էջ, մեզի փոխանցուած` իր որդի եւ թարգմանիչ Բաբգէն Սասունիէն, յօրինուած է Պէյրութ, 1942-1943: Հեղինակը կը ճշդէ. «Գրուած է զաւակներուս համար (…) որոնք զրկուեցան մեծ հօրմէ ու մեծ մօրմէ եւ նախնիքներու յիշողութենէն»: