Այո՛. մեր հանրապետութիւնը փոքր է ու նեղ իր սահմաններով. նա զրկուել է իր ամենագնահատելի երկրամասերից ու չի կարող իր մէջ տեղաւորել ամբողջ ազգաբնակութիւնը եւ կարծես թէ պայմաններ չունի անկախ գոյութեան համար: Բայց ես կարծում եմ, որ երկրի սահմանները քարացած չեն կարող մնալ միշտ: Ես հաւատում եմ, որ մեր սահմանները կ՛ընդարձակուեն կեանքի երկաթէ օրէնքի ուժով, մեր արդար եւ անվիճելի իրաւունքների պաշտպանութեամբ:
ՀԱՅՐ ԱԲՐԱՀԱՄ
Դաշնակցութիւնը` իբրեւ ամբողջութիւն, իբրեւ զանգուածային արտայայտութիւն, անկախ կուսակցական ծրագրից ու պաշտօնական դաւանանքից` հայ ժողովուրդի հարազատ զաւակն է, արիւնը արիւնից եւ ոսկրը ոսկրից: Այս իսկ պատճառով նա` իբրեւ ամբողջութիւն, չի կարող ունենալ ուրիշ հոգեբանութիւն եւ ուրիշ գիտակցութիւն, ուրիշ հակումներ եւ ուրիշ պահանջներ, քան ունի ինքը` հայ ժողովուրդը:
Յ. ՔԱՋԱԶՆՈՒՆԻ
Իր ներքին ախտերէն ու թերութիւններէն Հայաստանը ինքն ալ կ՛ազատուէր ներքին միջոցներով: Բայց անոր թշնամիները քնացած չէին… Կը քանդէին Հայաստանը: Քայքայիչ աշխատանքը կը ծագէր ո՛չ թէ ներքին թերութիւններէն, անկարողութենէն կամ անխնամութենէն, այլ արտաքին ուժերէն, որոնք` ունենալով հանդերձ տարբեր նպատակներ եւ հիմունքներ` գէթ որոշ ժամանակ հաւասարապէս շահագրգռուած էին վնասելու Հայաստանին իր պատմական ճանապարհի վրայ:
ԱԼ. ԽԱՏԻՍԵԱՆ
Ասում են, թէ Դաշնակցութիւնը եղել է մի կառավարութիւն: Դա մի ցաւալի սխալ է: Ճիշդ է, Դաշնակցութիւնը այդ դերը ստանձնել է մի որոշ ժամանակ, բաց դա նրա նպատակը չէր: Անցել է արդէն այդ ժամանակը, եւ այժմ Դաշնակցութիւնը առաջ պիտի գայ իբրեւ քաղաքական – սոցիալիստական կուսակցութիւն, ունենալով իւր ամբողջացած պատմափիլիսոփայական աշխարհայեացքը, իր իտէալը, իր նպատակակէտը: Եթէ չլինի այդպիսին` այն ժամանակ չի էլ կարող կոչուելիսկական յեղափոխական կուսակցութիւն:
ՀԱՄՕ ՕՀԱՆՋԱՆԵԱՆ
Քանի Հայաստանը գտնւում է եւ դատապարտուած է որոշ ժամանակ մնալու Խորհրդային իշխանութեան տակ, մենք պէտք է աշխատենք, որ այդ իշխանութեան թերի կողմերը որքան կարելի է քիչ վնասեն ժողովրդին, իսկ գրական կողմերից ըստ կարելւոյն մեծ օգուտ քաղուի: Դաշնակցութիւնը, իր ամբողջ էութեամբ հակառակ լինելով հանդերձ պոլշեւիզմին եւ սրա հաստատած վարչաձեւին ընտրել է ո՛չ թէ վարչաձեւի բռնի տապալումը, այլ` Հայաստանի վերաշինութեան եւ հայ ժողովրդի ինքնահաւաքման եւ բարգաւաճման նպաստելու ձգտումը:
Ս. ՎՐԱՑԵԱՆ
ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125 Դրուագով
71.- 1921 փետրուար 18-ին կը պայթի ժողովրդական ապստամբութիւն` ընդդէմ պոլշեւիկեան բռնատիրութեան: Դաշնակցութիւնը առաջ կ՛անցնի ղեկավարելու համար ժողովրդային պոռթկումը: Կը կազմուի «Հայրենիքի Փրկութեան կոմիտէ»-ն` Վրացեանի գլխաւորութեամբ: Յամառ կռիւներէ ետք, դաշնակցական ուժերը ապրիլ 2-ին կը լքեն Երեւանը եւ շուրջ 12 հազար հոգի` Զանգեզուրի վրայով կ՛անցնի Պարսկաստան:
72.- 1921-ի մարտ 16-ին Սողոմոն Թեհլիրեան Պերլինի մէջ կ՛ահաբեկէ գլխաւոր ջարդարար Թալէաթը: Սկիզբը ահաբեկումներու շարքի մը: Դաշնակցական ահաբեկիչներու գնդակներէն իրարու ետեւէն կը տապալին իթթիհատի գլխաւոր պարագլուխները: 18 յուլիս 1921-ին, Պոլսոյ մէջ, Ջիւանշիր կ՛ահաբեկուի Միսաք Թորլաքեանի կողմէ: 5 դեկտեմբեր 1921-ին, Հռոմի մէջ, Սայիտ Հալիմ կ՛ահաբեկուի Արշաւիր Շիրակեանի կողմէ: 17 ապրիլ 1922-ին, Պերլինի մէջ, Ճեմալ Ազմի եւ Պեհաէտտին Շաքիր կ՛ահաբեկուին Արամ Երկանեանի եւ Արշաւիր Շիրակեանի կողմէ: Իսկ Ճեմալ փաշա, 1922-ին, Թիֆլիսի մէջ ու Չեկայի շէնքին առջեւ, կ՛ահաբեկուի Ստեփան Ծաղիկեանի եւ ընկերներուն կողմէ:
73.- 1921 յուլիս 10-ին կը պարտուի Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին մարտկոցը` անկախ Լեռնահայաստանը: Պոլշեւիկեան գերազանց ուժերուն առջեւ տեղի տալով, Նժդեհի առաջնորդութեամբ դաշնակցական ուժերը, կառավարութեան անդամներն ու մտաւորականութիւնը կը պարպեն Զանգեզուրը ու կ՛անցնին Պարսկաստան:
74.- 1924 թ.ի նոյեմբերէն 1925 թ.ի յունուար, Փարիզի մէջ կը գումարուի ՀՅԴ 10-րդ Ընդհ. Ժողովը: Դաշնակցութեան տարագիր կեանքի առաջին այս Ընդհ. Ժողովը ընթացաւ 1907-ի Չորրորդ Ընդհ. ժողովը յիշեցնող մթնոլորտի մէջ, ուր ռուսական թէ թրքական կողմնորոշումներու, արեւմտահայու թէ արեւելահայու, հակապոլշեւիկեան թէ հակաթրքական պայքարի հարցերուն շուրջ սուր վէճեր սեղանի վրայ դրուեցան: ՀՅ Դաշնակցութիւնը անգամ մը եւս վերահաստատեց իր ներքին միութիւնը` յստակացնելով որ մեծապետական ուժերուն նկատմամբ կը կողմնորոշուի բացառապէս հայ ազատագրական շարժման շահերէն մեկնելով: Ժողովի կարեւոր օրակարգերէն մէկը եղաւ ՀՅԴ Ծրագրի վերամշակման հարցը` հայ կեանքի պայմաններու հիմնական փոփոխութեան լոյսին տակ, զայն պատշաճեցնելու համար թէ՛ ժամանակի ընդհանուր հոլովոյթին, թէ՛ հայ իրականութեան մէջ արձանագրուած վերիվայրումներուն: Այդ ուղղութեամբ մինչեւ յաջորդ Ընդհ. ժողով նախապատրաստուելու պարտականութիւն տրուեցաւ նորընտիր Բիւրոյին:
