Չի կարելի ասել, որ մենք ունենք միանգամայն պատրաստուած յեղափոխական ժողովուրդ. բայց նա անցել է յեղափոխական նախապատրաստութեան ֆազը, եւ միայն ժամանակի ընթացքում պէտք է նրա յեղափոխական աշխարհահայեացքը ամրանայ եւ ստեղծուի իսկական յեղափոխական հասկացողութեամբ ժողովուրդ, որի վրայ ապագայ գործողութիւնների ժամանակ կարելի լինի վստահօրէն յենուել:
ՎԱՆԱՅ ԻՇԽԱՆ
Պէտք է ամրացնել ժողովուրդի հաւատը դէպի իր բարոյական եւ ֆիզիքական ուժը. պէտք է ստեղծել ժողովրդական լայն եւ խորունկ միութիւն մը` հիմնուած ոչ թէ հմայքի կամ վախի զգացումի, այլ միայն շահերու գիտակցութեան եւ ինքնապաշտպանութեան բնազդի վրայ. պէտք է բարձրացնել ժողովուրդին… մակարդակը. բարելաւել անոր տնտեսութիւնը. պէտք է նախապատրաստել ժողովուրդը զէնքով կռուելու կառավարութեան դէմ, բայց ոչ թէ մինակ, այլ միացած միւս հարեւան ցեղերուն հետ:
ՎԱՀԱՆ ՄԱՆՈՒԷԼԵԱՆ
Մեր դրօշակի վրայ ՄԱՀ կամ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ կայ գրուած: Մենք չենք խաբուի կեղծ ու պատիր հաշտարար միջոցներից. մենք չենք կարող որեւէ կերպով հաշտուել թուրք կառավարութեան հետ, քանի որ դա էութեամբ թշնամի է մեր գոյութեան: Կարելի է մի առժամանակ լռենք, որ կրնանք նորոգ, թարմ ուժերով վերստին շարունակել մեր կռիւը. մինչեւ բաւարարութիւն տրուի մեր իրաւացի պահանջներուն: Մերը գոյութեան բնական կռիւ է, ազնիւ, նուիրական, դրա նահատակներին աստուածացնում ենք մենք:
ՎԱԶԳԷՆ
Համիտ, թալանիր, կողոպտիր միլիոնաւոր ժողովուրդը, առաջացրու արհեստական սովեր. իբրեւ ամենամեծ աւազակը, հարստահարիր որքան կ՛ուզես. այդ դու կարող ես անել ժամանակաւոր կերպով, բայց հաստատ համոզուած եղիր, որ չես կարող այդ թշուառ ժողովրդի կուրծքը պատառել եւ սիրտը դուրս քաշե՜լ. այն սիրտը, ուր հաստատ բնակութիւն է հաստատել յեղափոխութիւնը…
ՊԵՏՕ
Յեղափոխութիւնը պէտք է լինի Երկրի ժողովրդի գործ: Արտասահմանը պէտք է օժանդակէ նիւթապէս, զէնք ու ռազմամթերքով, ղեկավար ու մարտիկ ուժերով. բայց յեղափոխական ուժերի, շարժումների կազմակերպութիւնն ու ղեկավարութիւնը պէտք է գտնուի Երկրի մէջ: Դրա համար անհրաժեշտ է Դաշնակցութիւնը Երկրում դարձնել զանգուածային, զինուել` զգուշանալով մասնակի բռնկումներից, ապագային` երբ քաղաքական պայմանները յարմար նկատուին, ընդհ. ապստամբութեան անցնելու համար:
ԳՈՒՐԳԷՆ
ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125 Դրուագով
33 1905 փետրուար-մարտին կը բռնկին հայ-թաթարական կռիւները Պաքուի մէջ: Վարանդեան կը վկայէ.- «Մօտ քառասուն ժամ թշնամին անարգել ու անպատիժ կը կատարէր իր արիւնոտ խրախճանները… Դաշնակցութեան հակահարուածը ազդու էր, շշմեցուցիչ: Անակնկալ էր ե՛ւ թուրքերու ե՛ւ ռուս իշխանութիւններու համար»: Շուտով կռիւները կը տարածուին Անդրկովկասի հայաբնակ գրեթէ բոլոր շրջաններուն մէջ: Շուրջ մէկուկէս տարի տեւած այս կռիւներէն հայութիւնը դուրս եկաւ յաղթական` շնորհիւ ՀՅ դաշնակցութեան, որ իր ռազմիկ ու ղեկավար ուժերու մասնակցութեամբ յաջողեցաւ կազմակերպել կովկասահայութեան ինքնապաշտպանութեան ծանր գործը:
34 1905 յունուարին, Քրիստափոր կ՛անցնի Պուլկարիա, ուր շուտով կու գայ նաեւ Վռամ Քէնտիրեան: Օգտուելով մակեդոնացի բարեկամներու ընձեռած դիւրութիւններէն, անոնք միասին կը փորձարկեն կատարելագործուած փոքր ձեռնառումբեր: Եւ 4/17 մարտին, Սոֆիայի վրայ իշխող Վիտոշ լերան լանջին ՀՅ դաշնակցութեան գլխաւոր հիմնադիր Քրիստափոր եւ իր երիտասարդ ընկերը զոհ կ՛երթան Կարմիր սուլթանին սահմանուած ձեռնառումբերու վերջին փորձին:
35 Դաշնակցութիւնը մահուան կը դատապարտէ Պաքուի ջարդերու գլխաւոր հրահրիչ զօր. Նակաշիձէն: Մայիս 11-ի ցերեկուան ժամը 3:00-ի ատեն, երբ զօրավար-նահանգապետը կառքով կը սլանար քաղաքի կեդրոնական պողոտայով, ռումբ մը կը նետուի անոր վրայ եւ ահաւոր դղրդիւնի մէջ Նակաշիձէ կը փռուի գետին: Ահաբեկիչը` Դրոն, կը յաջողի անյայտանալ:
36 Դաշնակցութեան ահաբեկումներու պատմութեան մէջ կարեւոր տեղ մը կը բռնէ սուլթան Ապտիւլ Համիտի մահափորձը, որ տեղի կ՛ունենայ ուրբաթ 21 յուլիսին (1905): Ռուբինա եւ Զարեհ, հաղորդիչները միացնելէ եւ վայրկենաչափերը ընթացքի մէջ դնելէ ետք, կը հեռանան կառքէն: Պայթումը տեղի կ՛ունենայ ճիշդ 108 երկվայրկեան ետք: Բայց սուլթանը ուշացած էր, ոտքի վրայ պահ մը խօսքի բռնուելով Շէյխ իւլ Իսլամին հետ: Հակառակ ձախողութեան, մահափորձը մեծ արձագանգ կը գտնէ յատկապէս օսմանցի յեղափոխականներուն մօտ:
37 1906-ին Պորիս Սարաֆովի աջակցութեամբ կը հիմնուի ՀՅ դաշնակցութեան գաղտնի զինուորական դպրոցը, Դուբնիցայի շրջանին մէջ, պուլկար-թրքական սահմանին մօտ: Գաղտնիքի բացայայտումով պուլկարական իշխանութիւնները կը ստիպուին փակել զայն: Բայց իր կարճատեւ գոյութեան ընթացքին ալ (շուրջ մէկ տարի, 1906-1907), այդ վարժարանը, պուլկար բանակի հարիւրապետ Պօղոս Պօղոսեանի տնօրէնութեան տակ, տուաւ ութսունի չափ հայ երիտասարդներ, բաւականաչափ մարզուած զինուորական արուեստի մէջ:
