ԼԻԼԻԹ ՊՕՂՈՍԵԱՆ
Թուրքիայում եւ նրա շուրջ տեղի ունեցող իրադարձութիւնների, այդ «Հողի» վրայ հնարաւոր ներքաղաքական եւ աշխարհաքաղաքական զարգացումերի վերաբերեալ իր տեսակէտները ներկայացնում է Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի Արեւելագիտութեան հիմնակի տնօրէն, ակադեմիկոս Ռուբէն Սաֆրաստեան:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ինչպէ՞ս էք պատկերացնում Թուրքիայում շարունակուող քաղաքական ճգնաժամի հանգուցալուծումը. Էրտողան պատրա՞ստ է գնալ խորհրդարանական նոր ընտրութիւնների:
ՌՈՒԲԷՆ ՍԱՖՐԱՍՏԵԱՆ.- Վաղաժամկէտ ընտրութիւնների հաւանականութիւնը գնահատում եմ 75 տոկոս, նոր կառավարութեան ձեւաւորման հնարաւորութիւնը` 25 տոկոս: Խորհրդարանական ընտրութիւններից յետոյ Թուրքիայում ստեղծուած լարուած իրավիճակը, որքան էլ առաջին հայեացքից կարող է տարօրինակ թուալ, ձեռնտու է իշխող կուսակցութեանը:
Կարծում եմ, Թուրքիայի նախագահը, այնուամենայնիւ, հակուած է գնալու վաղաժամկէտ ընտրութիւնների, որովհետեւ յոյս ունի հարուած հասցնել Քրտական աշխատաւորական կուսակցութեան (ՔԱԿ) դիրքերին, թուլացնել Թուրքիայի Ժողովուրդների ժողովրդավարական կուսակցութիւնը, հասնել նրան, որ վաղաժամկէտ ընտրութիւններում այն չկարողանայ յաղթահարել 10 տոկոսի շեմը, եւ ընտրութիւններում աւելի շատ ձայն հաւաքելով` կազմել միատարր կառավարութիւն, ոչ թէ համախոհութիւն:
Հ.- Կարծիք կայ, թէ ներքաղաքական այս տագնապը կարող է յանգեցնել քաղաքացիական պատերազմի, ի վերջոյ` Թուրքիայի տրոհման պատճառ դառնալ:
Ռ. Ս.- Դժուարանում եմ նման կանխատեսումներ անել, բայց որ Թուրքիայում եւ Թուրքիայի շուրջ իրադրութիւնը լարւում է, եւ դա կարող է քաոսային իրավիճակ ստեղծել երկրի ներսում` կարելի է ենթադրել: Մի կողմից` սրւում են յարաբերութիւնները քրտերի հետ` Քրտական հարցը դառնում է Թուրքիայի ներքաղաքական օրակարգի թիւ մէկ խնդիրը, եւ երկիրը կանգնում է քաղաքացիական պատերազմի վտանգի առաջ, ինչպէս 90-ական թուականների կէսերին: Միւս կողմից` Թուրքիան մխրճւում է վերջին տարիներին իր համար ամենավտանգաւոր փուլի մէջ` սիրիական ճգնաժամ եւ այլն:
Այս արկածախնդիր գործելակերպը` երբ փորձ է արւում լուծելու ինչ-որ մի խնդիր` գնալով այդպիսի մեծ արկածախնդրութեան, ընդհանրապէս բնորոշ է Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան ղեկավարութեանը: Կարծում եմ` Թուրքիայից լուրջ ջանքեր կը պահանջուեն ստեղծուած իրավիճակից առանց զգալի կորուստների դուրս գալու համար: Որքանո՞վ այս ամէնը կարող է յանգեցնել քաղաքացիական պատերազմի, առաւել եւս սպառնալիք դառնալ Թուրքիայի տարածքային ամբողջականութեան համար` դժուար է ասել:
Շատ բան կախուած կը լինի առաջիկայ զարգացումներից. բանն այն է, որ թուրքական վերնախաւը քննարկում է քրտամէտ ժողովուրդների ժողովրդավարական կուսակցութեան վրայ արգելք դնելու խնդիրը, եւ եթէ դա իրականութիւն դառնայ, Թուրքիայի ներքաղաքական կեանքում շատ բան կը փոխուի:
Հ.- Քաղաքական այդ վայրիվերումներն ինչպէ՞ս կ՛անդրադառնան տեղի հայ համայնքի, Թուրքիայի կրտսեր եղբայր Ազրպէյճանի «թեթեւ ձեռքով»` ղարաբաղեան-ազրպէյճանական շփման գծում տիրող առանց այն էլ լարուած իրավիճակի վրայ:
Ռ. Ս.- Որոշակի Թուրքիայում բնակուող հայերի դէմ ուղղուած մարտահրաւէրներ այս պահին չեմ տեսնում, բայց եթէ հակաքրտական ջղագարութիւն ուժեղանայ, դա կարող է իր ազդեցութիւնն ունենալ նաեւ հայերի եւ հայկական պետութեան նկատմամբ վերաբերմունքի վրայ:
Մասնաւորապէս Թուրքիայի ամենածայրայեղական կազմակերպութիւններից մէկը, որ զբաղւում է Հայոց ցեղասպանութեան շուրջ կեղծիքներ տարածելով` ե՛ւ Թուրքիայում, ե՛ւ աշխարհում, յայտարարել է Թուրքիայում գտնուող հայկական եկեղեցիների դէմ արշաւ սկսելու իր մտադրութեան մասին:
Սա եւս բնորոշ է Թուրքիայի պատմութեանը. երբ խնդիրներ են առաջանում ներքաղաքական կեանքում, հարուածի տակ են ընկնում առաջին հերթին քրիստոնեաները, իսկ ժամանակակից Թուրքիայի ամենամեծ կրօնական փոքրամասնութիւնը հէնց հայերն են:
Ինչ վերաբերում է Ազրպէյճանին, շփման գծում լարուածութեան աճը աւելի շուտ կապուած է Մինսքի Խմբի համանախագահների աշխուժացման հետ` դրանով փորձ է արւում ճնշում գործադրելու համանախագահների վրայ:
Միւս կողմից` չպէտք է մոռանալ, որ Թուրքիան ու Ազրպէյճանը ոչ միայն դաշնակիցներ են, այլեւ թուրքական աշխարհի մի մասը:
Վերջերս մամուլում տեղեկատուութիւն տարածուեց, թէ քննարկւում է թուրքական միասնական բանակ ստեղծելու խնդիրը: Ի հարկէ նշւում է, որ այդ խօսակցութիւնները առարկայական հիմք չունեն` դրա համար պայմաններ չկան, բայց այն, որ տարածաշրջանային այս լարուած իրավիճակում նման լուրեր են շրջանառւում, արդէն իսկ մտահոգութեան տեղիք է տալիս:
Սա նոր երեւոյթ է Թուրքիայում. այս գաղափարն արծարծւում էր առաջին անգամ, եւ դրա շուրջ իրենց տեսակէտները յայտնեցին բարձրաստիճան տարբեր պաշտօնեաներ եւ ռազմական գործիչներ: Այսինքն` հարցը դեռ նախնական քննարկման փուլում է, բայց հետագայում կարող է որոշակի զարգացում ունենալ:
Պէտք է ասել, որ Սիրիայում եւս օգտագործւում է թուրքական գործօնը` Սիրիայի տարածքում գործում են այնտեղ բնակուող թիւրքալեզու ցեղերի ներկայացուցիչներից կազմուած մի շարք զինուած խմբաւորումներ, որոնք պայքարում են կառավարամէտ ուժերի դէմ, եւ դրանց թուաքանակը հասնում է 5000-ի: Կարելի է ասել, որ այդ խմբաւորումները «թուրքական միասնական բանակի» սաղմերն են. սա Թուրքիայի փանթուրքական քաղաքականութեան դրսեւորումներից է, եւ Միացեալ Նահանգները, ըստ էութեան, աջակցում են այդ քաղաքականութեանը:
Յամենայն դէպս Միացեալ Նահանգների տարբերութիւն եւրոպական երկրների, չդատապարտեց Թուրքիայի կողմից ՔԱԿ-ի ռազմակայաններին հասցուած հարուածները, աւելին` երէկ, երբ ՕԹԱՆ-ի Խորհուրդը Թուրքիայի պահանջով քննարկում էր վերջին իրադարձութիւնները, ՕԹԱՆ-ի 27 երկրներն իրենց աջակցութիւնը յայտնեցին Թուրքիայի «նոր քաղաքականութեան»:
Հ.- Իրանի նկատմամբ պատժամիջոցների վերացումն ի՞նչ կը փոխի տարածաշրջանում, այդ թւում` Թուրքիայի դերակատարութեան տեսանկիւնից:
Ռ. Ս.- Եթէ դա իրականութիւն դառնայ, ինչին, անկեղծ ասած, կասկածում եմ, Իրանը կը վերականգնի իր նշանակութիւնը Արեւմուտքի համար, ինչը ինքնաբերաբար կը նշանակի Թուրքիայի դիրքերի թուլացում:
Չնայած` թուրքական տնտեսութեան որոշ ոլորտներ կարող են շահած դուրս գալ դրանից:
Այսինքն` տնտեսական առումով Թուրքիան գուցէ շահի, բայց աշխարհաքաղաքական առումով շատ բան կը կորցնի, Իրանը տարածաշրջանում հանդէս կը գայ ոչ միայն որպէս ուժային հզօր կենտրոն, այլեւ կ՛ունենայ Արեւմուտքի աջակցութիւնը, որ հիմա չունի: Ազրպէյճանի համար Իրանի հզօրացումը նոյնպէս նշանակում է Ազրպէյճանի դիրքերի թուլացում. պատժամիջոցների վերացումը կ՛անդրադառնայ Իրան-ազրպէյճան յարաբերութիւնների վրայ, եւ Իրանը կարող է աւելի կոշտ դիրքերից յարաբերուել Ազրպէյճանի հետ:
Հ.- Ինչո՞ւ էք այդքան թերահաւատ Իրանի հանդէպ պատժամիջոցների վերացման հարցում:
Ռ. Ս.- Նախ` պատժամիջոցները միանգամից չեն վերացուելու, այլ տասը տարուայ ընթացքում: Երկրորդ` սա մի գործընթաց է, որն ունի հակառակորդներ, եւ այդ շարքում առաջինը Իսրայէլն է: Իսկ Իսրայէլը հնարաւորութիւններ ունի վիժեցնելու այդ գործընթացը (Միացեալ Նահանգների քոնկրեսականների մեծ մասը կարծես արդէն իսկ դէմ է պատժամիջոցների վերացմանը):
Միւս կողմից` միշտ կարելի է Մերձաւոր Արեւելքում կազմակերպել որեւէ սադրանք, որը հէնց տեղում կը վիժեցնի գործընթացը, օրինակ, անկառավարելի, անսպասելի բախում Իրանի եւ Միացեալ Նահանգների միջեւ:
Հ.- Այս օրերին Թուրքիան աշխարհին ներկայանում է զոհի` Ի.Պ. ոտնձգութիւններից տուժածի դերում. ի՞նչ է կատարւում իրականում` Թուրքիան իրօ՞ք ընկել է իր իսկ լարած ծուղակը, թէ՞ սա ընդամէնը նմանակում) է` ուրիշի ձեռքերով կրակից շագանակներ հանելու փորձ:
Ռ. Ս.- Համոզուած եմ, որ Թուրքիան ունեցել է գաղտնի համաձայնութիւն ՏԱՀԵՇ-ի հետ, մի կողմից, աջակցութիւն ցոյց տալ, միւս կողմից, որեւէ իրական գործողութիւն չձեռնարկել դրա դէմ: Դեռ վերջերս Թուրքիայի բարձրաստիճան պաշտօնեաները յայտարարում էին, որ ամէն կերպ խուսափելու են անգամ խօսքով դատապարտելէ ՏԱՀԵՇ-ի գործողութիւնները:
Բայց Թուրքիան, ըստ էութեան, խախտեց պայմանաւորուածութիւնը եւ ստացաւ Սուրուճի պայթիւնը. որոշեց օգտագործել պահը իր գլխաւոր ռազմաքաղաքական, աշխարհաքաղաքական խնդիրը լուծելու` Ասատի վարչակարգը տապալելու համար, եւ սկսեց աւելի աշխոյժ համագործակցել ամերիկացիների հետ: Դա առաջացրեց ՏԱՀԵՇ-ի. հակազդեցութիւնը` ՏԱՀԵՇ-ի հակահարուած հասցրեց Թուրքիային, եւ այդ միտումը, կարծում եմ, դեռ կը շարունակուի:
Հ.- Վերջին շրջանում շատ քիչ է խօսւում կամ գրեթէ չի խօսւում Եւրամիութեանը Թուրքիայի անդամակցութեան մասին. այդ հարցը կարելի՞ է փակուած համարել:
Ռ. Ս.- Փակուած` ոչ, բայց որ Թուրքիայի անդամակցութեան գործընթացը սառեցուած է, ակնյայտ է: Կայ մի պարզ իրողութիւն. Թուրքիան զբաղեցնում է Ե. Մ. անդամ-երկրի տարածքի 40 տոկոսը: Սա արդէն բացառում է որեւէ իրական ինտէգրում համարկում Եւրոպայի հետ:
Մնացածը խօսակցութիւններ են. քանի դեռ Կիպրոսի վերամիաւորման հարցը չի լուծուել, եւ քառասուն հազարանոց թուրքական բանակը դուրս չի բերուել Հիւսիսային Կիպրոսից, Եւրամիութեանը Թուրքիայի անդամակցութեան մասին խօսելն անիմաստ է:
«Հայոց Աշխարհ»
