Ղազիրի Գորգին Երկրորդ Նմանօրինակը Յայտնաբերուած Փարիզի Մէջ` Մայտա Շնորհօքեանի Մօտ

Բժիշկ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Մայիս 21-ին Լոս Անճելըսի Ազգային առաջնորդարանի «Տիգրան եւ Զաւէն Տէր Ղազարեան» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ «Խաչելութեան ճանապարհը» եւ «Խաչելութենէն յարութիւն» հատորներուս շնորհահանդէսը` կազմակերպութեամբ Ազգային առաջնորդարանի, «Ասպարէզ» օրաթերթի եւ Համազգայինի Շրջանային վարչութեան ու հովանաւորութեամբ Մուշեղ արք. Մարտիրոսեանի: Շնորհահանդէսին առիթով հանդիպում մը ունեցայ տէր եւ տիկին Պետրոս եւ Վիոլէթ Ալահայտոյեաններուն հետ, որոնց հետ երկար թղթակցութիւն ունեցած էի տարի մը առաջ «Ղազիրի գորգին հետքերով» յօդուածիս պատրաստութեան ընթացքին: Մեր հանդիպումին ընթացքին երկար խօսեցանք այս յօդուածին մասին եւ մանաւանդ Ղազիրի որբանոցին, գորգագործարանին եւ 1925-ին նախագահ Քալվին Քուլիճին նուէր տրուած «Ղազիրի գորգ»-ին մասին: Այդ օրերուն արդէն իմացած էի Քալիֆորնիոյ մէջ «Ղազիրի գորգ»-ին նմանօրինակին յայտնութեան մասին: Այս նոր յայտնութեան առիթով ես սկսած էի հաւաքել յաւելեալ տեղեկութիւններ նոր յօդուածի մը պատրաստութեան համար: Վերադառնալով մեր խօսակցութեան` Ալահայտոյեան ընտանիքին հետ, անակնկալօրէն իմացայ տիկին Վիոլէթէն, որ Փարիզ հաստատուած պէյրութահայ տիկին Մայտա Շնորհօքեանին մօտ կը գտնուի «Ղազիրի գորգ»-ին նման երկրորդ գորգ մը: Մեծ հետաքրքրութեամբ հետեւեցայ տիկին Վիոլէթին տուած տեղեկութիւններուն եւ խնդրեցի իրմէ ունենալ տիկին Շնորհօքեանին ե-նամակի հասցէն: Յաջորդ օր Մոնրէալ վերադառնալէ ետք տիկին Վիոլէթ փոխանցեց Մայտա Շնորհօքեանին ե-նամակի հասցէն եւ իմացուց, որ արդէն խօսած է տիկին Շնորհօքեանին հետ եւ տեղեակ պահած է զինք իր մօտ գտնուող Ղազիրի որբերուն կողմէ պատրաստուած գորգին նկատմամբ իմ հետաքրքրութեանս մասին: Շուտով գրեցի Մայտա Շնորհօքեանին եւ խնդրեցի իրմէ որոշ տեղեկութիւններ ունենալ այս գորգի մասին: Ուստի հարցումներու երկար շարք մը ներկայացուցի իրեն: Այնուհետեւ մենք ունեցանք գրեթէ ամէնօրեայ թղթակցութիւն 15 օրերու ընթացքին: Տիկին Մայտան եւ իր զաւակը` Հովել Շնորհօքեան սիրայօժար կերպով տրամադրութեանս տակ դրին իրենց մօտ գտնուող գորգի մասին ամբողջական եւ հետաքրքրական տեղեկութիւնները, ինչպէս նաեւ իրենց ընտանեկան ծառին մանրամասնութիւնները: Այս բոլորէն ի յայտ եկաւ, որ այս գորգը կը պատկանէր տիկին Մայտային հօրը` Սեդրակ Պէզիրկանեանին, եւ գորգը պատրաստուած էր Ղազիրի գորգագործարանին մէջ, հայ որբերուն կողմէ 1930-ին: Ահաւասիկ այս գորգին վերաբերող Պէզիրկանեան մեծ ընտանիքին  հետաքրքրական եւ մանրամասն պատմութիւնը:

Սեդրակ Պէզիրկանեան ծնած է Այնթապ, 21 սեպտեմբեր 1897-ին: Ան զաւակն է Մովսէս Պէզիրկանեանին եւ թոռնիկը Սարգիս Պէզիրկանեանին: Սարգիս 20 տարեկանին` 1860-ին, Ատըեամանի մէջ ընդունած է աւետարանչականութիւնը եւ դարձած է Ատըեամանի առաջին երէց սարկաւագը աւետարանական եկեղեցւոյ մէջ: Ան գործած է իր համայնքին մէջ որպէս հաւատաւոր աւետարանական մը եւ ի նպաստ իր դաւանած եկեղեցւոյ: Մովսէս իր հօր նման եղած է հաւատաւոր, աստուածավախ եւ ծառայած է Ատըեամանի աւետարանական եկեղեցւոյ մէջ: Սեդրակին հայրը եւ մեծ հայրը զբաղած են վաճառականութեամբ եւ ունեցած են բարեկեցիկ կեանք ու տնտեսական վիճակ: Սակայն 1895-ի ջարդերուն պատճառով` անոնք կորսնցուցած են ամէն բան եւ մատնուած նիւթական դժուար կացութեան: Մովսէս այս ջարդերուն ընթացքին վիրաւորուած է եւ դարմանուելու համար փոխադրուած է Այնթապ: Դարմանումէն ետք ան մնացած է Այնթապ եւ գործած է Այնթապի աւետարանական եկեղեցւոյ մէջ որպէս պատասխանատու եւ հսկիչ ու զբաղած է մանր վաճառականութեամբ: Սեդրակ մեծցած է իր հօր հոգեւոր դաստիարակութեան ներքեւ եւ ուսանած է Այնթապի աւետարանական եկեղեցւոյ երկրորդական վարժարանին մէջ մինչեւ 1911: Ապա շարունակած է իր երկրորդական ուսումը Այնթապի կեդրոնական քոլեճին մէջ մինչեւ 1915` մասնագիտանալով բուսաբանութեան մէջ: Հօրը նիւթական դժուարութեան պատճառով` ան չէ կրցած ունենալ իր սեփական դասագիրքերը: Քոլեճի դասընկերներուն որոշ ծառայութիւններ մատուցելով իրաւունք ունեցած է  ընդօրինակել անոնց դասագիրքերը: 1915-ին Սեդրակ կը հիւանդանայ, կը տառապի աղետապէ ու թոքատապէ: Ան կը դարմանուի Այնթապի Ամերիկեան հիւանդանոցին մէջ: Այս միջոցին կը սկսին հայ ժողովուրդին տեղահանութիւնը, տարագրութիւնը, ջարդերը եւ սպանութիւնները: Սեդրակ տակաւին հիւանդանոցի մէջ, ծնողքը ընտանեօք կը տեղահանուին եւ գաղթական կ՛ուղղուին դէպի Տէր Զօր: Ճամբուն վրայ ծնողքը կը նահատակուի թուրք ջարդարարներուն ձեռքով: Սեդրակին հօրեղբայրը այդ օրերուն կը գործէ Այնթապի թրքական բանակին տարազներ կարող գործարանին մէջ: Սեդրակ իր հօրեղբօրը միջամտութեամբ եւ օգնութեամբ կը մտնէ այս գործարանը եւ կ՛աշխատի որպէս դերձակ: Ան երեք անգամ կը ձերբակալուի թրքական իշխանութեան կողմէ որպէս փախստական հայ երիտասարդ, սակայն բարեբախտաբար ազատ կ՛արձակուի: Գործարանը, թրքական իշխանութեան որոշումով, կը փոխադրուի Հալէպ: Սեդրակ բոլոր գործաւորներուն հետ կը փոխադրուի Հալէպ` շարունակելու իր պաշտօնը այդ գործարանին մէջ:

Սեդրակ Պէզիրկանեանի բուսագիտութեան ձեռագիր գիրքը,
որ ընդօրինակուած է իր ընկերոջը գիրքէն:

Դժբախտաբար գործարանը շուտով կը փակուի վերջնականապէս, եւ հայ գործաւորները որպէս տարագիրներ անապատ կը ղրկուին թրքական իշխանութեան կողմէ: Սեդրակ, Աստուծոյ բարեխնամութեամբ, տարագիր չ՛ըլլար եւ կը մնայ Հալէպ: Այդ օրերուն Սեդրակին մօրեղբօրորդին` բժիշկ Տիգրան Լուսարարեան, կը ծառայէ Հալէպի թրքական բանակին մէջ: Բժիշկին միջամտութեամբ Սեդրակ կը դառնայ անոր անձնական պահակ-օգնականը ու կ՛ապրի անոր հետ: 9 մարտ 1918-ին Սեդրակ կը ձերբակալուի թուրքերուն կողմէ որպէս փախստական հայ: Անոր դատավարութիւնը կը տեւէ 2 ամիս եւ կաշառքով ազատ կ՛արձակուի: 1918-ի յուլիսին բժիշկ Լուսարարեան պաշտօնով կը փոխադրուի Պէյլան` իրեն հետ տանելով նաեւ Սեդրակը: Ան Պէյլան կը մնայ մինչեւ 1919-ի ամառը եւ շուտով կը փոխադրուի Այնթապ: Սեդրակ կը դառնայ Այնթապի աւետարանական եկեղեցւոյ կիրակնօրեայ դպրոցի ուսուցիչ եւ կը գործէ եկեղեցւոյ վարչական գործերուն մէջ: Այնթապի հերոսամարտէն ետք Սեդրակ բոլոր հայերուն նման կը գաղթէ Հալէպ եւ կը պաշտօնավարէ Մերձաւոր Արեւելքի Ամերիկեան նպաստամատոյցին (ՄԱՆ) մէջ մինչեւ 15 մարտ 1922: Այդ թուականէն ետք նպաստամատոյցին հետ ինքն ալ կը հաստատուի Պէյրութ եւ կը շարունակէ գործել այդ

կազմակերպութեան մէջ մինչեւ 1930-ի վերջը: Պէյրութի մէջ ան կը գործակցի պատուելի Ենովք Հատիտեանին հետ եւ կը ծառայէ աւետարանական եկեղեցւոյ մէջ:

Սեդրակ կ՛ամուսնանայ 12 մարտ 1924-ին, Պէյրութի մէջ, օրիորդ Մարիձային հետ, որ ծնած է 12 յուլիս 1907-ին Ատըեաման:

Տէր եւ տիկին Սեդրակ եւ Մարիձա Պէզիրկանեաններ, 1924

1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան ատեն Մարիձան 8 տարեկանին կը կորսնցնէ իր հայրն ու մայրը, որոնք կը նահատակուին թուրք զինեալներու ձեռքով: Ան աքսորի գողգոթան կը համտեսէ իր մեծ քրոջը Խաթունին  եւ մեծ եղբօրը Յակոբին հետ: Երեքը միասին կը ձերբակալուին թուրք զինուորներու կողմէ եւ կը խոշտանգուին: Սակայն հրաշքով մը երեքն ալ կ՛ազատին եւ կը մտնեն Այնթապի որբանոցը: 1920-ին Մարիձա ՄԱՆ-ի միջոցով կը փոխադրուի Լեռնալիբանանի Շմլան գիւղաքաղաքի օրիորդ Ֆրիրսընի որբանոցը եւ հոն կը մնայ մինչեւ 1924, երբ կը գտնէ իր կեանքի ընկերը` Սեդրակ Պէզիրկանեանը: Սեդրակ եւ Մարիձա կը բախտաւորուին 4 զաւակներով` Սիրան, Մովսէս, Մայտա եւ Արաքս:

Սեդրակ եւ Մարիձա Պէզիրկանեան եւ փոքրիկն Սիրան, 1928

Սեդրակ եւ Մարիձա Պէզիրկանեան իրենց  երեք զաւակներով, 1936

Սեդրակ 1929-ին կը շինէ իր անձնական տունը, Պէյրութի Էշրեֆիէ թաղամասին մէջ: Ան կ՛անդամակցի Էշրէֆիէի աւետարանական եկեղեցւոյ ու կը դառնայ անոր գործօն անդամներէն մէկը: 1930 տարեշրջանին Սեդրակ կը դառնայ Ղազիրի որբանոցին գորգագործարանի հսկիչ-վերակացուն: Որբանոցը եւ գորգագործարանը կը դառնան իր հոգեկան ապրումներու աղբիւրը: Ան կ՛անդրադառնայ այս երկու հաստատութիւններուն կատարած աննախընթաց հոգատարութեան` հայ գաղթականներուն եւ որբերուն նկատմամբ, եւ իր մտքին մէջ կը դրոշմուին անոնց կապուած հետեւեալ պատմական մանրամասնութիւնները:

– Այս որբանոցը եւ գործարանը հաստատուած են 1923-ին, ՄԱՆ-ի որոշումով: Որբանոցին  տնօրէն եղած է բժիշկ Ճէյքըպ Քիւնցլէր, իսկ գորգագործարանին մէջ հայ որբուհիները սորված են գորգաշինութիւնը Ուրֆայէն գաղթած գորգաշինութեան վարպետ Թաշճեանի ցուցմունքներով եւ օժանդակութեամբ:

1923-1930-ին Ղազիրի որբանոցին մէջ 1000 որբեր մասնագիտացած են գորգաշինութեան մէջ: Հայ որբերը արտադրած են 3254 գորգեր, որոնք բոլորը նուէր ղրկուած են ամերիկացի այն անձերուն, որոնք մեծ գումարներով օժանդակած էին Հայոց ցեղասպանութենէն ճողոպրած հայ գաղթականներուն եւ որբերուն:

-1925-ին հայ որբերը պատրաստած են շատ գեղեցիկ գորգ մը` նկարազարդուած զանազան կենդանիներու պատկերներով, 11,7 ոտք լայնքով, 18,5 ոտք երկայնքով եւ 4.404.260 հանգոյցներով: Գորգը իր ամբողջութեան մէջ կը ներկայացնէ Ս. գիրքին մէջ յիշատակուած Ադամի պարտէզը: Հայ որբերը կ՛որոշեն գորգը նուիրել Միացեալ Նահանգներու նախագահ Քալվին Քուլիճին, որպէս շնորհակալութիւն եւ երախտագիտութիւն ամբողջ հայ ժողովուրդին եւ մասնաւորապէս հայ որբերուն կողմէ  Միացեալ Նահանգներու ժողովուրդին, որ նիւթական մեծ օժանդակութիւններ կատարած է ի նպաստ հայ որբերուն: Գորգին ետեւը պիտակի մը վրայ արձանագրած է` «In golden rule of gratitude to president Coolidge»: Գորգը ներկայացուած է նախագահ Քալվին Քուլիճին, 4 դեկտեմբեր 1925-ին:

– Նոյն շրջանին հայ որբերը պատրաստած են նախագահ Քալվին Քուլիճին նուիրուած գորգին աւելի պզտիկ  նմանօրինակը նուիրած են բժիշկ Ճէյքըպ Քիւնցլէրին:

Սեդրակ Պէզիրկանեան իր հեզաբարոյ եւ հոգատար բնաւորութեամբ կը դառնայ հայ որբերուն պաշտպան հրեշտակը եւ կը վայելէ անոնց յարգանքն ու սէրը: Իր թելադրութեամբ հայ որբերը կը պատրաստեն 256 սմ լայնքով եւ 370 սմ երկայնքով գորգ մը, որ նմանօրինակն է նախագահ Քուլիճին եւ բժիշկ Քիւնցլէրին նուէր տրուած գորգերուն: Սեդրակ Պէզիրկանեան անձամբ ապսպրած է այս գորգին գործածուած բուրդերը, Լոնտոնէն:

Ղազիրի որբերուն աշխատած գորգը` Սեդրակ Պէզիրկանեանին

Ան իր հսկիչի պաշտօնին զուգահեռ կը սորվի նաեւ գորգաշինութիւն` վարպետ պրն. Թաշճեանի ցուցմունքներով, եւ կը պատրաստէ իր անձնական փոքրիկ գեղեցիկ գորգը, որուն վրայ աշխատած է իր անունին առաջին տառերը անգլերէնով` S.M.B. եւ պատրաստութեան թուականը` 1930:

Սեդրակ Պէզիրկանեանի աշխատած գորգը, 1930-ին

Սեդրակ Պէզիրկանեան 1930-էն ետք 35 տարի կը պաշտօնավարէ Պէյրութի Ամերիկեան հիւանդանոցի  արտահիւանդանոցային խնամքի բաժինին մէջ (outpatient department) մինչեւ 1965: Տէր եւ տիկին Սեդրակ եւ Մարիձա Պէզիրկանեաններ ու իրենց զաւակը` Մովսէս, կը գաղթեն Ամերիկա 1986-ին եւ կը հաստատուին Սան Ֆրանսիսքօ: Մարիձա կը մահանայ Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ 25 ապրիլ 1992-ին: Իսկ Սեդրակ կը մահանայ 1997-ին` 100 տարեկանին:

Սեդրակ Ամերիկա գաղթելէն առաջ որբերուն աշխատած գորգը կը նուիրէ իր դստեր` Մայտային: Ան նախապէս 1980-ին իր աշխատած փոքրիկ գորգը նուիրած է Մայտային` անոր ծննդեան 50-ամեակին առիթով:

Մայտա ծնած է 1930-ին, Պէյրութ: Ան մեծցած է իր հօր հոգեւոր ապրումներուն ներքեւ: Ան ամուսնացած է Ալպեր Շնորհօքեանին հետ, Պէյրութ, 1947-ին: Ալպեր Շնորհօքեան` զաւակը Միհրան եւ Վիքթորիա Շնորհօքեաններու, ծնած է Այնթապ 1918-ին: Երկու տարեկանին` 1920-ին` իր ծնողքին հետ Հալէպ կը հասնին, որպէս գաղթական: Իր երիտասարդութեան շրջանին ան հրաշքով մը ազատած է խեղդամահ ըլլալէ Լիբանանի ծովեզերքի ջուրերուն մէջ: Ապաշխարած է 1937-ին եւ քարոզած է Աստուծոյ խօսքը ամէն տեղ: Ալպեր Պէյրութի Պապ Իտրիս պողոտային վրայ ունեցած է ժամագործի վաճառատունը: Ալպեր եւ Մայտա Պէզիրկանեաններ կը բախտաւորուին երկու մանչ զաւակներով` Սամուէլ եւ Յովել, ինչպէս նաեւ մէկ աղջիկ զաւակով` Ռուտ: Ալպեր Շնորհօքեան կը մահանայ Պէյրութ, 1984-ին: Անոր մահէն ետք Մայտա կը փոխադրուի Փարիզ իր զաւակներուն քով, 1986-ին, որոնք արդէն 1978-ին Լիբանանի պատերազմի օրերուն հաստատուած էին Փարիզ: Մայտա իրեն հետ Փարիզ կը փոխադրէ իր հօրմէն ժառանգած երկու գորգերը` Ղազիրի որբերուն աշխատած մեծ գորգը եւ իր հօր աշխատած պզտիկ գորգը, որոնք կը զարդարեն Փարիզի իր տան հիւրասենեակը: Ուստի այս երկու գորգերը առայժմ կը գտնուին Փարիզ Մայտա Շնորհօքեանի ապահով ձեռքերուն մէջ: Մայտա Շնորհօքեան մեծ գուրգուրանքով իր տան մէջ մինչեւ օրս կը պահէ այս երկու գորգերը: Երկու գորգերն ալ կը գտնուին շատ լաւ վիճակի մէջ: Մայտան շատ հպարտ է այս երկու գորգերով, մանաւանդ որբերուն աշխատած գորգով եւ ինք կ՛ըսէ. «Ղազիրի գորգերուն երրորդը իմ տանս մէջն է»:

Յովել կը շարունակէ իր հօր արհեստը` ժամագործութիւնը, եւ կը հաստատէ ժամագործութեան գործարան մը, ու կ՛արտադրէ «ՄՈՒԿ» անունով ժամացոյցները: Յովել ամուսնացած է ֆրանսացի աղջկայ մը հետ, որ կատարեալ հայերէն լեզուն սորված է եւ մասնագէտ է գրաբարի ու միջնադարեան հայկական պատմութեան մէջ: Ան հայերէնէ ֆրանսերէնի կը թարգմանէ գրաբար գրութիւններ: Յովել բախտաւորուած է երկու մանչ եւ մէկ աղջիկ զաւակներով` Յովան 32 տարեկան, որ բժիշկ է եւ մասնագիտացած զարկերակային վիրաբուժութեան մէջ (arterial surgeon), Սեւակ` 29 տարեկան, որ  դեղագործ է եւ Գայեանէ 22 տարեկան, որ կ՛ուսանի չինական քաղաքակրթութիւն:

Մայտա Շնորհօքեան իր երկու զաւակներուն`
Սամուէլի եւ Յովելի հետ նստած Ղազիրի «երրորդ» գորգին վրայ

Ահաւասիկ Ղազիրի որբերուն աշխատած 3254 գորգերէն պատմական երեք գորգերը`

Նախագահ Քալվին Քուլիճի գորգը 

Բժիշկ Քիւնցլէրի գորգը

Տիկին Մայտա Շնորհօքեանի գորգը

Բժիշկ Քիւնցլէրի գորգին պատմականը գրած ենք շաբաթներ առաջ եւ հանրութեան սեփականութիւնը դարձուցած ենք մամուլով: Այս գորգը այժմ կը գտնուի Լոս Անճելըս Քիւնցլէրի դստեր` 97 տարեկան Լիզպէթ Քիւնցլէրի քով:

Այս երեք գորգերը կենդանի յուշարարներ են «Հայոց ցեղասպանութեան» եւ անոր իբրեւ հետեւանք ստեղծուած «Հայ որբաշխարհ»-ին:

Մոնրէալ