Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Յուլիս 4-5 լուսցող գիշերը, 107 տարի առաջ, մեր աշխարհէն առյաւէտ բաժնուեցաւ հայ գրականութեան ամէնէն գեղապաշտ բանաստեղծը` Միսաք Մեծարենց:
Գեղեցիկի պաշտամունքը կատարելութեան հասցնող բառերու, պատկերներու եւ զգայնութիւններու առինքնող աշխարհ մը արարեց Մեծարենց, որ ճակատագրուած էր ապրելու միայն 22 տարի…
Որքան ժամանակը կ’անցնի, այնքան հայոց նորահաս սերունդներու կազմաւորման մէջ միտք ու հոգի ազնուացնող իր շունչն ու բաբախումը զգալի կը դարձնէ Մեծարենց, որուն ստեղծագործական վաստակը թէեւ զրկուեցաւ քանակով աճելու հնարաւորութենէն, բայց անկրկնելի բարձունք մը նուաճեց իր հանճարեղ որակով:
Հայոց գրական-ստեղծագործական հանճարի ամէնէն բոցաշունչ բանաստեղծը` Եղիշէ Չարենց, ամենայն հարազատութեամբ կ’արտայայտէր Մեծարենցի հանդէպ մեր ժողովուրդին տածած պաշտամունքը, երբ կը գրէր`
Արիւն է եղել աշխարհում: Եղել է եղեռն ու կռիւ:
Լեռնացել են ուժեր վիթխարի` ամեհի ելած իրար դէմ:
Աշխարհից հեռու մի գիւղում, եղէգնեայ մի սրինգ կտրած,
Արեւ է երգել ու գարուն այս հիւանդ, հանճարեղ պատանին:
Ճիշդ այդպէ՛ս, բնութիւնն ու մարդ էակը, գեղեցկութիւնն ու սէրը Մեծարենց վերածեց յաւերժական երգի եւ, իբրեւ անեզր ու անհուն` խորախորհուրդ մէկ աշխարհ, ժառանգ կտակեց հայու հոգիին` սերունդներու շրթներուն զարդը դարձնելով իր անկրկնելի «Սիրերգ»-ը.
Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագի՜ն,
Հաշիշով օծուն ու բալասանով.
Լուսեղէն ճամբէն ես կ’անցնիմ գինով`
Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագի՜ն…
Համբոյրներ կու գան հովէն ու ծովէն,
Համբոյր` լոյսէն որ չորս դիս կը ծաղկի,
Այս գիշեր Տօն է հոգւոյս` Կիրակի՜,
Համբոյրներ կու գան հովէն ու ծովէն:
Բայց լոյսն իմ հոգւոյս քիչ քիչ կը մաշի՜,
Շրթունքըս են ծարաւ միակ համբոյրին…
Ցնծագին գիշերն է լոյս ու լուսին`
Բայց լոյսն իմ հոգւոյս քիչ քիչ կը մաշի…
1886 թուականի յունուարին Ակնայ (Խարբերդ) Բինկեան գիւղը ծնած էր Մեծատուրեան Միսաք, որ նախնական իր կրթութիւնը ստացաւ ծննդավայրի Մեսրոպեան վարժարանին մէջ: Ակնայ շրջանը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ Մեծարենցի բանաստեղծական կազմաւորման վրայ. մէկ կողմէ կանաչազարդ եւ ջրառատ իր բնութեան գեղեցկութիւններով, իսկ միւս կողմէ` արեւմտահայ ժողովրդական երգերու («Անտունիներ») իր հարուստ յուզաշխարհով Ակնը հիմնարար դեր ունեցաւ գեղեցիկ Բանի, գեղագէտ Պատկերի եւ գեղապաշտ Յոյզի այն եզակի համադրումին մէջ, որ մայր ակունքն ու տիրական առանձնայատկութիւնը եղաւ Միսաք Մեծարենցի թարմ ու նորարար գրական ժառանգութեան:
Ակնայ աշխարհին գեղեցկութեան մեծարենցեան քանդակումն է «Հիւղը», որ միաժամանակ ադամանդակուռ վկայութիւնն է հայու անսպառ բարութեան, հիւրընկալ մարդասիրութեան.
Դաշտի ճամբու մը վրան,
Կամ` ստորոտը լերան,
ուղեւորին ժամանման
սպասող հիւղն ըլլայի:
Ու գգուանքիս կանչէի
ես ճամբորդներն անժաման,
Եւ ճամբուն վրայ մենաւոր
Ու ճամբուն վրայ ոսկեման,
Եկուորներուն դիմաւոր`
ծխանիս ծուխն ամպէի:
Ու գրգանքիս կանչէի
Ուղեւորներ պարտասուն
Ու բարեւի մը փոխան
Հազար բարիք ես տայի,
Հազար բարիք ես տայի
Գոլը կրակին ճարճատուն,
Կութքը բերրի դաշտերուն,
Բոլոր մրգերն աշունի,
Ու մեղր ու կաթ ու գինի…
Ու լսէի ես ցայգուն,
Քովը կրակին ճարճատուն`
Երգն իրիկուան եկուորին,
Ու ճամբէի ես ցայգուն
Երազներով պատարուն
Նինջ` իրիկուան եկուորին:
Ու լսէի ես այգուն,
Սրտապատար ու տրոփուն
Գովքն իրիկուան եկուորին,
Ու դիտէի ես այգուն,
Ու խոկայի օրն ի բուն
Երթն իրիկուան եկուորին…
Ու ձմեռներն ալ համբուն,
Հրաւիրակ զուարթուն,
Կանգնէի քովը ճամբուն
Ու ձիւնապատ հէք մարդուն
Ես հայրօրէն, լայնաբաց
Երկու թեւս պարզէի,
Մի՜շտ քաղցրագին, նիւթացած
Հրաւէ՜րն ես ըլլայի:
Ա՛հ, ըլլայի՜, ըլլայի՜,
Դաշտի ճամբու մը վրան
Կամ` ստորոտը լերան,
Ուղեւորին ժամանման
Սպասող հի՜ւղն ըլլայի:
1895-ին Մեծատուրեաններու ընտանիքը տեղափոխուեցաւ Սեբաստիա, ուր Միսաք յաճախեց Արամեան վարժարանը: Երկու տարի ետք 11-ամեայ Միսաք ղրկուեցաւ Մարզուան, որպէսզի հետեւի «Անատոլիա» գիշերօթիկ երկրորդական վարժարանի դասընթացքներուն:
Մեծարենցի գրական կազմաւորման մէջ օրհնաբեր նշանակութիւն ունեցաւ 1902-ին ընտանիքին Պոլիս տեղափոխութիւնը: 16-ամեայ պատանին յաճախեց Կեդրոնական վարժարանը, ուր ուսուցիչ ունեցաւ Հրանդ Ասատուրը, որուն շունչին տակ Մեծարենց դրսեւորեց եւ զարգացուց իր գրական կանխահաս ընդունակութիւնները:
1902-ը նաեւ անբուժելի իր թոքախտին առաջին ախտանշաններու բացայայտման տարին եղաւ:
Հակառակ թոքախտին, բայց նաեւ անոր չարագուշակ անբուժելիութեան հետեւանքով` Մեծարենց թափով փարեցաւ ստեղծագործական աշխատանքի: 1902-1903 իր գրած ոտանաւորները, խմբելով «Բաբախումներ» անունով տետրի մը մէջ, յանձնեց Հ. Ասատուրի ուշադրութեան եւ դատողութեան: Արժանացաւ իր ուսուցիչին ամբողջական քաջալերանքին եւ 1903-ին մասնակցեցաւ «Մասիս» հանդէսի գրական մրցանակին` շահելով 5-րդ մրցանակը:
Բայց թոքախտը անտանելի դարձած էր եւ 1905-ին Մեծարենց ստիպուեցաւ դադրեցնել ուսումը ու հեռանալ Կեդրոնական վարժարանէն:
1905-էն մինչեւ իր կեանքին վախճանը` 1908-ին, Մեծարենց ամբողջապէս նուիրուեցաւ ստեղծագործական աշխատանքի: Ստեղծագործական վերելքի, գրական հասունացման եւ գեղարուեստական ըմբռնումներու մշակման բեղմնաւոր շրջանը եղան իր կեանքին այդ վերջին երեք տարիները:
1907-ի գարնան Մեծարենց լոյս ընծայեց իր «Ծիածան» գիրքը, որ մեծ աղմուկ բարձրացուց պոլսահայ գրական մամուլի էջերուն: Գնահատականներու կողքին, յարձակումներու բուռն պայքար մը ծաւալեցաւ Մեծարենցի բանաստեղծութեան շուրջ:
1907-ի աշնան լոյս տեսաւ իր երկրորդ գիրքը` «Նոր տաղեր»-ը, որ աւելիով բորբոքեց Մեծարենցի շուրջ ծաւալած գրական բանավէճը: Մեծարենցին ի պաշտպանութիւն հրապարակ իջան ոչ միայն ատենի անուանի գրականագէտներ, այլեւ ինք` Մեծարենց, որ այդ առթիւ բանաձեւեց ու խորացուց իր գրական ըմբռնումները. այդ յօդուածներու շարքին գրականագիտական մնայուն գործ մը եղաւ «Ինքնաքննադատութեան փորձ մը…» խորագրով իր տեսաբանական յօդուածը:
1908-ի յուլիս 4-5 լուսցող գիշերը ընդմիշտ դադրեցաւ բաբախելէ Մեծարենցի սիրտը, որ այնքա՜ն լոյս եւ գեղեցկութիւն բաշխեց իր ստեղծագործութեամբ:
1934-ին, Մեծարենցի կենսագիր Թ. Ազատեան, իր «Մշակոյթ» հրատարակչականով, լոյս ընծայեց վաղամեռիկ հայ հանճարին անտիպ գործերը` «Ոսկէ արիշին տակ» խորագրով: Մ. Մեծարենց թաղուեցաւ Պոլսոյ Պալըքլը գերեզմանատունը: Գերեզմանին վրայ յուշարձան մը կառուցուեցաւ` «Իր ընկերներէն եւ համակիրներէն» մակագրութեամբ:
Մեծարենցին նուիրուած այս հակիրճ վկայութիւնը կ’արժէ պսակել հայու մարդասիրութեան իր կտակը հանդիսացող «Արդի մարդուն Հայր Մերը» բանաստեղծութենէն հետեւեալ հատուածով.
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական,
Ծաղիկներո՜ւ պէս զայն ժողուեմ ճամբուս վրան`
Նայուածքներուն մէջ ամէնուն եւ ամէն օր:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական,
Եւ ես` հանգոյն երփնալուցկի վառող մանկան`
Զայն գունաժպիտ տեսնեմ ուրիշ դէմքի մը վրան:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական,
Զանգակներո՜ւ պէս զայն կախեմ ամէն դըրան`
Ու զերթ նարօտ ամէն դըրան զայն պըսակեմ:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական,
Ճրագներու պէս զայն բոցեմ բազմաստեղնեան`
Խաւարին մէջ ամէն երդ ու խրճիթներու:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Ու սեղանիս վըրայ դրուած մէն մի նըկան`
Զոյգ մը խինդե՜ր գէթ ունենայ թող խաչանիշ:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Զայն իբր անձրեւ ցօղեմ ամէն դաշտի վըրան,
Զայն իբր արեւ բաշխեմ ամէն հորիզոնի:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Զայն ընդգրկած` իտէալի՜ն ըլլամ սրսկան.
Զայն լաստ ըրած ես Լոյսերու նաւո՜րդն ըլլամ:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Ժողվել` հոգւոյն մէջ ծերերուն, կոյսին, մանկան,
Պարզ մարդերուն` գեղջուկներուն ու բանուորին:
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.
Ժողվել` հոգւոյն մէջ ամէնո՜ւն, համայնական
Հոգւոյն ամէն մասնիկներուն մէջ` ամէն ժամ:
Ճամբաներէն, ու գետերէն, ու դաշտերէն,
Անտառներէն, ու լեռներէն, ու ձորերէն,
Տանիքներէն, ու տուներէն, ու դուռներէն`
Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական:
115 տարի անցած է Մեծարենցի վաղաժամ հեռացումէն ասդին, բայց հայու հոգիին մէջ անվերջ կը թրթռայ երաժշտական գեղեցկագոյն բաբախումը անոր արարած բանաստեղծութեան, որովհետեւ Մեծն Յակոբ Օշականի իսկ բնութագրումով`
«…Մեր երկրին նկարագեղ քաղցրութիւնները, մեր հոգիին ընդոծին դալկութիւնները, մեր շնորհն ու տրտմանուշ երազանքները սքանչելի ծաղիկներու նման կը բուսնին անոր արնաշաղախ էջերուն»:
