«Չարենցի, Բակունցի, Թոթովենցի Դահիճները Պէտք Չէ Ներկայացուեն Լուսապսակի Ներքոյ». Արքեմնիկ Նիկողոսեան

«ԱՆԿԱԽ» ԿԱՅՔ

Թէեւ անցել է աւելի քան 70 տարի, սակայն ստալինեան բռնութիւնների եւ հայ մտաւորականների սպանդի շրջանը լիովին բացայայտուած չէ. դատապարտուել են արարքները, սակայն ողբերգական իրադարձութիւնների մեղսակիցներն իրենց արժանի գնահատականը չեն ստացել:

Վերջին շրջանում գրականագէտները շատ են խօսում այն մասին, որ պէտք է վերարժեւորել այն, ինչ տեղի ունեցաւ 1937 թուականին: Նրանց թւում է գրաքննադատ Արքեմնիկ Նիկողոսեանը:

Նա գտնում է, որ ստալինեան բռնապետութեան տարիներին կատարուեց այն, ինչ` Ցեղասպանութեան տարիներին: «Գուցէ սա խորհրդային համակարգի մաս կազմող պետութեան ներսում էր, բայց նոյնը կատարուեց. մտաւորականութեան ջարդով փորձեցին գլխատել ժողովրդին, բացառել այդ ժողովրդի ներսում տրոփող իւրաքանչիւր ազատագրական, պայծառ, գեղեցիկ երակ, որը հետագայում այլ խնդիրների չի յանգեցնի», նշում է նա:

Միւս կողմից, նա ընդգծում է, որ ստալինեան բռնապետութիւնը այլ խնդիրներ էր լուծում եւ այնպէս չէր, որ միայն Հայաստանում էր այդպէս:

«Ցաւալի է, որ ինչպէս Մեծ եղեռնի օրերին, այնպէս էլ ստալինեան բռնապետութեան շրջանում յարուցուած գործերի պատճառը հայ մատնիչներն էին, հայ գրողների տուած «դանոս»-ները (գրաւոր մատնութիւնները, Խմբ.):

Բակունցի, Թոթովենցի, Չարենցի ձերբակալութիւնների, մահուան պատճառ դարձած մարդկանց պէտք է բացայայտել եւ ի ցոյց դնել:

«Յատկապէս 54 թուականից յետոյ, երբ հրամանը եղաւ եւ շատերը արդարացուեցին, բազմաթիւ փաստեր շրջանառութեան մէջ դրուեցին, բայց նրանք, ովքեր այդ տարիներին եղել էին դահիճ, իրենք սկսեցին հանդէս գալ զոհի կարգավիճակով, որ իբր «ժամանակն էր այդպիսին», որ «ստիպուած են այդպէս վարուել»:

Շատ ցաւալի է, որ նրանց անունները դրւում է անմեղ զոհերի անուան կողքին», գտնում է գրականագէտը:

Տարիներ առաջ մի բանավէճ եղաւ, որ սկսուեց Նորայր Ադալեանի «1937 թուական» յօդուածից յետոյ: Նա պահանջում էր, որ Երեւանում Չարենցի, Բակունցի, Թոթովենցի եւ ստալինեան բռնութիւններին զոհ գնացած մեր միւս գրողների, ինչպէս նաեւ աքսորի ենթարկուած գործիչների անուններով փողոցների կողքին չլինի, օրինակ` Հրաչեայ Քոչարի փողոցը: «Հրաչեայ Քոչարը այդ շրջանի ամենաաշխուժ հակահայկական, հակահայ գրական, հակահայ մշակութային գործիչներից էր:

Պատահական չէր նրա արտայայտութիւնը, որը յաճախ է շրջանառւում. «Չարենցը մի քար է, որ ընկած մեր պոէզիայի զարգացման ճանապարհին:

Առաջ գնալու համար մենք պէտք է վերացնենք այդ քարը», ընդգծում է գրականագէտը:

Անգամ 54 թուականից յետոյ, երբ ամէն ինչի մասին մասամբ կարելի էր գրել եւ բաց խօսել, ինչ-որ հանգամանքներ պարզել, 1937-ը շարունակեց մնալ համարեա քար լռութեան մէջ: Արխիւների բացման փորձեր կատարուեցին միայն 80-ականների վերջին:

Այս թեմայով յօդուածներ գրեցին Դաւիթ Գասպարեանը, Ամատունի Վիրաբեանը: Լոյս տեսաւ Գասպարեանի գիրքը` «Փակ դռների գաղտնիքը», որտեղ ահռելի տեղեկատուութիւն կայ իրականութեան մասին:

Հենրիկ Բախչինեանը 1999 թուականին հրատարակեց «Չարենցապատումը ըստ անտիկ վաւերագրերի» աշխատութիւնը, որտեղ առաջին անգամ հրապարակուեց Չարենցին` Գրողների միութիւնից հեռացնելու նիստի արձանագրութիւնը:

«Այստեղ այդ շրջանի վարք ու բարքը միանգամից բացւում է: Արձանագրութեան մէջ շատ հետաքրքիր կէտ կայ. բոլորը դատապարտում են, անգամ` Չարենցի մտերմագոյն ընկերներից Ակսել Բակունցը:

Լուռ են մնում միայն Ստեփան Զօրեանը եւ Դերենիկ Դեմիրճեանը: Համարձակւում է խօսել միայն Աւետիք Իսահակեանը», ասում է Արքեմնիկ Նիկողոսեանը:

Ըստ նրա, խօսքը ոչ միայն այն մասին է, որ Չարենցին հասցրին մահուան, Բակունցին գնդակահարեցին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքին:

«Խօսքը ներգրական մթնոլորտի յարաբերութիւնները հասկանալու եւ դրանք թափանցիկ ներկայացնելու մասին է: Այսքան տարի անց ինչ-որ գործիչների, ինչ-որ մարդկանց վերարժեւորելու կտրուկ ժամանակն է:

Ցաւօք, Գուրգէն Մահարին աքսորից վերադարձաւ եւ ընդամէնը կարճ ժամանակ անց վերադարձուեց աքսոր:

Երբ արդէն իբր խրուշչովեան տարիներ էին, 60-ականներին հալածանքները Մահարու նկատմամբ շարունակւում էին: Սա, ըստ էութեան, նոյն գործընթացների շարունակութիւնն էր` երբեմն, ի հարկէ` քաղաքակիրթ ձեւերով:

Այս է պատճառը, որ այդ փաստերը պէտք է բացայայտուեն, հրապարակուեն եւ իրական գնահատականներ տրուեն»:

Շատերը գիտեն, որ Բակունցի եւ Մահարու բանտարկութեան հարցում մեծ դեր են ունեցել Նայիրի Զարեանի որոշ յօդուածներ: «Յայտնի է, որ Քոչարի անզգուշ կամ դիտմամբ ասուած խօսքը կարող էր ինչ-որ մէկի գնդակահարութեան պատճառ դառնալ:

Գրականագէտները արդէն որոշ փաստեր յօդուածների միջոցով ներկայացրել են: Գզրոցների ամբողջական բացումը ենթադրում է կերպարների, մասնակիցների ամբողջական ներկայացում:

«Մենք վերարժեւորման խնդիր ունենք», ասաց Նիկողոսեանը` ընդգծելով, որ գզրոցների ամբողջական բացման դէպքում շատ բաներ դրական լոյսի ներքոյ կ՛արժեւորուեն, ինչպէս, օրինակ, այն փաստը, որ Եղիշէ Չարենցին տնային կալանքի ծանր շրջանում այցելել է միայն Աւետիք Իսահակեանը:

Սա այն դէպքում, որ տարիներ շարունակ խօսում էին այն մասին, որ Իսահակեանին բերել էին Հայաստան լրտեսական գործունէութիւն ծաւալելու համար:

Անկախ հարցին պատասխանելով, գրականագէտը նշեց, որ սա ամենեւին չի նշանակում այդ գրողներին չներառել դասագրքերի ծրագրերում: Ես սիրած բանաստեղծութիւններ ունեմ Նայիրի Զարեանից: Հարցը նրանց լուսապսակի մէջ չներկայացնելն է:

Պարզապէս պէտք է գրել ճշմարտութիւնը. այո՛, ունի հանճարեղ բանաստեղծութիւններ, բայց 30-ականներին այսինչ բաներն արել է:

Այդ տարիներին Ռաֆայէլ Իշխանեանը «Գարուն»-ում մի յուշ տպագրեց: Նա գրում էր, որ այդ շրջանի Երեւանի ամենացաւալի պատկերներից մէկը եղել է, երբ Աբովեան փողոցով զբօսնելիս տեսնում էիր թանկարժէք մուշտակ հագած Նայիրի Զարեանին, այնինչ նոյն պահին Չարենցը դատապարտուած էր մահուան, Բակունցին գնդակահարել էին, Թոթովենցին գնդահարել էին, Մահարին աքսորում էր»:

Մարդիկ մասնակցել են մշակոյթի, այսինքն` ժողովրդի հերթական գլխատմանը, թուրք հրոսակները, ովքեր մասնակցել են Զօհրապի եւ Վարուժանի սպանութեանը, եւ նրանք, ովքեր լինելով մեր ժողովրդի ծնունդ, մեր ազգի զաւակ, ստալինեան բռնապետութեան տարիներին այս կամ այն ձեւով մասնակցել են գրողների գնդակահարութեանը, նրանց մէջ մեծ հաշուով տարբերութիւն չկայ, քանի որ գործընթացն ու նպատակը եղել է նոյնը:

Սա պարզապէս գրական անցուդարձի մանրամասն չէ:

Սա կարեւոր է նաեւ այսօրուայ համար: Այսօր շատ բաներ կան ստալինեան բռնապետութիւնը յիշեցնող, որոնք արւում են լուռ եւ քաղաքակիրթ ձեւով:

«Մեկուսացումը միայն այն չէ, որ աքսորեն կամ բանտարկեն: Այսօր իւրօրինակ մեկուսացում կայ, որովհետեւ երբ գրողը գրում է, երբ նկարիչը նկարում է, եւ երկրի իշխանութիւնը ստեղծում է հոգեւոր բարոյական էնպիսի մթնոլորտ, որ մեծ արուեստագէտների ասածը չի հասնում ժողովրդին, սա բռնապետութիւնից աւելի վատ է: Մեթոտներն են տարբեր:

«Ի վերջոյ, բոլոր բռնակալներն ինչո՞ւ են դէմ եղել ազատ մշակոյթին եւ ճշմարիտ գրականութեանը. դրանք ցոյց են տալիս բռնապետութիւնից ազատուելու ուղիներ», եզրափակեց Արքեմնիկ Նիկողոսեանը: