Կազմակերպութեամբ Քասլիքի Ս. Հոգի համալսարանի փիլիսոփայութեան եւ մարդկային գիտութեանց բաժանմունքին, երէկ` երկուշաբթի, 20 ապրիլ 2015-ի երեկոյեան ժամը 5:00-ին, «Հայոց ցեղասպանութիւն. 100 տարի… ե՞տքը» կարգախօսով համագումար մը տեղի ունեցաւ համալսարանի ժողովասրահին մէջ` ներկայութեամբ հոգեւոր հայրերու, պետական եւ միութենական անձնաւորութիւններու, համալսարանական դասախօսներու, եւ մտաւորականներու:
Լիբանանեան եւ հայկական քայլերգներու յոտնկայս ունկնդրութենէն ետք, ձեռնարկի հանդիսավար, համանուն համալսարանի դասախօս Քարին Նասր-Տեմիրճեան իր բացման խօսքով ողջունեց ներկաները` յայտնելով, որ ձեռնարկը կը կայանայ 20-րդ դարու առաջին Ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով, եւ ներկայացուց յայտագիրի գլխաւոր մասերուն խորագիրները: Ան իւրաքանչիւր բանախօսի խօսք առնելէն առաջ սեղմ գիծերու մէջ ներկայացուց անոնց կենսագրականը:
Համալսարանի դասախօսներէն Հուտա Նաամէ ֆրանսերէնով համալսարանին խօսքը փոխանցելով անդրադարձաւ Հայոց ցեղասպանութեան պատմական իրողութեան, այս գծով հրապարակուած վկայութիւններուն, հայ-թուրք երկխօսութեան փորձերուն, հայութեան նկատմամբ ցուցաբերուած անարդարութեան եւ հայ համայնքի հաւաքական յիշողութեան: Դոկտ. Նաամէ յիշեցուց 24 ապրիլ 1915-ին 600 հայ մտաւորականներու տարագրութիւնը եւ մէկուկէս միլիոն հայերու տեղահանումը եւ աքսորի ու մահուան դատապարտումը: Նաամէ մէջբերեց Թալէաթի այն խօսքը, թէ մէկ հայ որպէս նմուշ պիտի ձգէ միայն: Ան ընդգծեց, որ այսօրուան ժիհատականներուն, ՏԱՀԵՇ-ի եւ այլ ահաբեկչական խմբաւորումներու գործած աւերները շրջանի երկիրներուն մէջ, կը յիշեցնեն Հայոց ցեղասպանութեան, Ռուանտայի եւ այլ ցեղասպանութիւններ` հարց տալով, որ քանի՞ ցեղասպանութիւններ պէտք է գործադրուին տակաւին: Դոկտ. Հուտա Նաամէ այս առիթով շնորհակալութիւն յայտնեց ձեռնարկը կազմակերպողներուն, յատկապէս` դասախօս Քարին Նասր-Տեմիրճեանին:
Ապա խօսք առաւ լիբանանցի պատմաբան դոկտ. Սալեհ Զահրէտտին, որ արաբերէնով անդրադարձաւ Հայոց ցեղասպանութեան` վաւերագիրներու լոյսին տակ: «Չկայ պատմութիւն առանց վաւերագիրի եւ չկայ վաւերագիր առանց պատմութեան», ըսաւ դոկտ. Զահրէտտին` թուելով Հայոց ցեղասպանութեան առնչուող յատկապէս թուրք անձնաւորութիւններու` Թալէաթի, Նազըմի, Աթաթուրքի, Մաուլէն Զատէ Ռիֆաաթի արտայայտութիւններն ու կեցուածքները, ուրկէ բացայայտօրէն կը պարզուի, թէ Հայոց ցեղասպանութիւնը կանխամտածուած ու կանխածրագրուած էր թրքական Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կուսակցութեան ղեկավարներուն կողմէ` երկու հանգրուաններով.
1) 1910-ին Սելանիկի մէջ գումարուած նշեալ կուսակցութեան ղեկավարներու ժողովին, ուր քննարկուած ու որդեգրուած է Ցեղասպանութեան ծրագիրը:
2) Ապրիլ 1915-ի սկզբնաւորութեան Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կուսակցութեան ղեկավարներու գաղտնի ժողովը, ուր որոշուած են Ցեղասպանութեան գործադրութեան քայլերն ու անոնց մանրամասնութիւնները:
Զահրէտտին նաեւ յիշեցուց, որ 2005-ին թրքական «Հիւրրիէյթ» թերթը հրապարակած է Թալէաթի յուշերը եւ աւելի ուշ` Մուրատ Պարտաքճը հրապարակած է Թալէաթի յուշերուն օսմաներէն բնագիրը, «ինչ որ բացայայտ ու փաստագրեալ վկայութիւն է Հայոց ցեղասպանութեան համար»: Դոկտ. Զահրէտտին իր խօսքը եզրափակեց ընդգծելով, որ «մերօրեայ սուլթան Էրտողան որքան ալ փորձէ խեղաթիւրել կամ աղաւաղել պատմութիւնը` պիտի չյաջողի ճերմկցնել թուրքերու պատմութեան սեւ էջերը, եթէ նոյնիսկ աշխարհի հականեխիչ դեղերը գործածեն»:
Ապա խօսք առաւ Միջին Արեւելքի Հայ դատի գրասենեակի պատասխանատու Վերա Եագուպեան, որ արաբերէնով պատմական հակիրճ ակնարկով անդրադարձաւ Հայկական հարցի նորագոյն հանգրուանի ծագման` սկսելով 1878-ի Սան Սթեֆանոյի խորհրդաժողովէն ու զայն յաջորդած 1878-ի Պերլինի դաշնագիրէն` հասնելով Սեւրի դաշնագիրին` 10 օգոստոս 1920-ին, ուր Թուրքիա եւ դաշնակից պետութիւններ պաշտօնապէս ճանչցան հայոց անկախ պետութիւնը, զայն կանխած` Ցեղասպանութեան շրջանը եւ ապա` յուլիս 1923-ի Լոզանի դաշնագիրը, որ անտեսելով Սեւրի դաշնագիրը, արգիլեց աշխարհասփիւռ հայերու տունդարձը:
Ապա Եագուպեան թուեց սփիւռքի կազմաւորման, յատկապէս` 1920-1965 երկարող շրջանը, որ կը նկատուի արդի հայկական գաղութներու հիմնադրութեան շրջան: Ան նշեց, որ հայ ժողովուրդը մեծ յոյսեր կապած էր արեւմտեան երկիրներու, յատկապէս` Եւրոպայի վրայ, որ ճնշում բանեցնէ Թուրքիոյ վրայ: Իրապէս եղաւ այդ մէկը, սակայն ետքը միջազգային քաղաքական շահերուն խաչաձեւումը խանգարեց անոնց ճիգերը եւ Հայաստան մղուեցաւ Խորհրդային Միութեան գիրկը: Այնուհետեւ ո՛չ Թուրքիան պատժուեցաւ, ո՛չ ալ հայերը վերատիրացան իրենց իրաւունքներուն:
Շարունակելով թուել հայկական հարցի թեւակոխած յաջորդական հանգրուանները, Վերա Եագուպեան դիտել տուաւ, որ Լոզանի դաշնագիրէն ետք 1921-ին Թուրքիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ կնքուած գաղտնի համաձայնութեան հիմամբ, ֆրանսացիք 1939-ին պարպեցին Ալեքսանտրէթի նահանգը: Ապա եկաւ 1965-ը, որ դիւանագիտական աշխուժ եռուզեռի մեկնակէտը հանդիսացաւ եւ 29 օգոստոս 1985-ին Ցեղասպանութիւնը ճանչցող բանաձեւ որդեգրուեցաւ: Եագուպեան իր թուումները շարունակեց հասնելով մինչեւ ներկայի` 100-ամեակի հանգրուանը, ուր հայութիւնը կը պահանջէ հայոց նիւթական, բարոյական եւ հողային պահանջներու հատուցումը:
Ապա ֆրանսերէնով խօսք առաւ համալսարանի դասախօսներէն դոկտ. Սուհայլա Սալլում, որ անդրադարձաւ Հայոց ցեղասպանութեան, յատկապէս զգացական դիտանկիւնէն` ներկայացնելով հայ ժողովուրդի անցեալի նկատմամբ սէրը, փառքը եւ ապագայի հեռանկարները: Ան զուգահեռ մը գծեց Լիբանանի եւ Միջին Արեւելքի քրիստոնեաներու կրած տառապանքներուն ու ջարդերուն:
Վերջին խօսողը եղաւ Անտոնեան համալսարանի դասախօսներէն Դալար Աթեշեան, որ իր անձնական վկայութիւնը փոխանցեց իբրեւ հոգեբան` վերլուծելով Ցեղասպանութենէն ճողոպրած հայորդիներու ապրած հոգեբանական մտատանջութիւնները` թրոման: Ան մէջբերում կատարեց գրող Ուիլիըմ Սարոյեանէն եւ անդրադարձաւ Լիբանանի մէջ հայերու ներդրումին: Ան իր խօսքը եզրափակեց «հարիւր առ հարիւր լիբանանցի եւ հարիւր առ հարիւր հայ եմ» ըսելով:
Այս առիթով Յակոբ Քելուկեան տուտուկի վրայ ելոյթ ունեցաւ հայկական եղանակով:
