Սրբուհի

ՍՊԱՐՏԱԿ ՂԱՐԱԲԱՂՑԵԱՆ

Հալէպից Տէր Զօր տանող ճանապարհը… Հինգերորդ անգամն է կտրում եմ անապատը, ու ամէն անգամ թւում է, թէ մեղք եմ գործում: Ականատեսները վկայում են, որ ճանապարհաշինարարները մարդկային հազարաւոր ոսկորներ ու գանկեր են բացել: Արաբները մեղք են համարել, փորձել են այլ տարածքներով մայրուղին գցել, բայց որտեղ էլ փորել, որտեղ էլ ետ են տարել աւազը` անթաղ նահատակների ոսկորների ու գանկերի են հանդիպել: Առաջին այցելութիւնից յետոյ Տէր Զօրից մի բուռ աւազ եւ Եփրատից մի սափոր ջուր էի բերել Հայաստան: Բերածս նշխարի պէս բաժանեցի ծանօթներիս ու բարեկամներիս: Մէկին բաժին հասած աւազի մէջ մարդկային ոսկորի մի բեկոր էր եղել: Նրա մեծ գերդաստանն էլ Տէր Զօրով էր անցել, ու քչերն  էին փրկուել: Համոզուած, որ անապատում նահատակուած իր մեծ գերդաստանի անթաղ մասունքն էր այն` մի օր տարել, Ծիծեռնակաբերդի մատոյցներում հողին էր պահ տուել: Անապատում արած իմ նօթագրութիւնից. «Խաշնարած պետուինների հիւրընկալ կացարան, անապատի մէջ մեզ սպասող «Մերսետես» ինքնաշարժ. քամուց դարսդարսուող աւազէ կոհակներ եւ խորհրդաւոր լռութիւն, լռութիւն, լռութիւն:… Այս մահասարսուռ լռութեան քօղը պատռող վկայութիւններն ու իրեղէն ապացոյցները նոյնքան շատ են, որքան` Տէր Զօրի աւազահատիկները: Չէ՛, չափազանցում չէր համեմատութիւնս»: «Խումբ մը արաբ պետուիններ նստած` սուրճ կը խմէին, բարեւեցի եւ նստայ անկիւն մը: Շէյխը զիս նկատելով` հարցուց, թէ հա՞յ եմ: «Այո՛,- պատասխանեցի,- անօթի եմ: Աստծու սիրուն համար թող ըլլայ, քիչ մը հաց կ՛ուզեմ»: «Ինչո՞ւ կը մուրաս, եկո՛ւր` մեր մօտ աշխատէ, հովիւ կ՛ըլլաս եւ ուզածիդ պէս կը կշտանաս: Մեր մօտ երկու հայ տղաներ ալ կան, անոնք քեզի ընկեր կ՛ըլլան»: Այս ըսելէ վերջ` շէյխը ձայն տուաւ, ու երկու իմ հասակիս տղաներ ներս մտան: Ուրֆացի էին, եւ չեմ գիտեր, թէ որտեղէն ազատուելով` եկած էին այս կողմերը: Ես առանձին չէի, կարաւանի մէջ մայրս, քոյրս եւ ազգականներս կային. ես էի, որ անոնց ապրուստը պիտի հայթայթէի ու ստիպուած էի վերադառնալ:   Շէյխը, իր ծառան կանչելով, հրաման տուաւ, որ տոպրակս հաց ու միս լցնեն, ճամբայ դնեն զիս»:   Տէր Զօրի սպանդից մազապուրծ եղած Յարութիւն Արծիւեանի վկայութիւնն է սա: Եւ վկայում են ոչ միայն հայերը: Ահա մի դրուագ թուրք Նայիկ պէյի յիշողութիւններից. «Թուրքիայի ո՛ր անկիւնն էլ որոնուի, ո՛ր ամէնամութ խորշն էլ խուզարկուի` ամենաանգութ կերպով խողխողուած հազարաւոր հայերի դիակներ ու կմախքներ պիտի գտնեն: Ես տակաւին գաղթականների առաքման գործերով չէի զբաղւում: Ռաս Ուլ Այնի Ռեժիի քարտուղարն էի, գիւղի դիմաց` գետի եզերքին թափուած, հարիւրաւոր կանանցից ու մանուկներից բաղկացած թշուառների կարաւան տեսայ: Սրանք ամէն օր առաւօտեան գիւղ էին գալիս` հաց  մուրալու: Ոմանք էլ ջուր էին կրում` ջանալով դրա դիմաց ստացած մի պատառ հացով պահել իրենց գոյութիւնը:

Տակաւին ամառ էր: Դեռ կարող էին այդ դժբախտները պատսպարուել, բայց երբ վրայ հասաւ ձմեռը, գիշերուայ խոր լռութեան մէջ լսւում էին ցրտից ու քաղցից հոգիներ աւանդողների հեծեծանքները: Այս հոգեվարքի հռնդիւնները ոչ մէկի գութը չէին շարժում, եւ գիւղի չեչեն ժողովուրդը խուլ ու անտարբեր էր նրանց նկատմամբ: Երբեք չեմ կարող մոռանալ այն գիշերը… Գայմագամի տանն էի: Գայմագամը` Եուսուֆ Զիա պէյը, շատ պարկեշտ ու բարեխիղճ մարդ էր: Միասին ելանք, տանուտիրոջ տուն գնացինք, ուրիշ մի տեղ էլ դիմելով` երկու-երեք վրան ճարեցինք, որպէսզի խեղճերը շատ թէ քիչ պատսպարուեն: Եղերական էր նրանց մահը, աւելի եղերական, երբ շները յօշոտում էին նրանց դիակները: Դրանք Սվազի, Տիգրանակերտի, Խարբերդի թշուառ հայ գաղթականներն էին: Հինգ-վեց նահանգից, մօտաւոր մէկ միլիոն հայ բնակչութիւն էր տեղահանուել»:… Տէր Զօրի մահաշունչ աւազուտներից անդին` արաբական անհրապոյր կաւածեփ տներով գիւղերն են: Թւում է, թէ ժամանակն այստեղ կանգ է առել, ու այդ տրամադրութիւնն ուղեկցում է քեզ մինչեւ Տէր Զօր քաղաքը: Քաղաքն ընդամէնը տաս-տասներեք հայ ընտանիք ունի, աւելի ճիշդ սրանք պաշտօնական թուերն են: Արաբացած ու արաբախօս հայեր շատ կան: Առիթ չեմ ունեցել հանդիպելու Տէր Զօրի քաղաքագլխին, բայց ինձ համար այստեղ Տիգրան Աւետիսեան հայն է թէ՛ տէր, թէ՛ քաղաքագլուխ: Բարեհամբոյր դիմագծերով այս հայը ոչինչ չի խնայում իր ցաւի, իր յիշողութեան յետեւից եկած մարդուն: Լուր էր առել, որ Հայաստանից խումբ է եկել. առանց երկար-բարակ մտածելու` կողպել էր խանութն ու պահ առաջ հասել մեզ: Կարճատեւ դադար` մի գաւաթ սուրճ, մի բաժակ ջուր, եւ նորից ճանապարհին ենք: Տիգրան Աւետիսեանի յանձնարարութեամբ, Վարդան Քեշիշեանը ստանձնեց ուղեկցողի պարտականութիւնը: Տէր Զօր քաղաքից ընդամէնը կէս ժամուայ ճանապարհ է մօտակայ գիւղը, որտեղ տարեց հայեր կան, ու որոնք դեռ յիշում են արհաւիրքը: Գիւղում Վարդանին շատերն էին ճանաչում: Մօտենում էին, բարեւում, գրկախառնւում` երկար ժամանակ չտեսած հարազատների պէս: Նա հարցուփորձ էր անում հայերի մասին:

– Ապտալլա Կարապետին ինչպէ՞ս հանդիպենք:
– Չկայ, մեռաւ,- լինում էր պատասխանը:
– Հապա Տգո՞րը` Տիգրանը: Պատասխանը նոյնն էր:
– Ապտօ՞ն` Աւետի՞սը:
– Մեռաւ… …………

– Չկայ, մեռաւ… Վարդանի տխրութիւնն ու ափսոսանքը մեծ էր: Նրա հայեացքի մէջ կարդում էի. «Ուշացել ենք, ափսո՜ս»: Գիւղամիջում մեզ շրջապատող բազմութիւնը մեծանում էր: Վարդանը մեզ հերթով ծանօթացնում էր շրջապատողներին.

– Սա Պետրոսի տղան է: Սա Կարապետի քրոջ տղան է: Սա էլ Նեճըմ Կարապետն է:  Եօթ-ութ տարեկան մեծ աչքերով մի երեխայ ուշադիր հետեւում էր հաւաքուածներին, փորձում ինչ-որ բան հասկանալ: Վարդանը նկատեց փոքիկին ու հարցերեց.

– Անունդ ի՞նչ է: – Ալի,- ամաչկոտ պատասխանեց փոքրիկը: – Մականո՞ւնդ: – Պետրոս-Մկրտիչ-Դաւիթ Չաուշեան:  Ծանր ու մեծ մականուն ունէր փոքրիկ Ալին: Պահո՞ւմ է արդեօք նա այդ ծանր ու պատասխանատու բեռը, թէ մի օր իր կարճ ու հեշտ արտասանուող անունի հետ կ՛ընդհատուէր, կը մկրատուէր ու…

– Խառնակ են, բոլորն էլ խառնակ հայեր,- եզրակացրեց Վարդանը:  Գիւղացիներից մէկին հարցրինք, թէ որտեղ է Սրբուհու տունը: Արաբը ձեռքով ցոյց տուեց ճանապարհը:

– Բախտներս բերեց,- ուրախ ասաց Վարդանը,- Սրբուհին ողջ եւ առողջ է:

– Սրբուհի մայրիկի վտիտ մարմնում մեծ ու անպարագիծ ոգի էր բնակւում. ձեռքերն ասես տառապանքի քարտէզ էին: Յիշողութիւնը չէր լքել նրան, ու Աստուած ասես պահել, պահպանել էր, ուժ ու աւիւն ներարկել հէնց այսօրուայ համար, որ հանդիպի հայաստանցի իր մերձաւորներին, որ որդիներին, թոռներին ու ծոռներին մի անգամ էլ յուշի իրենց սկիզբը:

– Ասոնց համար ես զաւակներ բերի, ու ամէնին ալ կաթի հետ իմ երկրի կարօտը տուի: Ո՞ւր է մեր երկիրը. աս մեր երկիրը չէ: Ամէն անգամ, երբ կը յիշեմ, կը խենթանամ:… Սրբուհու ձայնը յուզմունքից դողում էր: Որդիները, թոռները, ծոռները գլխահակ կանգնել էին նրա դիմաց  ու լսում էին իրենց համար անհասկանալի լեզուով խօսող մօր, տատի պատմածը: Ինչ ջերմութիւն ու կորով կար այդ տանը նրա նկատմամբ. փոքրից մինչեւ մեծ պաշտում էին… Սրբուհին մեզ ցոյց տուեց ձեռքին դաջուած ու պարզ երեւացող հայկական տառերը` Ս+ Թ+ Փ ու հատ-հատ արտասանեց. – Սրբուհի Թադէոսի Փափազեան… Մի քանի անգամ կրկնեց, ասես գաղտնագիր էր վերծանում, առեղծուած մեկնում:   Գաղթի ճանապարհին էր հայրն այդ տառերը դաջել, որ յետոյ գտնի աղջկան: – Այն ժամանակ 15 տարեկան էի: Թուրքերը քշելով մեր ընտանիքները` խցկեցին կեղտոտ նաւու մը մէջ, որը Գոնիայից մեզ բերեց Հալէպ. մօրս` Ռենուհիին, հօրս` Թադէոսին, հօրեղբօրս` Ազատին ու քոյրերուս` Վարդուհուն ու Եւային: Ճանապարհին կը ծեծէին ու սովամահ կ՛ընէին: Հալէպում մայրս  ու հօրեղբայրս հիւանդութենէն մահացան: Ամառուայ շոգին մեզի կը ստիպէին քալել Տէր Զօրի անապատում: Թուրքերն ամէն օր կու գային եւ հազարաւոր հայեր կը տանէին դէպի հիւսիս: Հայրս սարսափելի պատմութիւններ էր լսած սպաննուող ընտանիքներու մասին… Ամբողջ գերդաստանից միայն Սրբուհին էր փրկուել: Շատ հայ կանանց նման, որոնք ապաստան էին գտել արաբների մօտ, Սրբուհին էլ ամուսնացել էր ու հաւատափոխ եղել: Մի քանի ամիս առաջ այդ նոյն գիւղում մահկանացուն էր կնքել Մկրտիչ անունով մի հայ, որը Սրբուհի մայրիկի հասակակիցն էր ու բախտակիցը: Մի յուզիչ պատմութիւն կայ Մկրտիչի ու Սրբուհու մասին, որ Վարդանը պատմեց: Իրենց մօտ ապաստանած հայ տղաներին ու աղջիկներին մահմետական արաբները չէին թոյլատրում ամուսնանալ: Հայ աղջիկը հարկադրուած ամուսնանում էր արաբի հետ, հայ տղան` արաբ աղջկայ հետ: Անապատի արաբներն իրենց տոհմածառի համար պատուաստի ազնուացեղ ճիւղեր էին ասես յայտնագործել, ու այդպէս խառնւում, ձուլւում է հայութիւնը անապատաբնակ արաբներին: Մկրտիչին ու Սրբուհուն էլ են արգելում ընտանիք կազմել: Մկրտիչը արաբ աղջիկ է կնութեան առնում, Սրբուհին ամուսնանում է իրեն փրկող արաբի հետ: Երբ դեռ փոքր են եղել Սրբուհու եւ Մկրտիչի երեխաները, Սրբուհին պայման է դրել. «Մեր որդիները պէտք է մաքրեն մեր արիւնը»: Ուխտն ի կատար է ածւում. Սրբուհու որդին կնութեան է առնում Մկրտիչի դստերը: Կապուտաչ մանուկները շատ են գիւղում, գրեթէ ամէն տանը Մարիամ անունով աղջիկ երեխայ կայ: Հրաժեշտից առաջ խոնարհւում ու համբուրում ենք Սրբուհու ձեռքը: Նրան բոլորած գերդաստանն ասես քամիներից ու հողմերից պատսպարող կենդանի պատնէշ լինէր, որի կենտրոնում մարմրում էր մի թոյլ կրակ:

– Մեզ մի՛ մոռացէք,- յուզուած, արցունքն աչքերին, գրեթէ շշուկով ասաց Սրբուհու աւագ որդին, ու արաբական գլխաշորի ծայրով մաքրեց յորդացող արցունքները:

Յ. Գ.- Ծանօթներիցս մէկը խաչբառ էր լրացնում: Հարցերից մէկը` քաղաք Սիրիայում:

– Ամբողջ Սիրիան ոտնատակ ես  տուել, դէ ասա` որ քաղաքն է,- հարցրեց:
– Տէր Զօր,- առանց մտածելու ասացի:
– Ասածդ անապատ չէ՞:
– Քաղաք էլ կայ:

Հաշուեց դատարկ վանդակները, հաշուեց տառերը` համընկնում էին: Ուրախացաւ, որ մի բառ էլ տեղն ընկաւ:  Տէր Զօրը խաչբառի դատարկ վանդակները լցնող բառ չէ սոսկ. դատարկ վանդակներն ասես աւազով լցուեցին, տաք եւ աղեխարշ մահաբոյր աւազով: Տէր Զօրը խաչբառի դատարկ վանդակները լրացնող բառ լինելուց զատ` դատարկ ակնախոռոչ է, արեւի տակ քայքայուող մարդկային գանգ, գիշերուայ թանձր խաւարի մէջ լոյս արձակող ճերմակ ոսկոր… Տէր Զօրի անծաղիկ աւազուտներում արդարութեան խելագարուած քրքիջ է ու մարդկութեան բռնաբարուած խիղճը…