ԼԱԼԱ ՄԻՍԿԱՐԵԱՆ-ՄԻՆԱՍԵԱՆ
«Հէնց այսպէ՛ս էլ ապրում ենք,
Մեր սիրա՛ծ քաղաքում»…
Ֆորշի երգերէն
Միայն թէ վերնագիրէն խաբուած` յանկարծ ամբողջ Հալէպը չհասկցուի, ըսենք` գրաւեալ բերդը, հրկիզուած ու քանդուած փառաւոր Ներսի շուկան, մօտակայ սակայն անհասանելի Ճիտէյտիէն, հայո՛ց Ճիտէյտիէն, նաեւ` մեր կարեվէր Նոր Գիւղը: Չէ՛, տակաւին մեր դրացի «պետութեան» հետ դիւանագիտական յարաբերութիւններ չունինք ու կը սահմանափակուինք մեր բաժին քաղաքով: Այսպէս` իմ բաժին քաղաքը (բանտային իմ տարածքս)` Ազիզիէ-Վիլլաներ «լայն» ծիրն է, երբեմն իբրեւ հետաքրքրութիւն իր մէջ առնելով նաեւ Սուլէյմանիէն: Կ՛ելլեմ տունէն` մտովին խաչ հանելով, որ այսօր արտակարգ բաներ չպատահին ու պտոյտ մը կ՛ընեմ «մեր սիրած քաղաքում»: Քանի մը անգամ հրթիռներէ ցնցուիլը բան մը չէ:
Նախկին աշխուժ ու մարդաշատ Ազիզիէն այս օրերուն գրեթէ ամայի ըլլալու չափ «էքեպեր» է, քանի մը տեղացի դէմք ու պատահական անցորդներ միայն, երեկոյեան ժամերուն` ուրուականայի՜ն: Մայթերը բաղդատաբար լայն են, ու պտղավաճառները «մշտական» կայք հաստատած են հոն` առանց երբեք դրացիին սահմանները խախտելու: Հսկան պզտիկ աթոռակի տեղաւորուած` «մաքուր» լաթով մը պտուղները կը փայլեցնէ, կը դասաւորէ, կը վերադասաւորէ, «տեքօր» կու տայ անոնց, «է՛ստի համեցէք» կը կանչէ: Հոգ չէ` եթէ նաեւ յանդիմանէ իրմէ չգնելուդ համար: Ես հոսկէ արագ պիտի անցնիմ. ան ինծի հետ քէն է, աւելի՛ն, արհամարհանք ունի, քանի որ իր ընտիր ապրանքը ձգած` վարի խղճուկէն գնում կ՛ընեմ:
Նախքան «մեր թաղերը» անցնիլը` արդեօք չէի՞ք ուզեր աչք մը նետել Մուշիէ: Այս կողմերը շատ պէտք չէ խորանալ, «ղաննաս» կայ, կ՛ըսեն, բայց երթալ կ՛արժէ` միջնադարը երեւակայելու համար: Օրին ծանօթ մը կատակեց, թէ եւրոպացին Հալէպէն զատ ուրիշ ո՞ւր կրնայ «Մերսետեսն» ու իշուկը քով քովի տեսնելու հաճոյքն ունենալ: Այսօր «Մերսետես»-ները փոշեծածկ ու իջած անիւներով անշարժացած են, իսկ իշուկներուն մուտքը քաղաք` կախուած է իրենց երկոտանի ցեղակիցներէն (նպատակ չունիմ վիրաւորել էշերը): Մտնենք միջնադար. հոս մարդիկ արդի քաղաքակրթութեան չափանիշները արագ մոռացութեան տալու տաղանդով կը փայլին: Հոս բացարձակ ազատութիւն է. ամէն տեսակի ապրանքներու, նաեւ վրան գոց ու բաց սննդեղէնի առեւտուրը կ՛ընթանայ ոչ թէ աղբի պարկերու, այլ համատարած աղբակոյտերու, աղբալեռներու ընկերակցութեամբ. ճանճերն ու մարդիկ հա՜շտ ու համերա՜շխ… Հոս է, որ կ՛անդրադառնաս, թէ որքա՜ն մեծ ճիգ կը պահանջուի մարդս մարդ ընելու ու որքա՜ն դիւրին է անոր նախնադար վերադարձը:
Բնաւ ետ չի մնար «մեր» թաղամասի` Քալլասի նշանաւոր շուկան: «Ա՜յ լաւ շուկայ, ամէն բան կայ»-ն հոս միանգամայն տեղին է, եթէ «ամէն բան»-ի տակ հասկնաս պտուղ-մտուղ, բանջարեղէն-, հաւ ու ճիւ, պանիր-մանիր, միս- հացեղէն- մացեղէն, աման-չաման, … հասկցա՛ք: Բայց հոս կայ նաեւ բան մը, որ այլ երկիրներու մէջ դրամ ծախսելով կ՛ունենան: Հաւ, միս, պանիր, կանաչեղէն ծախողներու «մաքուր» բազմաբուրեան ջուրերը, խառնուած անձրեւաջուրերուն, կը լճանան մեծ ու պզտիկ փոսերու մէջ: Պատկերը կ՛ըլլայ հոյակապ մոթորներէն հոսած մազութէն, որ գոյներու ծիածան կը գոյացնէ գետնին: Հիմա ըսէք` մի՞թէ սա հրաշալի վայր չէ անմշակ ու լեռնային ցեխոտ ճամբաներու մէջ օթոյի մրցումներ կատարողներու համար, մանաւանդ որ հոս կան նաեւ բազում սեղանիկաւորներ, սայլակաւորներ, մոթորներ, ցատկռտելով քալողներ եւ այլն, եւ այլն, որոնց մէջէն, ինչպէս լաբիւրինթոսէն, ստիպուած պիտի ըլլան անցնիլ: Մտածեցէ՛ք այս առաջարկիս մասին: Իսկ եթէ յօժար չէք, կ՛առաջարկեմ հոս խոզերու ագարակ հիմնել. ով-ով, բայց աշխարհի բոլոր խոզուկները հոս դրախտային վայելք պիտի զգան:
Փոխադրուինք աւելի «ազնուական» թաղեր: Կ՛անցնիմ քանի մը մայթային «խանութներու» քովերէն ու ահա Մարճիճոսին մայթին եմ: Հոս հակասական են տրամադրութիւններս. կ՛անցնիմ արագ. ո՞վ գիտէ, ես ալ մարդ եմ ու կրնամ գայթակղիլ, քանի որ, ըստ երեւոյթին, այս եկեղեցին յատուկ քաշողական օրէնքներ ունի: Այլապէս շատ փափկասուն հայ տիկիններ ինչո՞ւ պիտի մոռնային ճամբան մեր հնամենի, ազնուական ու բարի եկեղեցւոյ ու հոն ընէին իրենց աղօթքին տունը (հոգւոյն տունը): Հեռո՛ւ փորձութենէ, ես այս հարցին մէջ նեղմիտ կ՛ուզեմ մնալ:
Ամէնուր են մայթեր գրաւած ելեկտրածին հսկայածաւալ շարժակները, իրենց շուրջը մազութ, մուր ու ապականութիւն ներծծած սալայատակներով: Անոնք «ամփեր» կը բաժնեն, նոր պիզնըս կը ծաղկի մեր հնամեայ քաղաքին մէջ ու ամէնէն տգէտն ալ ֆրանսացի գիտնականին ծանօթ է, անոր հետ բնագիտութիւն կ՛ուսումնասիրէ, կարծիքներ կու տայ: Ժողովուրդը շատոնց հասկցեր է, թէ պէտք է հիմնովին մոռնալ անցեալի փառքի օրերը` որպէս երազի մէջ տեսած ու անկարելի երանութիւն: Մանաւանդ ըմբռնած է, թէ սեփական եղունգներով պէտք է քերես գլուխդ, որուն սեփական ըլլալն ալ մեծ կասկածի տակ է:
Եւ այսպէս` նեղ թաղերու մէջ խմբերգող բազում գունագեղ, մեծ ու փոքր շարժակներու արտաշնչած անուշաբոյր ու անուշաթոյր ծուխերը ներշնչելով` կը յայտնուիմ այլ դրախտային բուրումներու մէջ: Դրօշակին գոյները իբրեւ պաշտպանութիւն հագուած թիթեղէ տնակ (այս տարուան նորոյթը), առջեւը` այրուող ածուխներ, լոլիկ, կանաչեղէն, շամփուրներու անցուած ու ճենճերացող միս: Հասկցա՛ք. քեպա՜պ է: Նոյնիսկ եթէ չնայէիք ալ, զձեզ պարուող ախորժաբոյր ծուխի քուլաները անտարբեր պիտի չձգէին ձեր ստամոքսները, ինչպէս` քիչ անդին փոքրիկ քթիկները շարժող ու անձկագին ծուխը համտեսող փողոցային աղտոտ, գզգզուած ու աշխարհէն մեզի պէս մերժուած կատուները:
Առաջին, երկրորդ, երրորդ պահակակէտեր, անցարգելներ, փողոցները լայնքին գոցած ու հազիւ մարդու անցքի նեղ տեղ ձգած ժայռաբեկորներ. ուժի տիրապետութիւն: Մեր պաշտպանութի՛ւնը: Վերջերս Սուլէյմանիէի պողոտային վրայ այս հարցը աւելի արհեստավարժ ձեւով լուծուած է` ժայռաբեկորները փոխարինուած են երկրին դրօշակին գոյներով ներկուած թափածոյ քարերով. առաւել քաղաքակիրթ ու ազդեցիկ: Մինչդեռ ես միշտ անբացատրելի վախ ունիմ զինուորներէ եւ պետական պաշտօնեաներէ. հին վախ է, պատմական անցեալի նստուածք: Արագ կ՛անցնիմ, ինչ որ բանի մէջ մեղաւորի պէս գլխահակ: Հոն կեցող ազնուական շունը խելօք աչքերու բարեացակամ հայեացքով կ՛ուղեկցի ինծի, սակայն կատաղի կը հաջէ անցորդ տղոց վրայ. ան ալ վախ ունի ու յոգնած է կանաչ բիծերով տարազ ու զէնքեր կրողներէն:
Ու դարձեալ նոյն խանութին առջեւ կեցած` նոյն հայ կինը… եթէ ազգութիւնը չիմանայի իսկ, արտաքինէն կը ճանչնայի. ցեղին բոլոր տառապանքները, դարաւոր բոլոր չյագեցած ոխերը ու չիրականացած փափաքները հայեացքին մէջ, ծուռերե՛ս (լրջութիւնն ու պարկեշտութիւնը ուրիշ հագուստ ունի՞ն…): Պիտի ուզէի երկու ջերմ խօսք ըսել աշխարհէն չարացած այս քրոջս, բայց անոր ծանր ու չափող նայուածքը կ՛արգիլէ մղումս, իսկ քայլերս կը դառնան շփոթ ու երեր…
– Հա՛, հա՛, ըսաւ, որ Հայաստան երթաս ու հոնկէ առնես, երթաս Հայաստանէ՛ն առնես… Յարո՞ւթը, շատո՜նց գնաց… հա՛.. ե՞ս… Քանատա` ո՞ւր, ճհեննեմը…,- հայ մըն է` հեռաձայնի մէջէն իր ցասումը աշխարհին դէմ պոռացող…
Ես կը քալեմ` աշխարհէն դո՜ւրս, ժամանակէն դո՜ւրս…
Ու տնակնե՜ր, տնակնե՜ր մեծ ու փոքր, զիրար նեցուկ կամ վանող, ուղղակի գետնին շարուած «խանութներ», ուր կը ծախուի ամէն ինչ, բայց մանաւանդ` այլազան (ու թրքակա՛ն) անուշեղէն, այս դառնահամ կեանքը քաղցրացնելու: Անոնց քովերը դեգերող աղտոտ, ոտաբոպիկ, գզգզուած մազերով, գունատ դէմքերով ու լկտի նայուածքներով, աշխարհին դէմ չարութեամբ ու ոխով լեցուած ստահակ մանուկներ` մանչ, աղջիկ` պատերազմի ընծայ-զոհերը: Ակամայ 20-ականներու մեր «ողբի ու որբի հայրենիքը» կը յիշեմ ու կը սեղմուի սիրտս:
Թափառող նայուածքս շուրջս գեղեցիկ բան մը կը փնտռէ, ուր կարենար կենալ պահ մը: Կարելի չէ միշտ երկինք նայիլ. եթէ չես ուզեր վիզդ վնասել. ակամայ վար ալ պիտի նայիս: Ահա, մայթեզերքներուն, մայթերու խախտուած սալիկներուն տեղերը յորդեր են խոտ ու մանրիկ, դեղին ու մանուշակագոյն ծաղիկներ` միշտ աղբակոյտերը յաղթահարել փորձելով ու յաճախ անոնց տակ ճզմուելով. աշխարհի երկու դէմքերը. ընտրութիւնը քուկդ է:
Եւ ակումբը. մուտքին գիշեր ցերեկ հերթապահող տղոց թափանցիկ անձրեւանոց-տնակը կրկին վար իջած է աստիճաններէն` իր տեղը զիջելով հորի ջուրի ծորակներուն առջեւ կարգի շարուած մարդոց ու բազմատեսակ ջրամաններուն: Բնակարաններուն ջուրը կրկին օրերէ ի վեր կտրուած է, մինչ գետը` յորդած: Այս ալ մեր գեղագիտական ճաշակը բաւարարելու միջոցառում է, մանաւանդ որ գետին հոսքը նաեւ կը խաղաղեցնէ մարդուս ջիղերը, թէ ոչ արդէն մեզմէ շատեր սկսած են փողոցին մէջ բարձրաձայն մտածելով քալել…
Շէնքին բոլոր երեք ճաշարանային յարկերուն մէջ ալ կը խրախճանեն, արդէն եօթն օր ու եօթը գիշեր: Մեղաւորը գարունն է, որ ետեւ ետեւի տօներ կը բերէ: Ի՞նչ ընենք, չտօնե՞նք, հրաժարի՞նք մեր աւանդոյթներէն, թէ` պատերազմ է: Մարդը տօներու կարիք միշտ ալ ունի, մանաւանդ` այս մռայլ, դժնի օրերուն: Սակայն մեր տիկիններուն որքանո՞վ կը յաջողուի ուրախանալ, թէկուզ շէնքին պատերը կը ճաթին գերբարձր աստիճանի երաժշտութենէն (չարակամին սիրտը թող ճաթի), թէկուզ երբեք աղքատիկ չեն սեղանները. անոնք կը պատշաճին տիկիններու հագուածքներուն ու սանրուածքներուն:
Ու կը խորհիմ` այլեւս ի՞նչը կրնայ ուրախութիւն պատճառել ինծի. երկար խորհելէ ետք կ՛ենթադրեմ` թերեւս միայն Հայաստանի իրա՛ւ ազատ-անկախ… միացեա՜լ ըլլալը. պատրա՜նք…
***
«Տո՛ւր ինծի, Տէ՛ր, ուրախութիւնն անանձնական»…
Միսաք Մեծարենց
Թէեւ Հալէպ ապրողը հերոսական տրամադրութիւններով պէտք է զինուի, բայց այսօր առտուընէ անբացատրելի թախիծ մը սեղմեր է հոգիս: Այսօր փոքրիկ, լքուած ու անօգնական փիսիկ մը կու լայ հոգիիս մէջ: Խաբուիլ չ՛ուզեր շինծու փաստարկներէս, թէ` փառք Աստուծոյ, կ՛ապրինք դեռ: Կ՛ապրի՞նք…, կը նայի աչքերուս ու կը հարցնէ այն տասնհինգամեայ աղջնակին պէս, որուն առջեւ վար առի ակնարկս, երբ ապրելու իր իրաւունքի ու չորցած աղբիւրներու մասին խօսեցաւ:
Այսօր բանտի ճաղերուն ետեւէն նայողի ծանր շղթաներ կը կրեմ ու փոքրիկ աղջկան մը պէս լալու փափաք ունիմ: Արդեօ՞ք թախիծս ծնաւ, երբ գիշերուան խաւարին մէջ ստորգետնեայ պայթիւնէն երկրաշարժ եղաւ:
Արդեօ՞ք թախիծս օդանաւը արթնցուց, որ երկինքէն մա՛հ, մա՛հ, մա՛հ, կը ցանէ հողին, մինչ ան խաբուած գարունին խոստումէն, լայն բացեր իր ծոցը, դուրս յորդեր է ծիլ ու ծաղիկ:
Արդեօ՞ք այսօր առաւել անբարեկարգ, գորշ, աղքատիկ ու լքուած տեսայ այս քաղաքը, լքուած` թէ՛ երկնային, թէ՛ երկրային տէրերէն ու թէ՛ իր բնակիչներէն:
Արդեօ՞ք անձկութեանս գետը յորդեցաւ այն վտակներէն, զորս ժողվեցի մարմինով հոս, սակայն միտք ու հոգւով հեռուները դեգերող անցորդներու ճնշուած, համակերպած, դատակնքուած դէմքերէն, որոնց, աւա՜ղ, ժպիտ ցանել անկարող եմ:
Արդեօ՞ք թախիծիս պատճառը սպանդը չէր, որուն ներկայ եղայ. սպանդը ծառերու: Այդ բարբարոսութիւնը ծառերու յօտում, աւելորդ ճիւղերու հեռացում չէր, այլ` կոտորած, համատարած մահուան այս երկինքին տակ, ու ոչինչով պակաս էր մարդասպանութենէ: Երբ իւրաքանչիւրը երկրին յօշոտուած մարմինէն մաս մը փրցնելու «գործի» վրայ է, ինչո՞ւ իրենք ալ չօգտուին. ծառը փայտ է, փայտը` դրամ… Քաղաքի մը մէջ, ուր ոչինչ մնացած է աչք շոյող, միակ գեղեցկութիւնը անոնք էին, նոյնիսկ` իրենց անխնամ վիճակին մէջ: Հիմա, իրենց շքեղանքէն մերկացուած ու անարգուած` անոնք ողբալի ու անհեթեթ տեսք ունէին: Ու անոնց ստորացումին առջեւ լացի:
Ի՞նչ տարբերութիւն առողջ, գեղեցիկ ու առոյգ ծառերը բուներէն գլխատողներուն եւ երկրին ապագան սպաննողներուն միջեւ…
