ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Օրացոյցը կը նշէր փետրուար 17-ն, ու ես բնաւ չեմ մոռնար, որ ատիկա Յակոբ Օշականի մահուան թուականն է:
Յակոբ Օշական արեւմտահայ գրականութեան քրմապետն էր: Ան ապրեցաւ 65 տարի: Բեղուն եւ լեցո՛ւն տարիներ, որոնց ընթացքին ոչ միայն արտադրեց մեր հասակին բարձրութեան չափ իրարու վրայ դիզուած գրական այլազան գործեր, այլեւ լման քառասուն տարի ուսուցչութիւն ըրաւ` Պրուսայի հայաբնակ գիւղերէն սկսեալ մինչեւ Պոլիս, Գահիրէ, Կիպրոս եւ Երուսաղէմ: Մինչեւ իր վերջին շունչը գրեց եւ ուսուցանեց տեւաբար` արծարծ պահելով հայ գրականութեան օճախին կրակը ու խթանելով ստեղծագործութեան բոցը իր աշակերտներուն սրտին մէջ: Կ՛ըսուի, թէ հայ իրականութեան համբաւաւոր ուսուցիչներու փաղանգին մէջ (Ռեթէոս Պէրպէրեան, Լեւոն Շանթ եւ նմաններ) ո՛չ ոք իր աշակերտներուն շարքերէն այնքան գրողներ կրցած է կերտել կամ պատրաստել, որքան Օշական:
Յակոբ Օշակա՜ն… Հալէպի հայոց Ազգ. գերեզմանատան մէջ թաղուած մեծագոյն դէմքը:
1948-ին էր: Օշական, որ տարիներէ ի վեր հայ լեզու եւ գրականութիւն կը դասաւանդէր Երուսաղէմի Ս. Յակոբեանց վանքի Ժառանգաւորաց վարժարանին մէջ, Հալէպ եկած էր` խոյս տալով Պաղեստինի արաբ-հրեայ բախումներուն ստեղծած վտանգաւոր մթնոլորտէն: Հալէպցիք գուրգուրանքով շրջապատեր էին մեծանուն գրականագէտը, գեղեցիկ հանդէսով մը նշեր էին իր յոբելեանը, կարելիութիւններ ստեղծեր էին, որ ան միշտ հանգիստ եւ ուրախ զգայ ինքզինք այստեղ:
Ոչ ոք կրնար գուշակել սակայն, թէ Հալէպը պիտի դառնար Մեծ Հիւրին վերջին հանգստարանը:
Օշական, սրտի սուր տագնապի մը զոհ, իր աչքերը կը փակէր փետրուար 17-ի գիշերը, երթալ թաղուելու համար դանիացի անկրկնելի հայասէր ու բարերարուհի Քարէն Եփփէի շիրիմին ճի՛շդ քովը, Հալէպի հայոց Ազգ. գերեզմանատան մէջ:
Ամբողջ Հալէպը արցունք կը հոսեցնէր Օշականին համար (ասիկա այն Հալէպն էր, որ օր մը, ամօթալի՛ օր մը, «Հակակրանքի երեկոյ» մը սարքած էր նոյն Օշականին դէմ…): Քսան հազար յուղարկաւորներ թափօր կը կազմէին իր դագաղին ետեւէն: Ս. Քառասուն Մանկանց եկեղեցւոյ մէջ դամբանականներ կը խօսէին Բերիոյ թեմի առաջնորդ Զարեհ սրբազան, Խորէն եպս. Բարոյեան (յանուն Կիլիկիոյ Գարեգին Յովսէփեանց կաթողիկոսին) եւ անուանի դաստիարակ Շահան Պէրպէրեան (Պէյրութէն): Իսկ գերեզմանատան մէջ կը դամբանախօսէին «Յառաջ»-ի խմբագիր Շաւարշ Միսաքեան (որ այդ օրերուն այցելութեամբ Հալէպ կը գտնուէր) եւ գրող ու բանաստեղծ Անդրանիկ Ծառուկեան: «Նայիրի» գրական ամսագիրը, որ այդ տարիներուն կը հրատարակուէր Հալէպ, իր ընթացիկ թիւը կը նուիրէր Օշականին` ողբալով անոր շիջումը առանձին մահազդով մըն ալ (տե՛ս լուսանկարը):
* * *
Օշականի մասին շատ բան գրուեցաւ անշուշտ իր մահէն ետք ալ: Հետաքրքրական յուշեր պատմեցին մանաւանդ իր աշակերտներէն անոնք, որոնք գրչի սպասաւորներ դարձան սփիւռքեան գաղութներու մէջ (Պօղոս Սնապեան, Օննիկ Սարգիսեան, Արամ Հայկազ եւ այլն, եւ այլն): Ճիշդ է, որ անոր մեծղի վէպերը («Մնացորդաց», «Ծակ պտուկը», «Հաճի Մուրատ» եւ այլն) չկարդացուեցան ընդհանրապէս, մնացին «անմատչելի», բայց ան միշտ ալ մնաց վաստակաշատ գրագէտի մը խորհրդանիշը` եկող-գացող սերունդներուն համար, որոնք առիթ չփախցուցին ոգեկոչելու զինք պարբերաբար, տարեդարձներու կամ տարելիցներու առթիւ:
Ձեռքի տակ ունիմ Պէյրութի «Բագին»-ին հին թիւերէն մէկը, ուր կը նկարագրուի Օշականի մահուան տասնամեակին առթիւ սարքուած սգահանդէս մը (1958, Պէյրութ, Ամերիկեան համալսարանի սրահը): Ձեռնարկին նախագահած է Կարօ Սասունի, ելոյթներ ունեցած են Պօղոս Սնապեան, Մուշեղ Իշխան եւ Եդուարդ Պօյաճեան:
Սնապեան բերած է հետեւեալ վկայութիւնը.
– Ուսուցչութիւնը ճիշդ գրականութեան պէս կիրք մըն էր Օշականի մէջ: Չէր կրնար ապրիլ առանց գրելու: Չէր կրնար ապրիլ նաեւ առանց ուսուցանելու: Տխրութիւն մը կու գար վրան, երբ կը պակսէին ուսուցանելու առիթները: Կը տխրէր, երբ աշակերտները քիչնային: Կը տխրէր, երբ տօնական օրերը յաճախադէպ դառնային: Մինչ ուրիշ ուսուցիչներու համար փնտռուած օրեր էին արձակուրդի օրերը, ընդհակառակն, իրեն համար կը դառնային զայրոյթի պատճառներ: Կը պոռար, կը կանչէր, ու ճշդելէ ետք արձակուրդին պատճառ դարձած սուրբին սրբութեան աստիճանը` կ՛որոշէր իր ընելիքը: Եթէ երկրորդական սուրբ մըն էր, կը հաւաքէր տղաքը ու դաս կ՛ընէր…
Բանաստեղծ Մուշեղ Իշխան խօսած է գրաքննադատ Օշականի մասին` ի միջի այլոց կատարելով սա՛ հաստատումը.
– Օշական ձայն մըն էր մեր գրականութեան մէջ: Գուցէ` անապատին մէջ բարբառող մարգարէի մը ձայնը, բայց վերջապէս` հզօր ձայն մը, որ Տիրոջ շունչով ու դողով կը լեցնէր շրջապատը: Ամէն մարդ իր խօսքին կը սպասէր հաւատքով եւ երկիւղածութեամբ: Բոլորը հարց կու տային. «Տեսնենք, ի՞նչ պիտի ըսէ Օշական»:
Իսկ Եդ. Պօյաճեան սեւեռումի ենթարկելով վիպագիր Օշականը` ըսած է.
– Օշական մեզի բերաւ գաւառին խորը աճող կեանքեր, ողբերգութիւն, հոգի: Խոնարհ ու խոր արարածներ: Բերաւ Տօգսանը, Տոպիճը, Պաղտոն, եւ ասոնց նման շատ ուրիշներ` որոնց ապրած կեանքը սուտ չէր, այլ` իրական, իրաւ ու եղերական: Սիրոյ, կիրքի, երազի ու խոր տառապանքի մթին կեանք մը: Նիկիոյ լիճին շուրջ հայկական գիւղ, հայկական բարք ու կեանք շինած այս գեղջուկ մարդիկը գրական հասարակ կամ յաջող զարդապատկերներ չէին այլեւս, ունէին իրենց ուրոյն դէմքը, արիւնը, հոգին, միջավայրը: Նորութիւն էին, մորթէ անդին տեսնելու, կեանքին մակերեսէն վար, խորերը իջնելու յաջող փորձեր:
Խո՜ւնկ եւ թարմ ծաղիկներ` Օշական գիւղի Մեծ Սուրբին արժանաւոր ժառանգորդին ու «Համապատկեր»-ի տասը ծանրածանր հատորներու հեղինակին բարի յիշատակին առջեւ…
Հալէպ
