Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի ձեռնարկները համակարգող պետական յանձնաժողովի 5-րդ նիստը պատմական նկատուելու բոլոր տուեալները կ՛ամբողջացնէ։ Համայն հայութիւնը՝ Հայաստանի Հանրապետութեամբ, Արցախի հանրապետութեամբ եւ սփիւռքով, իր պետական, հոգեւորական թէ ազգային-հասարակական ներկայացուցիչներով հաստատած է գուցէ ամէնէն համահայկական փաստաթուղթը, որուն շուրջ կայացած է ներազգային համաձայնութիւնը։ Այս մէկը առաջնային խորհուրդն ու յաջողութիւնն է այս կարեւորագոյն իրադարձութեան։
Փաստաթուղթի նախագիծը քննարկման առարկան դարձած է հայկական աշխարհի բոլոր ներկայացուցչական մարմիններուն կողմէ։ Ներկայացուցչական հանգամանքները այստեղ եւս պէտք է ընկալել պետական, հոգեւորական եւ հասարակական առումներով։
Այս հռչակագիրը այն փաստաթուղթն է, որ ոչ միայն իբրեւ ուղենիշ պիտի յատկանշէ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի առիթով ձեռնարկուած , այլ անկէ անդին իբրեւ համահայկական ռազմավարութեան հայեցակարգ իր հիմնադրոյթներուն շուրջ պիտի յաջողի համախմբել համահայկական առաջնահերթ բնոյթի աշխատանքները։ Ազգային-քաղաքական մտածողութիւնը յաճախ յղում պիտի կատարէ այս հռչակագիրին՝ իր հետագայ ռազմավարական նախագիծերը մշակելու աշխատանքներուն ընթացքին։
Համահայկական հասարակութեան ձեւաւորման ու կայացման, բայց նաեւ համահայկական նոր կառուցակարգերու յառաջացման առաջադրանքին մեկնակէտը կարելի է նկատել այս հռչակագիրը, որուն բովանդակութիւնը ամբողջականութեան եւ համակողմանիօրէն ընկալելիութեան առումով աննախադէպ է։
Հռչակագիրը սակայն, ուղերձ ունի նաեւ ցեղասպան պետութեան այսօրուան ժառանգութիւնը առանց երկմտանքի ստանձնած եւ ժխտողականութեամբ այդ քաղաքականութեան շարունակականութիւնը իրականացնող Անգարայի պետութեան, որ արդէն խորապէս անհանգիստ հայկական կողմի դրսեւորած միակամութեան դիմաց, կը շարունակէ հայութեան հատուածներուն միջեւ հակասութիւններ փնտռելու եւ խաբուսիկ գործողութիւններ կատարելու հնամաշ ոճով յատկանշուած քաղաքականութիւնը։
Ցեղասպանութեան հետեւանքներու վերացման կամ յաղթահարման միտող իրաւական փաստաթուղթերու հոլովոյթի ներկայացումը, ճանաչման, դատապարտման, հատուցման նշումները` մինչեւ Սեւր ու Ուիլսընեան իրաւարար վճիռ, պահանջատիրութեան պետականացման ամրագրման յայտարարութիւններ են, որոնք հայկական կողմին հետ հաշուի նստելու պարտաւորութիւնը կը յուշեն Թուրքիոյ։
Այս հռչակագիրը պետական եւ հասարակական մօտեցումներու, ընկալումներու եւ դրսեւորումներու միջեւ հասկնալիօրէն ոճային տարբերութիւններէն վեր նպատակային նոյնութիւն եւ գաղափարախօսական համազգայնութիւն կ՛ընդգծէ, զոր շրջանցելը անկարելի է։
Միջազգային փաստաթուղթերուն կատարուած տեղին նշումները, իրաւական հարթութեան կարեւորումը, ազգային նպատակներու բանաձեւումը, ու տակաւին թուրք հասարակութեան մէջ երանգային տարբերութիւն նկատելն ու միջազգային հանրութեան ճիշդ ուղերձ փոխանցելը հռչակագիրի բովանդակութեան կ՛ապահովեն համազգային տարողութիւն։
Հռչակագիրի ընթերցման վայրը եւս զուտ արարողակարգային կամ ընթացակարգային բացատրութիւն չունի։ Խորքային իմաստ կը պարփակէ նման հռչակագիրի երկրի ղեկավարին կողմէ ընթերցումը հայկական աշխարհի ներկայացուցիչներու ներկայութեան, Ցեղասպանութիւնը եւ համազգային պահանջները խորհրդանշող Ծիծեռնակաբերդի մէջ։
Իրադարձային նշանակութիւն ունին թէ՛ փաստաթուղթի բովանդակութիւնը, թէ՛ անոր մշակման եւ հրապարակման եղանակները, թէ՛ վայրը։
Նման բովանդակութեամբ փաստաթուղթի ամրագրումէն ետք, հայութեան առաջնային խնդիրները հետապնդելու համար անյետաձգելիօրէն անհրաժեշտ են նոր կառոյցներ, ուր պիտի համախմբուի հայկական աշխարհի ներկայացուցչութիւնը։ Պետական յանձնաժողովի 4-րդ նիստին հնչած Համահայկական խորհուրդը առաջադրուած կառուցակարգի մեկնարկային քայլն է։
Հռչակագիրի ոգին կը պահանջէ համահայկական նոր կառոյցներու ձեւաւորումը։ 100-ամեակէն անդին, հաստատութենական հիմքի վրայ կայացած նոր համակարգերով։
Սիրելի Պրն. Շահան Գանտահարեան,
Ձեր խմբագրականին խորագիրն իսկ կը յստակացնէ տուեալ Պատմական Հռչակագիրը:
Տեղ մը գործածած էք «աննախադէպ» ածականը…: Տեղին է եւ կարեւոր…:
Կ’ուզէի աւեցնել. թէ մի միայն հզօր բանակ մը ունեցող երկիր մը կը յանդգնի այսպիսի ոճով մը հանդէս գալ…:
Ծիծեռնակաբերդի այդ պաշտօնական արարողութիւնը անմոռաց պէտք է մնայ ամէն մէկ հայու՝ աչքին, ականջին, սրտին ու մտքին մէջ…:
Նոր սերունդը պէսք է սնանի Հռչակագրի Ոգիով…: Հաւատաւոր Հայրենասէր Դաստիարակներու սրբազան առաքելութիւնն է այս յոյժ կարեւոր արարքը…:
Շնորհաւոր Համայն Հայութեան:
Յակոբ Ադամեան