Պետրոս Դուրեան. Մահուան Դէմ Պայքարի Երգիչ` Հանճարեղ Պատանին

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

21 յունուար 1872-ին, հազիւ 21 տարեկանին, թոքախտէ հիւծած, մեր աշխարհէն առյաւէտ հեռացաւ երիտասարդութեան սեմը դեռ նոր թեւակոխած Պետրոս Դուրեան, որ իր քնարերգական բանաստեղծութեամբ գրաւեց սիրտը մեր ժողովուրդին եւ արժանաւորապէս հանդիսացաւ հայ գրականութեան Հանճարեղ Պատանին:

Իր սրտին մէջ կեանքի ու սիրոյ անմար կրակ ունեցող մահամերձ բանաստեղծը անտրտունջ չհեռացաւ մեր աշխարհէն: Ընդհակառա՛կն, 1871-ին, մահուան իր սնարին գամուած, յաւերժութեան յանձնեց «Տրտունջք» խորագրուած իր անմահ բանաստեղծութիւնը` Ճակատագրի եւ մահուան դէմ ընդվզումի ու ըմբոստացման հանճարեղ երգը երկնելով.-

Է՜, մընաք բարով, Աստուած եւ արեւ,
Որ կը պըլպըլաք իմ հոգւոյս վերեւ…
Աստղ մ՛ալ ես կ՛երթամ յաւելուլ երկինք,
Աստղերն ի՜նչ են որ եթէ ոչ անբիծ
եւ թշուառ հոգւոց անէ՜ծք ողբագին,
Որք թըռին այրել ճակատն երկնքին.
Այլ այն Աստուծոյն` շանթերո՜ւ արմատ`
Յաւելուլ զէնքերն ու զարդերն հըրատ…
Այլ, ո՜հ, ի՞նչ կ՛ըսեմ… շանթահարէ՛ զիս,
Աստուա՛ծ, խոկն հսկայ փշրէ՛ հիւլէիս`
Որ ժպրհի ձգտիլ, սուզիլ խորն երկնի,
Ելնել աստղերու սանդուխքն անալի…:

Պ. Դուրեան ծնած էր 1851-ին, Պոլսոյ Սկիւտար թաղամասը, երկաթագործ Զմպայեանի աղքատ յարկին տակ: Հօրենական ազգանունին հայացումով էր, որ Պետրոս Դուրեան գրչանունով ան ստորագրեց, հազիւ 13 տարեկանին, իր գրած առաջին բանաստեղծութիւնը:

Կեանքը դաժան գտնուեցաւ բնատուր տաղանդով օժտուած այս պատանիին նկատմամբ: Աղքատութեան մէջ մեծնալով` չկրցաւ ուսման իր ծարաւը յագեցնել եւ պատանի տարիքէն աշխատանքի ասպարէզ նետուեցաւ` ընտանիքին կարիքները հոգալու պարտաւորութեամբ:

Գրականութեան հանդէպ սէրը եւ բանաստեղծական երկունքի ներքին հուրը այնքան բուռն ու կրակոտ էին Դուրեանի սրտին եւ մտքին մէջ, որ իբրեւ ապրուստի միջոց` ան ընտրեց ժամանակի հայկական մամուլին աշխատակցութիւնը, յատկապէս թատրերգութեան ճանապարհով, որովհետեւ այդ օրերուն մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէր թատրոնը: Նոյնիսկ դերասանութեամբ իր ապրուստը ապահովելու հարկին տակ գտնուեցաւ` այլապէս քնարերգակ բանաստեղծի մեծ տաղանդ ունեցող Հայկեան Հանճարի այս բացառիկ շառաւիղը:

Կեանքը դաժան գտնուեցաւ Դուրեանի նկատմամբ, մանաւանդ իր առողջական վիճակի քայքայման պատճառ դարձած թոքախտի վարակման իմաստով: Հիւանդոտ իր կեանքը եւ անոր յառաջացուցած յուսահատութիւնն ու յոռետեսութիւնը ծանր անդրադարձ ունեցան սիրոյ խոր զգացումներով եւ ալեկոծումներով յատկանշուող վաղամեռիկ բանաստեղծին յուզաշխարհին վրայ:

Կրկնակիօրէն դաժան կեանք մը ապրելով` Պետրոս Դուրեան բանաստեղծութեան մէջ որոնեց եւ գտաւ ինքնադրսեւորման ու ինքնահաստատման իր կենսունակ աշխարհը: Թէեւ ժամանակը չունեցաւ բեղուն ստեղծագործութեան, բայց հազիւ քառասունի հասնող իր բանաստեղծութիւնները ինքնին բաւարար եղան, որպէսզի Պետրոս Դուրեան հորիզոն բանայ հայ քնարերգութեան առջեւ ու թռիչք տայ սիրոյ եւ տառապանքի մարդկային ամէնէն վաւերական, յորդ ու անկեղծ զգացումները բանաձեւելու եւ յաւերժութեան յանձնելու երկունքին.-

Շատերը զիս մերժեցին,
«Քընար մ՛ունի սոսկ» – ըսին.
Մին` «դողդոջ է, գոյն չունի» –
Միւսն ալ ըսաւ.- «կը մեռնի»:

Ոչ ոք ըսաւ,- «Հէ՛ք տըղայ,
Արդեօք ինչո՞ւ կը մըխայ,
Թերեւս ըլլայ գեղանի,
Թէ որ սիրեմ, չը մեռնի»:

Ոչ ոք ըսաւ` – «Սա տըղին
Պատռե՛նք սիրտը տըրտմագին,
Նայինք ինչե՜ր գրուած կան…»
– Հոն հրդեհ կայ, ո՛չ մատեան: 

Իր օրին արդէն Պետրոս Դուրեան շատ արագ սիրուած եւ փնտռուած բանաստեղծը դարձաւ հայ երիտասարդութեան: Իր «Ինչո՞ւ ապշած ես լճակ»-ը, «Տրտունջք»-ը, «Հեծեծմունք»-ը, «Ինչ կ՛ըսեն»-ը, «Թրքուհին» ու «Իմ մահը» բանաստեղծութիւնները դարձան երիտասարդ սրտերու եւ հոգիներու հարազատ թարգմանը, անոնց շրթներուն շարունակ հնչող երգերը.-

Լանջն է յուզեալ Ովկէանի մը նման,
Կ՛ուզէ սիրել… համբոյրի մ՛ հետ նուաղիլ,
Նէ շողերու, բոյրերու է թագուհի,
Խոնջ թիթեռնիկ մ՛որ կը խնդրէ ծաղկէ թառ.
Եթէ շիկնի,
Կ՛ըսես.- «Հի՜մա կը բռնկի»: 

Թատրոնի մէջ, ժամանակի ընդհանուր հունով պատմական թատերախաղեր գրելով հանդերձ, Դուրեան թագաւորներու եւ իշխաններու կողքին բեմ բարձրացուց նաեւ պարզ ժողովուրդը` ազգային եւ ընկերային մեր հիմնական հարցերը արծարծելով: Մանաւանդ որ ազգային զարթօնքի շարժումին եւ աշխարհաբարի տարածման դրօշակիրներէն էր Դուրեան, որ այս առումով եւս պայքարի դիրքերը ակամայ լքելու ճակատագրին դէմ ընդվզեցաւ` «Իմ ցաւը» բանաստեղծութեան մէջ աւաղելով.-

Հէք մարդկութեան մէկ ոստը գօս`
Հայրենիք մը ունիմ թշուառ,
Չօգնած անոր մեռնի՜լ աննշան,
Ո՜հ, ա՛յս է սոսկ ցաւ ինձ համար: 

Պետրոս Դուրեանի թաղումը ազգային մեծ շուքով ու չորս հազարէ աւելի երիտասարդներու մասնակցութեամբ, տպաւորիչ թափօրով կատարուեցաւ:

Մանրավէպի նշանակութիւն ունի, բայց կ՛արժէ հոս մէջբերել Մուշեղ Իշխանի այն վկայութիւնը, որ երիտասարդութիւնը փափաքած է Դուրեանի թաղումը նուագախումբի ընկերակցութեամբ կատարել, հակառակ անոր որ մեր եկեղեցին այդ ժամանակ կ՛արգիլէր նման բան: Այդ խնդրանքով ալ երիտասարդներ դիմած են օրուան Պոլսոյ հայոց պատրիարք Խրիմեան Հայրիկին, որուն պատասխանը` «Հրաման չեմ տար, բայց կը ներեմ»-ը շատ բան կ՛ըսէ մեր ժողովուրդի սրտին մէջ Պետրոս Դուրեանի գրաւած տեղին եւ հանճարեղ բանաստեղծի անոր արժանաւորութեան մասին:

«Իմ մահը» բանաստեղծութեան վերջին տունով Պետրոս Դուրեան արտայայտած է մահուան սնարին գտնուող ամէն մարդու խորագոյն ցաւն ու վախը` գրելով, որ`

Իսկ աննշան եթէ մնայ
Երկրի մէկ խորշն հողակոյտն իմ,
եւ յիշատակս ալ թառամի, ա՜հ,
ա՛յն ատեն ես կը մեռնիմ… 

Թէեւ կեանքը անողոք գտնուեցաւ հայ գրականութեան Հանճարեղ Պատանիին նկատմամբ, բայց մեր ժողովուրդը անմահութեան արժանացուց Պետրոս Դուրեանը:

Ինչպէս որ Հրաչ Տասնապետեան վկայած է`

«Քսանմէկ տարեկանին մեռած այս հանճարեղ պատանին երեւոյթ մըն է ոչ միայն հայ, այլ բոլոր գրականութեանց պատմութեան մէջ: Ան է, որ մեր մէջ հիմը դրաւ աշխարհաբար քնարերգակ բանաստեղծութեան, իր ներշնչման խորութեամբը, անկեղծութեամբն ու արտայայտուելու եղանակովը հասնելով քիչ անգամ հաւասարուող բարձրութեան մը»: