ԴՈԿՏ. ՆՈՐԱ ԱՐԻՍԵԱՆ
2014 տարուան ընթացքին Երեւանի մէջ «Նորավանք գիտակրթական հիմնադրամ»-ը եւ Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի արեւելագիտութեան հիմնարկը լոյս ընծայեցին արեւելագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու Արաքս Փաշայեանի «Իսլամն Ազրպէյճանում. անցեալը եւ եերկան» գիրքը, որի պատասխանատու խմբագիրն էր Վահրամ Տէր Մաթեւոսեանը:
196 էջերէ բաղկացած գրքի առաջին մասը կը կրէր «Իսլամը պատմութեան զիկզակներում (XIX-XX ԴԴ.)» վերնագիրը, որ կը բաժնուի երկու ենթագլուխներու. «Իսլամն արեւելեան Այսրկովկասում ռուսական կայսրութեան տիրապետութեան շրջանում» եւ «Իսլամը Խորհրդային Ազրպէյճանում»:
Իսկ երկրորդ մասը, որ կը կրէր «Իսլամն Ազրպէյճանի Հանրապետութեան ներքին քաղաքականութեան մէջե վերնագիրը, բաժնուած է հետեւեալ ենթավերնագրերու. ինչպէս` «Իսլամը յետխորհրդային շրջանում», «Նոր մօտեցումներ կրօնի հարցում», «Իսլամը Հայտար Ալիեւի կառավարման շրջանում», «Ազրպէյճանական իսլամը` ազգային նախագիծ», «Իլհամ Ալիեւի իշխանութեան շրջանը (2003-2013թթ.)», «Իսլամական գործօնի ակտիվացումը», «Պաշտօնական իսլամը», «Աշխարհիկ եւ կրօնական ընտրանիների համագործակցութիւնը», «Իսլամի ընկալումները եւ իսլամական վերածնունդն Ազրպէյճանում», «Արտաքին ազդեցութիւններն Ազրպէյճանում», «Իսլամը վերաձեւելու հարցում», «Սիւննիական Ապու Պաքր եւ շիայական Ճումա մզկիթների համայնքները», «Իսլամական արմատականութեան դրսեւորումներն Ազրպէյճանում», «Ժողովրդական իսլամը», եւ «սրբատեղիների երեւոյթն Ազրպէյճանում»:
Գիրքի երրորդ մասի վերնագիրն էր «Իսլամն Ազրպէյճանի արտաքին քաղաքականութեան մէջ», եւ ունէր երկու ենթավերնագրեր` «Հայաստանի դէմ Ազրպէյճանի քարոզչութեան իսլամական բաղադրիչը», եւ «Իսլամական գործօնը ղարաբաղեան պատերազմում. մուճահիտների մասնակցութիւնը»:
Սոյն գիրքին մէջ արեւելագէտ դոկտ. Արաքս Փաշայեան լուսաբանած է Ազրպէյճանի մէջ արտաքին ազդեցութիւնը իսլամութեան նկատմամբ, մանաւանդ` թուրքական, իրանական եւ արաբական, շեշտը դնելով «Իսլամական համագործակցութիւն կազմակերպութեան» Ազրպէյճան-Ղարաբաղ հակամարտութեան հարցին մէջ աջակցութեան վրայ:
Հեղինակը քննարկման առարկայ դարձուցած է նաեւ Ազրպէյճանի ներքին թէ արտաքին քաղաքականութեան մէջ իսլամութեան խնդիրները:
Փաշայեան անդրադարձած է նաեւ «Ազրպէյճանական իսլամի» ձեւաւորումին, եւ իսլամի դերակատարութեան Ազրպէյճանի մէջ քաղաքական եւ ընկերային կեանքէն ներս:
Գիրքին մէջ անդրադարձ կատարուած է նաեւ «ցարական իսլամի» եւ «խորհրդային իսլամի» առանձնայատկութիւններուն, ինչպէս նաեւ Հայտար Ալիեւի կառավարման ընթացքին իսլամութեան տրուած դերին` որպէս ազգային նախագիծ:
Փաշայեան կ՛եզրակացնէ, թէ Ազրպէյճանի դերը իսլամական աշխարհէն ներս զգալիօրէն աճած է` շեշտելով, որ Ազրպէյճանը մեծ նշանակութիւն տուաւ արտաքին քաղաքական իսլամական ուղղութեան` իրեն հռչակելով ումմայի անդամ եւ ամրապնդելով դիրքերն արաբական իսլամական աշխարհին մէջ: Փաշայեան կը գրէ. «Ազրպէյճանը սերտացրեց համագործակցութիւնն Իսլամական համագործակցութիւն կազմակերպութեան հետ` դառնալով կառոյցի ամենագործուն անդամներէն մէկը: Ազրպէյճանը միջազգային իսլամական համերաշխութեան շարժումը, ինչպէս նաեւ իսլամական աշխարհի քաղաքական, տնտեսական եւ ֆինանսական միջոցները լայնօրէն օգտագործեց ի շահ պետութեան, ինչպէս նաեւ` ղարաբաղեան հակամարտութեան հարցում աջակցութիւն ձեռք բերելու հարցում»:
Փաշայեան գիրքին մէջ կ՛ապացուցէ, որ վերջին տարիներուն իսլամական գործօնը յարաճուն նշանակութիւն կ՛ունենայ Ազրպէյճանի հասարակական-քաղաքական եւ ընկերային գործընթացներուն մէջ` ընդգծելով, որ իսլամութիւնը կը շարունակէ վճռորոշ դեր ունենալ հետագայ զարգացումներուն մէջ եւ կարող է ձեւաւորել գաղափարախօսական հենք` դառնալով միաւորիչ գործօն:
