«Ազդակ»-ին Յայտնեց
Դոկտ. Մհեր Յովհաննիսեան
Զրոյցը վարեց` ՍԻԼՎԱ ՓԱՆՈՅԵԱՆ-ԳԱՐԱՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Ներկայիս մեր իրականութեան մէջ ծովածաւալ կարիքը կայ վճռական, յանձնառու եւ հետեւողական գործունէութեամբ ներդրում ունեցող իրազեկ ու գիտակից տարրերու: Այդպիսի հայորդիներու ներուժն է, որ արդիւնաւէտ աւիշ կը ներարկէ եւ ժամանակին հետ քայլ պահելով` անկիւնադարձային անհրաժեշտ նորարարութիւններ կը ներմուծէ եւ բարեփոխումներ կը կատարէ ազգային տուեալ ոլորտներէն ներս: Այդ խումբին անդամներէն կարելի է նկատել ԵՊՀ Հայագիտական հետազօտութիւններու հիմնարկի փոխտնօրէն, դոկտ. Մհեր Սուրէնի Յովհաննիսեանը, որ հակառակ համեմատաբար իր փոքր տարիքին` արդէն իսկ ուշագրաւ աշխատանք կատարած է իր մասնագիտութեան եւ առնչակից բնագաւառներուն մէջ:
Դոկտ. Յովհաննիսեանի նորագոյն իրագործումներուն մօտէն ծանօթանալու համար «Ազդակ» հարցազրոյց մը ունեցաւ անոր հետ, Երեւանի իր գրասենեակին մէջ:
Ստորեւ` հարցազրոյցին մանրամասնութիւնները.
«ԱԶԴԱԿ».- Պրն. Յովհաննիսեան, ծանօթ է, որ դուք կարեւոր ներդրում ունիք հայագիտական, պատմագիտական թէ այլ բնագաւառներու յառաջդիմութեան մէջ: Խնդրեմ խօսինք այս մասին, թէ ի՛նչ իրագործում կայ իւրաքանչիւր մարզի մէջ: Սկսինք պատմագիտական բաժնէն, կ՛ուզէ՞ք մանրամասնել:
ԴՈԿՏ. ՄՀԵՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ.- Նախ նշեմ, որ այս տարի` 2017 թուականը, մտանք արդէն կայացրած մի կառոյցով, որը մեզանում բաւականին մեծ դերակատարում պէտք է ունենայ, մասնաւորապէս` հայ պատմագիտական մտքի նոր զարգացումները ապահովելու եւ կազմակերպելու առումով: 2016 թուականի տարեսկզբին ստեղծուեց «Հայաստանի պատմագէտների միութիւն» (ՀՊՄ) հասարակական կազմակերպութիւնը:
Այս կառոյցի հիմնադիրներ հանդիսացան Երեւանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) նախագահ դոկտ. Արամ Սիմոնեանը եւ ՀՀ Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Պատմութեան հիմնարկի տնօրէն Աշոտ Մելքոնեանը, որոնց համատեղ քննարկման շնորհիւ` որոշում կայացուեց դիմել բոլոր պատմագիտական կրթութեամբ եւ գիտական հետազօտութիւններով զբաղուող Հայաստանի Հանրապետութեան, Արցախի եւ սփիւռքի կառոյցներին` միաւորուելու մի կառոյցի ներքոյ, որը թոյլ կը տայ համատեղ ջանքերով իրականացնել ոլորտի զարգացումը: Ի պատիւ մեր գործընկերներին` պէտք է ասել, որ Հայաստանի գրեթէ բոլոր գիտակրթական հաստատութիւնները, որոնցում պատմագիտութեան այս մասնագիտացումը կայ, տարբեր ձեւաչափերով, լինի դա կրթական, թէ գիտական, այսօր միաւորւուել են այս կառոյցի մէջ, եւ դրանցում մենք թուածս երկուհաստատութիւններից զատ կարող ենք թուարկել ԳԱԱ-ի Արեւելագիտութեան հիմնարկի, իդէմս` նրա ղեկավար Ռուբէն Սաֆրաստեանի, ով մտնում է նաեւ մեր կառոյցի կառավարման խորհրդի մէջ: Մտնում է ԳԱԱ-ի Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկը, մասնաւորապէս նրա տնօրէն Պաւել Աւետիսեանի գլխաւորութեամբ, մտնում են Խաչատուր Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանի Պատմութեան բաժանմունքի մեր գործընկերները` Էդգար Յովհաննիսեանի գլխաւորութեամբ: Մեզ են միացել Հայ-ռուսական սլաւոնական համալսարանի մեր գործընկերները` Երուանդ Մարգարեանի գլխաւորութեամբ: Մեզ միացել են Վանաձորի պետական համալսարանի պատմութեան բաժանմունքի մեր գործընկերները Ֆելիքս Մովսիսեանի գլխաւորութեամբ: Մեզ միացել է նաեւ Արցախի պետական համալասարանը, գործընկեր մի խումբ պատմագէտների, մասնաւորապէս Արարատ Վարդանեանի եւ Արմինէ Առուստամեանի գլխաւորութեամբ: Իսկ այս կառոյցի նախագահ ընտրուեց ԵՊՀ-ի նախագահ, ԳԱԱ-ի թղթակից անդամ, փրոֆ. Արամ Սիմոնեանը: 2016 թուականը, ըստ էութեան, այս կառոյցի ձեւաւորման տարի էր, եւ ներքին կազմաւորման գործընթաց էինք ապրում, որովհետեւ, գիտէք, շատ դժուար է եւ շատ ջանք պահանջող էր այն տեսակէտից, որ ինքը որպէս այդպիսին պէտք է փորձ կատարել, միաւորել որոշ այսպիսի կառոյցներից մարդկանց, որոնք իսկապէս, ինչպէս փորձը ցոյց տուեց, միաւորուեցին մէկ միասնական գաղափարի շուրջ, որ անհրաժեշտ է այս ոլորտում, միասնական ուժերով գործակցելով գնալ նոր զարգացումների: Մեր յաջողութիւնները արդէն իսկ, ընդամէնը մէկ տարի անց, արձանագրւում են, ունենք ինը տասնեակից աւելի անդամներ: Մեծ թիւով պատմագէտ ուսանողներ ունենք, որոնք ապագայում ցանկութիւն ունեն համալրելու մեր շարքերը, որ ըստ կանոնադրութեան անդամ կարող են դառնալ միայն արդէն Պի.Էյ.-ի (BA) պատմագէտի կրթութիւն ստացած մարդիկ:
«Ա.».- Ինչպէ՞ս կը պատկերացնէք Հայաստանի պատմագէտների միութեան (ՀՊՄ) գործունէութիւնը, նպատակը, ուղղութիւնները, դիմակալած մարտահրաւէրները: Յառաջիկայի համար հիմնական ի՞նչ ծրագիրներ մշակած էք:
Դ. Մ. Յ. -Նախ ասեմ, որ «Հայաստանի պատմագէտների միութիւն» (The Historians Association of Armenia) կազմակերպութեան անդամակցութեան եւ կառոյցի բոլոր հարցերու մասին մանրամասնութիւնները կարող են իմանալ` www.haa.am պաշտօնական կայքից:
Եթէ մեր գործունէութիւնը փորձենք բաժանել երկու մասի, առաջինը`
– Ներքին դաշտում մեր քայլերը, մենք տեսնում ենք հետեւեալ զարգացումները.
ա/2017 թուականը սկսեցինք կարեւոր մի ծրագրով, որի պէս տարաշերտ պատմագիտական դպրոց ներկայացնող կրթական ծրագրի մասնագէտներով, չէ իրականացուել: Պատմագէտների ամէնամեայ դպրոցը, որի առաջին փորձը տեղի ունեցաւ այս թուականի մարտի 20-24: Պէտք է ասեմ, որ կարողացանք նաեւ արհեստագիտութեամբ հեռավար կերպով կապի մէջ պահել եւ դպրոցի դասընթացքներին հետեւեցին մեր գործընկերները Արցախի եւ Վանաձորի պետական համալսարաններից եւ ԵՊՀ-ի Իջեւանի մասնաճիւղի պատմագէտ ուսանողները:
բ/Երկրորդ խնդիրը, որ էլի ներքին դաշտի շարքին կապուած է` դա գիտաժողովների շարքերի կազմակերպումն է, որ նախատեսել ենք իրագործել ոչ միայն 2017 թուականին, այլ նաեւ` 2018 թուականին, որոշակի տեսլականով, ուր պատմագիտական դաշտում կարեւորագոյն խնդիրներ ունենք:
Առաջին գիտաժողովը, դա այս թուականի ապրիլ ամսուն` «Հայոց պատմութեան նոր պարբերացման հիմնախնդիրներ»-ի մասին էր: Այսինքն համաշխարհային պատմութիւնը եւ նաեւ Հայոց պատմութիւնը կանգնած չեն տեղում եւ անընդհատ զարգացում են ապրում, ինչը հետեւում է նաեւ նրան, որ ժամանակագրական տեղաբաշխումները նորովի վերանայելուխնդիր ունեն: Այսինքն, եթէ մենք ասում ենք, որ պատմութիւնը բաժանւում է չորս հիմնական շրջանների` հին, միջին, նոր եւ նորագոյն,այդ հին, միջին, նոր եւ նորագոյն ասածը ի՞նչ տարեթուեր են ընդգրկում, ե՞րբ է սկսւում, ե՞րբ է աւարտւում, ինչո՞ւ է այս ժամանակ սկսում, այն ժամանակ աւարտւում: Գլխաւոր խնդիրը` գործնական վերջնաարդիւնք ապահովելը, այսինքն` ամբողջացնել այս խնդիրը մեզանում մասնագիտական դաշտում, քանի որ մինչ այժմ այս խնդիրը լիարժէքօրէն հայ պատմագիտութեան դաշտում ամբողջովին լուծուած չէ:
Միւսը, պէտք է ասեմ, որ մինչեւ տարեվերջ նախատեսում ենք նաեւ իրականացնել 1917 թուականին, ցարական Ռուսաստանում տեղ գտած Փետրուարեան յեղափոխութեան եւ Հոկտեմբերեան յեղաշրջման խնդիրներին եւ այդ խնդիրների համաթեքստում Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի հիմնահարցեր, սա ոչ թէ վերնագիրն է, այլ` խնդիրը: Այսինքն փորձ է կատարուելու բարձրացնելու շատ մի կարեւոր խնդիր, հանրապետութեան ձեւաւորման նախաշէմին, ցարական Ռուսաստանի վարչակարգի փլուզմամբ համայնավարների իշխանութեան գալուն: Փորձ է կատարուելու այս գիտաժողովի ժամանակ վեր հանել շատ կնճռոտ հարցեր, որոնք ոչ միանշանակ են դիտարկւում այսօր պատմագէտների կողմից:
Նախ հոս պէտք է ասեմ, որ արդէն իսկ նախագծել ենք, եւ ծրագրման փուլում է մասնագիտական լուրջ մի գիտաժողովի կազմակերպում, 2018 թուականին, որ նուիրուած է լինելու Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան 100-ամեակին եւ խորքային իմաստով նպատակ է ունենալու քննութեան առնելու պատմագիտական հնարաւոր բոլոր խնդիրները, որոնք ոչ միայն անդրադառնալու են Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան, այլ ընդհանրապէս Հայոց պետականութեան հիմնախնդիրները դիտարկուելու են պատմագիտութեան տարբեր ենթաճիւղերի տեսլականով, լինի դա հնագիտութեամբ, աղբիւրագիտութեամբ, ազգագրութեամբ, պատմութեամբ եւ այլն:
Այստեղ նաեւ ասենք, որ ընդհանուր առմամբ մենք չենք բաւարարուում միայն համալսարանական շրջանակների, պատմագէտների ներգրաւմամբ մեր շարքերը եւ ընդհանրապէս նրանց հետ գործակցելով, այլ շատ կարեւոր գործընթաց ենք յառաջիկայում փորձելու իրականացնել` հանրապետութիւնում պատմագիտութեան դասաւանդման որակի բարձրացման նպաստելու համար, փորձ ենք կատարելու մասնագիտական արդի գրականութիւն ապահովել Հայաստանի եւ Արցախի Հանրապետութեան, ինչպէս նաեւ` հնարաւորութեան դէպքում Ջաւախքի եւ ընդհանրապես սփիւռքի հայոց պատմութեան ուսուցիչների համար: Փորձելու ենք ներգրաւել նրանց` մեր կառոյցի աշխատանքներին, ծրագրերին,նրանց ուշադրութեան կեդրոնին պահել ոլորտի նորութիւնները:
Սա` ներքին իմաստով:
Երկրորդ ուղղութիւնը, որը ոչ պակաս կարեւոր է, դա արտաքին խնդիրն է. տեսէ՛ք` երկար ժամանակ ամէն մէկս գործակցել ենք աշխարհի տարբեր պատմագիտական ոչ հայկական կեդրոնների հետ, եւ սակայն իբրեւ առանձին կառոյցներ հայ պատմագիտական միտքը, համահաւաք իմաստով, ներկայացուած չի եղել համաշխարհային պատմագիտական ընտանիքի միաւորուած որեւէ մի կառոյցի մէջ: Հայաստանի պատմագէտների միութեան հիմնադրումից ի վեր մենք բանակցութիւնների գործընթաց ենք սկսել ամենամեծ եւ համաշխարհային պատմագիտական միտքը ամբողջացնող կառոյցի` «Պատմագիտութեան միջազգային կոմիտէ»-ի (ՊՄԿ) հետ, որ 1929 թուականից գործում է եւ իր կազմում ունի աւելի քան հինգ տասնեակ այլ երկրներ ներկայացնող ազգային միութիւններ: Այս հարթակը մենք նախընտրել ենք մեր պատմագիտութեան հիմնախնդիրները բարձրացնելու, պաշտպանելու այդ ամպիոնից: Միւս կողմից էլ մասնակից լինելու համաշխարհային պատմութեան զարգացման, որովհետեւ դա գիտութիւն է, որը ենթադրում է անաչառ գիտական մօտեցումներ:
«Ա.».- Այս կառոյցին մէջ կրնա՞ն գոյութիւն ունենալ կամ ներառուիլ ազգային պետականութիւններու ներկայացուցիչներ:
Դ. Մ. Յ.- Իրենք ունեն երկու ձեւաչափ` պետական եւ մասնագիտական կառոյցներ:
Մենք արդէն իսկ 2017 թուականից դրական պատասխան ենք ստացել մեր անդամակցութեան առումով, եւ պէտք է նշեմ, որ վերջնական պաշտօնական յայտարարութիւնը ակնկալում ենք սեպտեմբեր 2017-ին, Մոսկուայում կայանալիք այս կառոյցի գլխաւոր ժողովի ժամանակ:
Սա մեր գլխաւոր արտաքին մարտահրաւէրներից մէկն էր, որ մենք, յուսանք, պատուով յաղթահարել ենք, որի արդիւնքում մենք կ՛ունենանք համաշխարհային այն ամպիոնը, որտեղ հայ պատմագիտութեան հիմնախնդիրները կը ներկայացուեն եւ կը պաշտպանուեն:
Ուրեմն երկրորդ խնդիրը, որ մեր արտաքին քաղաքականութեան ոլորտին մէջ է, ընդհանրապէս հայ սփիւռքի գործող պատմագիտական միտքը հայաստանակեդրոն դարձնելով` առիթ ստեղծել իրականացնելու այս կառոյցի միջոցով: Ասել է, թէ հնարաւորութիւն պիտի ընձեռենք սփիւռքի մեր պատմագէտ գործընկերներին` տեսնել մեր կառոյցի շարքերում եւ համատեղ փորձել լուծել մեր պատմագիտութեան մարտահրաւէրները:
Սա` ընդհանուր տարուայ նորութիւններից մէկը, որ կ՛ուզենայի անպայմանօրէն ընդգծել: Անշուշտ ընթացիկ մասնագիտական հարցեր կան` կապուած մեր ծրագիրի հետ, իբրեւ հայագիտական հիմնարկ, որոնցում ինչպէս արդէն գիտէք, սփիւռքը իր ուրոյն տեղը ունի, եւ բոլոր այն ծրագրերը, որ մենք յանձն ենք առել, փորձում ենք պատշաճ կերպով աւարտին հասցնել:
Դարձեալ արտաքին ոլորտի մէջ նշեմ, որ 2018 թուականից կը սկսի լոյս տեսնել բացառապէս անգլերէն լեզուով «Տը Արմինիըն հիսթորիքալ ճըռնըլ» (The Armenian historical journal) տարեգիրքը, որը նպատակ կ՛ունենայ օտար ամէնատարածուած լեզուով հասու դարձնել հայ պատմագիտութեան հարցերը օտարերկրեայ մասնագիտական եւ ոչմասնագիտական ընթերցող շրջանակներին: Կ՛ուզենք, որ այս տարեգիրքը իր ձեւաչափով համապատասխանէ միջազգային չափորոշիչների: Սա շատ կարեւոր հարց է:
«Ա.». -Հայագիտականի գծով կ՛իմանանք, թէ սուրիահայերու յատուկ նախաձեռնութեան մը ձեռնարկած էք:
Դ. Մ. Յ.- ԵՊՀ-ի Հայագիտական հետազօտութիւնների հիմնարկը, իր հետազօտական ծիրի ներքոյ, շարունակում է իրականացնել նաեւ կրթական ծրագրեր, որոնցից սփիւռքը ներառող առաւել կարեւորներից մէկը` հեռավար ուսուցման հայագիտական նիւթերի մատուցումն է: Գրեթէ երեք տարի է, որ սկսած ենք «Հայոց պատմութեան հիմնահարցեր» եռամսեայ ծրագրի իրականացումը, համացանցի միջոցով եւ այս տարի սկսեցինք իրականացնել ծրագիրը նաեւ Սիրիայի` Հալէպի հետ: Յատկապէս կ՛ուզենայի ընդգծել, որ սիրիահայերի մասնակցութեան հարցում մեր մօտեցումները բարձր պատասխանատուութեան զգացում առաջացրեցին, քանի որ նման պատերազմական պայմաններում հայրենի պատմութեանը շուրջ ծանօթացում եւ վերաորակում ստացողների դէպքում անկարելի էր չընդառաջել: Նախագահ Արամ Սիմոնեանի կարգադրութեամբ, մեր սիրիահայ հայրենակիցների համար, թիւով` 14 հոգի, գործակցաբար Սիրիայի Համազգայինի հետ, ծրագիրը կ՛անենք բացառապէս անվճար, եւ այն շարունակական բնոյթ պէտք է ունենայ: Ուրախալին այն փաստն է, որ մասնակիցների մէջ ներառուած են թէ՛ ուսուցիչներ, թէ՛ լրագրողներ եւ թէ՛ մարդիկ, ովքեր պարզապէս հետաքրքրուած են հայոց պատմութեամբ:
«Ա.»- Սփիւռքահայ տարբեր գաղութներու մէջ տասնամեակներէ ի վեր կը գործեն հայագիտական նիւթերու դասաւանդման կեդրոններ: Որպէս հայրենիքի մէջ հայագիտական մայր կեդրոն` այս ուղղութեամբ որեւէ քայլի կը ծրագրէ՞ք ձեռնարկել:
Դ. Մ. Յ.- Ինչ վերաբերում է հայագիտական դաշտում միջազգային գործակցութեան հնարաւորութիւններին,պէտք է ասեմ, որ տարիների ընթացքում, 2009-ին իր հիմնադրումից ի վեր, մենք փորձ ենք կատարում եւ շատ դէպքերում` յաջող, մրցակցային նման ծրագրերի իրականացում ապահովել: Ասեմ աւելին, մեր կողմից ուսումնասիրուել եւ ուսումնասիրուում են միջազգային հայագիտական հարթակները եւ պարբերաբար համատեղ հետազօտութիւնների հնարաւորութիւնների կողքին, մենք այդ գործակցային կամուրջները հաստատում ենք:
«Ա.».- Յառաջիկայի ի՞նչ ծրագիր կամ նախաձեռնութիւններ ունիք:
Դ. Մ. Յ.- Նոր ծրագիրը, որը պատրաստութեան առաջնափուլում է գտնուում եւ յառաջիկայում կը խօսենք ու կը ներկայացնենք նաեւ սփիւռքահայ մեր գործընկերներին, ցեղասպանագիտութիւն հեռաուսուցման ծրագիրն է:
Հետազօտական եւ քարոզչական իմաստով տարին յաջող էր հրատարակութիւնների առումով, որոնցից կը ցանկանայի երկու կարեւոր ուսումնասիրութիւն ընդգծել:
Նրանցից մէկը առաջին անգամ հայաստանեան իրականութեան մէջ լոյս տեսած եւ ընդհանրական պատկեր տուող` օսմաներէնի դասագիրքն է հայերէնով, որ պէտք է խթան հանդիսանայ, ցեղասպանագիտութեամբ զբաղող եւ ոչ միայն մասնագէտների լեզուաիմացութիւնը զարգացնելու համար: Քանի որ գիտենք, թէ յատկապէս թրքական փաստաթուղթերը, արխիւները կամ Ցեղասպանութեան տարիներին արուած բաները եղել են օսմաներէն:
Երկրորդ կարեւոր ուսումնասիրութիւնը, որ կրկին Ցեղասպանութեան խնդրին կ՛անդրադառնայ, Հայոց ցեղասպանութեան անգլիալեզու քարտէսների ժողովածուն` ատլասն է, որը սկիզբ կ՛առնի 1878-ին, Հայկական հարցի միջազգայնացումից մինչեւ արցախեան շարժում տեղ գտած հայ ժողովուրդի հանդէպ Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի կազմակերպած ցեղասպանութիւնների շուրջ: Պէտք է ընդգծեմ, որ այս քարտէսները հետազօտութեան արդիւնք են` համապատասխան անգլերէն բնագրային բացատրութիւններով եւ նկարներով: