Պատրաստեց` ՇՈՂԻԿ ԹՈՐՈՍԵԱՆ
101 տարի առաջ` 22 մայիսի 1924-ին, Փարիզի մէջ հայ գաղթականներ Միշա եւ Քնար Ազնաւուրեաններու ընտանիքին մէջ ծնաւ Շահնուր Վաղինակ Ազնաւուրեանը: Ախալցխայի մէջ ծնած հայրը` Միշա Ազնաւուրեանը, արմատներով Էրզրումէն էր, իսկ մայրը` Քնար Պաղտասարեան` Զմիւռնիայէն:
Օրին դերասանական խումբի հետ Միշա Ազնաւուրեան Պաթումէն կ՛անցնի Կ. Պոլիս, ուր կը հանդիպի եւ ապա կ՛ամուսնանայ Քնար Պաղտասարեանին հետ: Վերջինիս ընտանիքը միլիոնաւոր հայերու հետ 1915-ի զոհ կը դառնայ Ցեղասպանութեան: 1920-ականներու սկիզբը Ազնաւուրեաններու երիտասարդ ընտանիքը նորածին դստեր` Այտային հետ կը տեղափոխուի Պուլկարիա, ապա` Փարիզ: Միշան կը սկսի աշխատիլ իր հօրը ճաշարանը: Ան թառ նուագելով` հայերէն եւ ռուսերէն երգեր կ՛երգէ:
Ազնաւուրի մայրը դերասանուհի էր, այդ պատճառով Շարլը մանկութենէն ծանօթ էր թատրոնի աշխարհին: Քրոջը համար դժուար էր Շահնուր անունը հնչել, ուստի ան շատ արագ ունեցաւ երկրորդ, աւելի դիւրին կիրարկելի անուն` Շարլ:
Արուեստագէտի ընտանիքին մէջ հասակ առնելը ուրիշ բան չէր կրնար ըլլալ Շարլին համար, քան` երազել բեմի եւ պոհեմական կեանքի մասին: 9 տարեկանին տարուած ըլլալով արուեստագէտի կեանքով` ան ձգեց դպրոցը եւ բեմ բարձրացաւ պատանիի յատուկ երազներով:
Բ. Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Ազնաւուրեաններու տան մէջ ապաստան գտած էին փախուստով փրկուած բազմաթիւ ռազմագերիներ` հայեր, ռուսեր եւ հրեաներ: Ֆրանսական դիմադրութեան հերոս Միսաք Մանուշեանը եւ անոր կինը` Մելինէն, բազմիցս փրկուած են հետապնդումէ` Միշային օգնութեամբ, ի միջի այլոց այդ միջոցին էր, որ Մանուշեան Շարլին ճատրակ խաղալ կը սորվեցնէ:
Ազնաւուրեաններու ընտանիքին կեանքը այնքան ալ դիւրին չէր: Հետագային Շարլ Ազնաւուրի ինքնակենսագրականին մէջ պիտի կարդայինք հետեւեալը. «Աչքերս բացած եւ տեսած եմ մեր տան ողորմելի եւ հին կահկարասին: Այդ մէկը Լատինական թաղամասին մէջ էր` Monsieur le prince փողոցին վրայ: Շրջապատիս մէջ դերասաններ եւ երգիչներ կային: Այդ մարդիկ չքնաղ, աննման էին, կ՛ապրէին միայն երազներով, որոնք կը խօսէին ռուսերէն եւ հայերէն լեզուով: Հայրս կ՛երգէր օփերեթներու մէջ, եւ անոր ձայնին կը նախանձիմ մինչեւ այսօր: Մայրիկս իր դերասանական խումբին մէջ դեր կը վերցնէր, սակայն իրենց խումբը կարիքաւոր էր, դրամ չունէր: Ես եւ քոյրս ալ, ուրախ եւ խնդուն, բեմանկարի ետեւ գաղտնի կը հետեւէինք իրենց»:
Հայաստանի Ազգային արխիւին մէջ պահպանուող համապատասխան փաստաթուղթերու համաձայն, Ազնաւուրի ընտանիքին մասին կայ կարեւոր իրադարձութիւն մը, որուն մասին ոչ մէկ ակնարկ կը գտնուի: Երիտասարդ արխիւագէտ Արմէն Պատալեանի ուսումնասիրած փաստաթուղթերու համաձայն, 1946-ին Շարլ Ազնաւուրի ընտանիքը` հայրը, մայրը եւ քոյրը կ՛ուզէին իբրեւ հայրենադարձ վերադառնալ հայրենիք` Խորհրդային Հայաստան: 1946-ի մայիսի 30-ին անոր ընտանիքը դիմեց Փարիզի մէջ գտնուող Ներգաղթի կոմիտէ, եւ շաբաթ մը ետք, 5 յունիսին, ըստ փաստաթուղթերու, պաշտօնապէս դիմում ներկայացուցին Խորհրդային Հայաստան մեկնելու արտօնութիւն ստանալու համար:
Թէ ինչո՞ւ հայրենադարձութիւնը տեղի չունեցաւ` յստակ չէ: Թերեւս Ազնաւուրեաններու ընտանիքին եւս, ինչպէս տասնեակ հազար հայրենակիցներու, կարգը հասած չէ, որովհետեւ 1948-ին ներգաղթը անսպասելիօրէն ընդհատուեցաւ…
Ազնաւուրի հայրը կամաւոր կերպով պատերազմի մեկնած էր, եւ Շարլը ընտանիքին միակ հոգացողն էր: Մինչեւ գերմանացիներու քաղաք մտնելը` ան թերթեր կը վաճառէր, յետոյ հեծանիւներ կը ծախէր, ինչպէս նաեւ` տուրմ եւ օծանելիք: Ան գիշերային վայրի մէջ աշխատանք ստանալով հանդերձ, չձգեց այդ եկամտաբեր գործը: Այդ օրերուն Շարլը կը յիշէր խօսքը հօրը ընկերներէն մէկուն, որուն հայրը դիմած էր իր զաւկին թատերական դպրոցին համար գումարով մը օգնելու համար: Ան կ՛ըսէր` ի՛նչ թատրոն: Հայերը ստեղծուած են վաճառականութեան համար: Եթէ Շարլը ուզէ առեւտուրով զբաղիլ, կ՛օգնեմ անոր: Իսկ եթէ կ՛ուզէ ամբողջ կեանքը զուարճանալ, Աստուած վկայ, ան ինձմէ ֆրանք անգամ չի ստանար»:
1941-ին Շարլ Ազնաւուր կը ծանօթանայ դերասան Pierre Roche-ին, որուն իբրեւ արդիւնք` կը ստեղծուի Aznavour-Roche duet-ը: Երկեակը միասնաբար ելոյթներ կ՛ունենայ գիշերային ակումբներու մէջ: Անոնք ամէն երեկոյ շրջելով փարիզեան ակումբներ` գործ կը փնտռեն: Երբեմն անոնց թոյլ կու տային բեմ բարձրանալ, քանի մը երգ երգել ու քանի մը ֆրանք շահիլ կամ երգ վաճառել. երգեր, որոնք կը գրուէին Փարիզի կեդրոնը գտնուող Ռոշի բնակարանը:
Անդրադառնալով արուեստագէտի փառքի ճանապարհին` ան 20 տարի տեւեց: Ֆրանսացի հանրութիւնը սկիզբը սուլոցներով կը ճամբէր Ազնաւուրը, լրագրողները կը ծաղրէին արտաքինը, բայց ան իր մէջ ուժ գտնելով` դարձեալ բեմ կը բարձրանար, մինչեւ որ ստիպեց բոլորին` լսել զինք:
Ճակատագիրը ուրիշ ուղի պատրաստած էր Ազնաւուրին համար: Ան իր սիրոյ երգերով կ՛երթար նուաճելու Փարիզի արուեստասէր հանրութեան սիրտը: Ո՛չ մէկ բան խոչընդոտեց Ազնաւուրի ուղին. ո՛չ աղքատութիւնը, ո՛չ հիասթափութիւնը, ո՛չ անյաջողութիւնը, ո՛չ արտաքին անհամապատասխանութիւնն ու պերճաշուք հագուստի բացակայութիւնը:
Տիեզերական նախախնամութիւնն էր, որ անոր երազներու իրականացման գործը յանձն առաւ, երբ 1946-ին ֆրանսացի աշխարհահռչակ երգչուհի Էտիթ Փիաֆի հետ ճակատագրական նշանակութիւն ունեցող հանդիպումը տեղի ունեցաւ: Նոյն տարին էր, երբ ան ամուսնութիւն կնքեց իր առաջին սիրոյն` Միշլին Ռիւկելի հետ:
Ազնաւուր եւ Փիաֆ իրարու հանդիպեցան այն ժամանակ, երբ Ազնաւուրը իր ընկերոջ` Փիեր Ռոշէի հետ գիշերային ակումբին մէջ կը կատարէր իր սեփական ստեղծագործութիւնները: Ազնաւուրի երգը հիացուց Փիաֆը: Ան ոտքի ելաւ եւ հրամայեց Ազնաւուրին պարել: Շարլը կարմրած` անսպասելիօրէն տեղէն ելաւ, բայց երգչուհին զինք դարձեալ նստեցուց: Փիաֆ առանց հասկնալու կատարուածին մասին` կը նայէր երիտասարդին: Բոլորը լուռ էին: Շարլը առանց աճապարելու` դարձեալ ոտքի ելաւ, քանի մը քայլ յառաջացաւ, դարձաւ դէպի Փիաֆը ու թեթեւ սուլոց մը արձակեց: Այդ մէկը փողոցային արտայայտութիւն էր եւ միայն տղամարդը կրնար այդ ձեւով պարելու հրաւիրել: Էտիթ շատ լաւ գիտէր այդ կանոնները: Իր շքախումբին դառնալով, գոհունակութեան արտայայտութիւն մը ունենալէ ետք, հարցուց Շարլին` «Հրեա՞յ ես»: «Ո՛չ, հայ եմ»: «Այդ ինչպէ՞ս»: «Երկար պատմութիւն է», ըսաւ Շարլ: «Եթէ երկար է, ուրեմն պէտք չէ պատմել… Իսկ ինչո՞ւ սեւ հագած ես»: «Այդպէս գոնէ չ՛երեւիր, որ հագուստներս այնքան ալ մաքուր չեն», ըսաւ Շարլ:
Այդ գիշեր Փիաֆ առաջարկեց Ազնաւուր-Ռոշէ երկեակին ելոյթ ունենալ համերգային իր շրջագայութեան առաջին հատուածին մէջ: Բայց այդ հիւրախաղերը երկար չտեւեցին: Էտիթ պիտի մեկնէր Միացեալ Նահանգներ: Երբ Ազնաւուրը ամչնալով հարցուց Փիաֆին` արդեօք մտադիր չէ՞ երկարաձգել իրենց պայմանագիրը, վերջինս զարմացաւ. «Անշուշտ, եկէք այնտեղ իմ քովս: Կը սպասեմ ձեզի»:
Հետաքրքրական դրուագ մը կայ այս ճամբորդութեան հետ կապուած: Ազնաւուր եւ Ռոշ Միացեալ Նահանգներ կը ճամբորդեն առանց վիզայի: Մ. Նահանգներու ոստիկանութիւնը զանոնք կը բանտարկէ` կարծելով, որ անոնք եկած են Մ. Նահանգներու նախագահը սպաննելու: Երկար հարցաքննութենէ ետք կը հասկնան, որ անոնք արուեստագէտներ են, որոնք դրամ չունին եւ պարզապէս եկած են, որովհետեւ Փիաֆ ըսած էր` «Ամերիկա եկէք եւ մնացածը վրաս ձգեցէք»: Այս ուղեւորութեան հետ կապուած` Ազնաւուր կը պատմէ, որ երբ New York-ի Times square-ի բարձրայարկ շէնքերու առջեւ կը կանգնի, անոնք մեծ ազդեցութիւն կը գործեն իր վրայ: Հոն է, որ իր մէջ կը ծագի ճանչցուած եւ յայտնի ըլլալու ցանկութիւնը: Ան անգլերէն մէկ նախադասութիւն գիտէր, այդ ալ կ՛ըսէ վարորդին` I am happy to meet you: Երեւակայել մարդ մը, որ միայն մէկ նախադասութիւն գիտէ, ան ալ կը դառնայ տարուան hit համարուող She երգին հեղինակը: Անոր մէջ եղած փափաքն էր, որ այդպէս կրնար դարձնել մարդը, նոյնիսկ տաղանդը չէր բաւեր, եթէ այդ մեծ աշխատանքը չտանէր ինքն իր վրայ:
Այդ օրերուն Ազնաւուրն ու Ռոշը մեկնեցան Քանատա եւ բաւական լաւ ելոյթներ ունեցան: Քանի մը ամիս ետք անոնք վերադարձան Փարիզ: Ազնաւուր ներկայացաւ Փիաֆին (զմրուխտէ շապիկով, մերկ կնոջ նկարով լայն աթլասէ փողկապով), վերջինը շատ զարմացաւ` «Ի՞նչ է` այնտեղ կրկէսի մէ՞ջ աշխատեցար», հարցուց ան Շարլին: Այս խօսքը Ազնաւուրը շատ վիրաւորեց, բայց այդ կնոջմէ չէր կրնար երկար ժամանակ նեղուած մնալ:
«Էտիթը հրաշք էր,- տարիներ ետք կ՛ըսէ Ազնաւուր. իսկ հրաշքին կարելի չէ դիմակայել»: Ազնաւուրին կինը` Միշլինը, յոգնելով ամուսնոյն բացակայութենէն` ուզեց բաժնուիլ անկէ, հակառակ որ անոնք ունէին աղջիկ զաւակ մը` Սեդան:
Այդպէս սկսաւ Ազնաւուրի կեանքին ամէնէն զարմանալի` Էտիթ Փիաֆի հետ տարօրինակ յարաբերութիւններու շրջանը: Շուրջը բոլորը համոզուած էին, որ անոնք սիրահարած են, եւ անոր մասին կը խօսէին իբրեւ երիտասարդ մը, որ երգեր կը գրէր եւ կ՛ապրէր Փիաֆին հետ:
Ազնաւուր կը փորձէր համոզել ծանօթները, որ ոչ մէկ սիրոյ պատմութիւն գոյութիւն ունի, բայց ոչ ոք կը հաւատար: Դառնալով Փիաֆի վարորդը, քարտուղարն ու «բաժակի ընկերը»` Շարլը տեղափոխուեցաւ անոր բնակարանը: Ան միշտ անոր մօտ էր, կը կատարէր բոլոր փափաքները` գիշերուան ժամը 3-ին կ՛երթար քաղաքին միւս ծայրը Էտիթի սիրած խմորեղէնը բերելու, ժամերով կը լսէր անոր հերթական սիրականի մասին պատմութիւնները…
Էտիթ Փիաֆի հետ ծանօթութիւնը եղաւ ամէնէն գլխաւոր ազդակը Ազնաւուրի մասնագիտական կեանքին մէջ: Ան Փիաֆէն սորվեցաւ ամէն ինչ, որ պէտք էր գիտնալ շանսոնիէի մը արուեստի մասին: Փիաֆի պնդումով Ազնաւուր կը հեռանայ Ռոշէն եւ կը սկսի իր ցնծալի յառաջընթացը` իբրեւ երգիչ-մենակատար:
Ահա այսպէս, սկիզբ կ՛առնէ նոր ընթացք, երաժշտական նոր աշխարհ, ուր կ՛ապրէր եւ կ՛արարէր փոքրամարմին, սէր երգող եւ երազները հետապնդող երիտասարդը: Ազնաւուր չէր խօսեր իր անձնական կեանքին մասին, սակայն Փիաֆին նկատմամբ ունեցած յատուկ վերաբերմունքին եւ ակնածանքին մասին բոլորը գիտէին: Ազնաւուրը երգեր կը գրէր Փիաֆի համար, անոր քարտուղարն էր, վարորդը, օգնականը, բաժակի ընկերը, բայց երբեք` սիրականը: Փիաֆի այդ նախընտրութիւնը կը զարմացնէր շատերը: Արդեօք ի՞նչ գտած էր անոր մէջ:
Իսկապէս երկուքն ալ ֆրանսական չափանիշներով գեղեցիկ չէին. կարճահասակ, ինքնավստահ, բայց տաղանդաւոր: Ֆրանսական միջավայրը շատ կը ծաղրէր Ազնաւուրին` հայկական մեծ քիթը: Փիաֆը ստիպեց Ազնաւուրին` գեղագիտական գործողութեան ենթարկուիլ գեղեցկացնելու համար քիթը: Ազնաւուրը կ՛ըսէր, որ Էտիթը իրեն ստիպեց ֆրանսացի դառնալ: Շատ անգամ կը փորձէր հեռանալ անկէ, ամուսնանալ, բաժնուիլ, բայց դարձեալ անոր քով կը վերադառնար:
Ազնաւուրին եւ Փիաֆին միացեալ կեանքը տեւեց 8 տարի: Ան սկսաւ իր անհատական աշխատանքի ժամանակաշրջանը: Փարիզի ակումբներէն մէկուն մէջ առաջին մենահամերգի պայմանագիր ստորագրելը Ազնաւուրի համար պահանջեց մէկ տարի: Բայց ֆրանսական միջավայրը անողոք էր, դաժան էր նաեւ մամուլը: Ռատիոհաղորդավարներէն մէկը անգամ մը իր հաղորդումին մէջ նոյնիսկ այնպէս մը բնութագրած է զայն, որ… պարոն Ազնաւուրեանը վերադարձուցած է հրէշաւոր պատկերներու դար: Նորաձեւ էին անոր սիրոյ երգերը, իսկ Ազնաւուրի զգացական ըսելիքները դեռ չէին ընդունուած ֆրանսական հասարակութեան մէջ: Ի վերջոյ վաղանցիկ նորաձեւութիւնը իր տեղը զիջեցաւ կայուն, անմիջական եւ խոր զգացումներուն ու տաղանդին:
(Շար. 1)
