Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
«Պիզնես Ինսայտր» կայքը հրապարակած է Մարիա Նոյենի յօդուածը` ներկայացնելով ցաւը բրիտանական գիւղի մը նուազ քան 300 բնակիչներուն, որոնք Բ. Համաշխարհային պատերազմին կառավարութեան որոշումով տարհանուած են եւ չեն վերադարձած: Անշուշտ ցաւալի երեւոյթ մըն է, սակայն անհասկնալի է, թէ ինչո՞ւ աւելի քան 80 տարուան վաղեմութիւն ունեցող այդ ողբերգութիւնը լուսարձակի տակ կ՛առնուի, իսկ աւելի ծանր կշռող ժամանակակից տառապանքը կ՛անտեսուի:
Ն.
Ուսումնասիրեցի Անգլիոյ ուրուականներու քաղաքը, որուն բնակչութիւնը տարհանուած էր Բ. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ: Չէի կրնար յուզումս զսպել 225 գիւղացիներու համար, որոնք կորսնցուցած են իրենց տուները: Հարիւրաւոր բնակիչներ ժամանակին տուն կ՛անուանէին Թայնհեմը, որ փոքր աւան մըն է Բրիտանիոյ հարաւային ափին: Բայց այդ ընդմիշտ փոխուեցաւ 1943 թուականին:
Համաշխարհային Բ. պատերազմի սկսելէն շուրջ չորս տարի ետք, երբ բրիտանական ուժերը կը կռուէին նացիական Գերմանիոյ դէմ, հարաւային Անգլիոյ Թայնհեմ փոքր աւանի 225 բնակիչներ տարհանուեցան իրենց տուներէն: Անոնց ըսուած է, որ այդ վայրը անհրաժեշտ է զինուորական պատրաստութեան համար: Անոնց ամիս մը ժամանակ տրուած է մեկնելու:
Աւանը, որուն տարածութիւնը շուրջ 12 քառակուսի քիլոմեթր է, աւելի քան 300 տարի պատկանած է ընտանիքի մը: Բնակիչներէն ոմանք այնտեղ ապրած եւ աշխատած են սերունդներ շարունակ: Անոնց կեանքը ընդմիշտ փոխուեցաւ 16 դեկտեմբեր 1943-ին, երբ անոնք լքեցին իրենց տուները` չգիտնալով, թէ երբ կը վերադառնան:
Թայնհեմի մասին կարդալէ ետք, ես երեք ժամ անդին ճամբորդեցի Լոնտոնէն` տեսնելու, թէ ի՛նչ մնացած է անկէ 80 տարի ետք:
Մանկութեանս տարիներուն քիչ մը տարուած ըլլալով Ինտիանա Ճոնզ շարժապատկերի շարքով` կ՛ուզէի տեսնել, թէ ի՛նչ մնացած է Թայնհեմի «կորսուած գիւղէն»:
Այսօր այդ տարածքը կը պատկանի Բրիտանիոյ պաշտպանութեան նախարարութեան եւ բաց է հանրութեան համար այն օրերուն, երբ ռազմական գործողութիւններ չեն իրականացուիր:
Լոնտոնէն մօտ երեք ժամ քշեցի դէպի հարաւային ափ: Ճամբուն ընթացքին խճողուած մայրուղիները վերածուեցան ոլորապտոյտ գիւղական ճամբաներու, մայթերը իրենց տեղը զիջեցան կանաչապատ դաշտերուն:
Որքան կը մօտենայի, այնքան աւելի կը պատկերացնէի, թէ ի՛նչ ցաւալի կ՛ըլլար ոեւէ մէկուն համար լքել այս ծովեզերեայ սքանչելի քաղաքը:
Ծննդեան տօնէն 28 օր առաջ Թայնհեմի բնակիչներուն պաշտօնական ծանուցում եղած է, որ իրենց գիւղը բանակը կը պատրաստուի գրաւել:
Նամակին մէջ, որ գրած է զօրավար Ք. Հ. Միլլըր, կը բացատրուի, թէ տարհանումը կը բխի ազգային շահերէն եւ բրիտանական ուժերուն «առաւելագոյն կարելիութիւն կու տայ կատարելագործելու իրենց պատրաստուածութիւնը ժամանակակից պատերազմի զէնքերու կիրարկման հարցին մէջ»:
«Կառավարութիւնը կը հաստատէ, որ ձեզմէ խնդրուածը փոքր զոհաբերութիւն մը չէ, բայց վստահ է, որ դուք այս հետագայ օգնութիւնը կու տաք բարի սրտով, պատերազմին յաղթելու համար», գրած է Միլլըր:
Հակառակ անոր որ պատերազմը աւարտած է 80 տարի առաջ, շարք մը նշաններ ցոյց տուին, որ տարածքին մէջ տակաւին ռազմական ներկայութիւն կայ:
Ինքնաշարժս դանդաղ վարելով դէպի Թայնհեմ` ճամբուն եզրին փայտէ կոճղին ամրացուած ցուցանակը գրաւեց ուշադրութիւնս. «Ռազմական կրակոցի շրջան: Մի՛ մօտենաք», գրուած էր վրան:
Ես նախ շրջագայեցայ Թայնհեմ ագարակի լքուած շինութիւններուն մէջ, ուր նախկին բնակիչներ իրենց ապրուստը կ՛ապահովէին:
Թէեւ Թայնհեմի մեծ մասը աստիճանաբար վերաբացուեցաւ հանրութեան համար 1990-ականներուն, սակայն միայն 2008-ին վերականգնման ծրագրի իրականացումէն ետք ոչ զինուորական անձնակազմը կարողացաւ գիւղին ագարակը մտնել:
Ագարակին մէջ, ուր նաեւ մթերանոց կար, ժամանակին կը պահէին կովեր եւ խոզեր: Բնակիչները իրենց ապրուստը կ՛ապահովէին այնտեղ աշխատելով: Թէեւ ագարակը այլեւս կանգուն չէ, սակայն քանի մը շինութիւններ, ինչպէս` ախոռն ու գոմը, դեռ իրենց տեղն են: Տասնամեակներ առաջ գործող ագարակը տարիներու ընթացքին մաշած, քայքայուած էր:
«Ախոռները իրենց ծաղկման շրջանին կրնային տեղաւորել մինչեւ վեց ձի», գրուած էր ցուցանակին վրայ:
Բայց ամայի շէնքին շուրջը շրջագայելով` զգացի, որ այդ օրերը հաստատ անցեալին մէջն են: Փտած փայտէ տաղաւարները, քարէ պատերու գունաթափումը եւ պատուհաններուն կառչած սարդոստայնը ցոյց կու տան, թէ ժամանակը ինչպէ՛ս աւերակի վերածած է ախոռներու ներսը:
Թէեւ վերանորոգման նախագիծը օգնեց առաջին յարկը անվտանգ դարձնել այցելուներու համար, սակայն երկրորդ յարկ բարձրանալը տակաւին արգիլուած է, որովհետեւ խարխուլ է:
Ձիերու փոխարէն` սարդերը իրենց տունը դարձուցած են ախոռը` ստեղծելով իմ երբեւէ հանդիպած ամէնէն մեծ սարդոստայններէն քանի մը հատը:
Տարիներ շարունակ փտած ախոռները դարձած են սարդերու եւ սողուններու տուն: Սակայն վերանորոգումէն ետք անոնք ստիպուած անգամ մը եւս կիսած են տարածքը այցելուներու հետ, որոնք ճամբորդած են անձամբ տեսնելու Թայնհեմը:
Լինտա Փրայս, որ 2008 թուականին վերանորոգման ծրագրի ղեկավարն էր, ըսաւ. «Յոյս ունէի կեանքի կոչել խարխուլ ագարակը` ցոյց տալու ուրիշներուն, թէ ինչպիսի՛ տեսք ունէր այդ մինչեւ 1943 թուականի տարհանումը»:
Ախոռներէն ետք մտայ շքեղ տեսք ունեցող գոմը, որ մինչեւ 1914 թուականը եղած է քաղաքի թատերասրահը:
1896-էն մինչեւ 1914 Թայնհեմ ագարակին մէջ գտնուող գոմը ծառայած է որպէս թատերասրահ, ուր համերգներ, բեմադրութիւններ եւ մնջախաղեր կը ցուցադրուէին բնակիչներուն համար` ըստ ներսի պատին վրայ տեղադրուած ցուցանակին: Բայց այդ աւարտեցաւ ճիշդ այն ատեն, երբ սկսաւ Ա. Համաշխարհային պատերազմը:
«Երիտասարդ դերասանները կը մեծնային եւ կը տեղափոխուէին հակամարտութիւններու պատճառով ձեւաւորուած աշխարհի մը մէջ, – գրուած էր ցուցանակին վրայ: – Մէկ սերունդի ընթացքին այս գիւղական կալուածին մէջ թուացեալ իտէալական կեանքի ձեւը աւարտեցաւ»:
Գիւղացիական կեանքը մինչեւ տարհանումը առանց դժուարութիւններու չէր: Բազմաթիւ գիւղացիներ աշխատանքէ զրկուած են, երբ ներդրուած է ժամանակակից արհեստագիտութիւնը:
Թայնհեմ ագարակի վերջին սեփականատէրը եղած է Սիտնի Ճորճ Չըրչիլ անունով մարդ մը, որ «յայտնի չէր» տեղացիներու շրջանակին մէջ, անոնցմէ շատերը եկամուտ կը ստանային ագարակին մէջ աշխատելով:
«Ան նորեկ մըն էր, բայց նաեւ առաջին թրակթորները (քարշակ) բերաւ հովիտ: Նախկին տարիներուն ամէն բան կ՛ըլլար ձիով, ուրեմն սեփականատէրը աշխատանքէ արձակեց ագարակին մէջ աշխատողները: Սիտնի Ճորճ Չըրչիլ հատուցումը անշուշտ լման ստացաւ, երբ գիւղը տարհանուեցաւ», ըսաւ Լինտա Փրայս:
Ագարակէն ետք ճամբաս շարունակեցի դէպի Թայնհեմ, որ հեռուէն աւելի շատ հռոմէական աւերակի տեսք ունէր, քան` տուներու շարքի:
Ըստ 1945 թուականին Սոմերսեթի «Տը Ուեսթըրն Կազեթ» թերթին, 1943 թուականի տարհանման ժամանակ 102 բնակարան դատարկուած է:
«Մարդիկ, որոնք տարհանուած են, ագարակապաններն էին, փոքր շահաբաժիններ ունեցողներ, ագարակի աշխատաւորներ, ձկնորսներ, գործաւոր դասակարգի այլ անդամներ կամ տարեցներ, որոնք դադրեցուցած էին աշխատանքը», կը նշէ յօդուածը:
Գիւղին մէջ հեռաձայնային կապ չունէի, այս հասկնալի դարձաւ, երբ տեսայ, որ հեռաձայնի միակ սիւնը լարեր չունի: Հեռաձայնի անլար սիւն մը կանգնած էր տուներու շարքին սկիզբը:
Առաջին տունը, ուր մտայ, ծառայած էր որպէս գիւղի նամակատնային բաժանմունք, եւ վերջին անգամ հոն բնակած էր Տրիսկոլներու ընտանիքը, գրուած է ցուցանակի մը վրայ:
Բացի պատին ամրացուած վառարանի մնացորդներէն` ուրիշ բան չկար, որպէսզի պատկերացնէի, թէ ինչպիսի՛ տեսք ունեցած էր այդ տունը մինչեւ լքուիլը: Քարէ յատակի ճեղքերէն խոտ բուսած է, տանիք չկար:
Թէեւ տուները հազիւ կը նմանէին ընտանեկան բնակարաններու, կը կարծէի, թէ այնտեղ ըլլալով` ոտնձգութիւն կ՛ընէի մէկու մը սեփականութեան դէմ:
«Տարահանուածները, որոնցմէ շատեր մասնակցած են վերջին պատերազմին, ունէին տունէն հեռու բանակին մէջ ծառայող տղաներ կամ դուստրեր, որոնք գիւղը լքելու հրամանը կսկիծով ընդունեցին: Բայց հայրենասիրական հոյակապ վճռակամութեամբ պատրաստակամ էին ամէն ձեւով օգնելու», կ՛ըսուի յօդուածին մէջ:
Բարձրանալով փողոց` խօսեցայ Ժան Պինչերի եւ անոր դստեր` Թանիայի հետ: Անոնք ըսին, որ տարհանումը կը մնայ «ասեղ մը` տեղացիներու սրտին մէջ»:
82-ամեայ տիկին Ժանն Պինչեր մեծցած է դրացի Ուորեհեմ քաղաքին մէջ, այն վայրերէն մէկը, ուր տեղափոխուած են Թայնհեմի բնակիչները տարհանումէն ետք:
Այդպէս, ան եւ դուստրը` Թանիան, որոնք գիւղ կ՛այցելէին, ըսին, որ հանդիպած են Արթուր Կրանտին, որ Թայնհեմի նախկին բնակիչ էր, որ մահացած է 2010 թուականին: Կրանտ լուսանկարած էր Ժաննի հարսանիքը:
Տիկին Ժանն իր աղջկան ըսած է. «Տեղացիները կ՛ուզեն, որ Թայնհեմի գիւղացիները վերադառնան տուն»:
«Այս խոստումը տուած էր կառավարութիւնը, եւ բնակիչները բարեխիղճ հեռացան այնտեղէն», ըսաւ Թանիան:
Ծանօթանալով Կրանտին` Թանիա ըսաւ, որ Թայնհեմի պատմութիւնը խեղկատակութիւն է եւ` ապացոյց, որ կառավարութիւնը անոնց «կեղծ խոստում» տուած է:
1996-ին Կրանտ, որուն մանկութեան տունը հիմա անմխիթար վիճակի մէջ կը գտնուի ցանկապատի ետին, ըսած է, որ կատարեալ յուսահատութեան մէջ եղած է, երբ գիւղը տարհանուած է:
«Այդ ժամանակ ես կը բացակայէի, ծովուն վրայ էի, բայց կը յիշեմ, թէ որքա՛ն տխուր էր այդ բոլորին համար: Կար ամբողջական յուսահատութիւն, երբ Թայնհեմը փակուեցաւ: Բայց մարդիկ կը կարծէին, որ այդ կ՛ընեն թագաւորին եւ երկրին համար, նաեւ կար վերադարձի խոստում, որ չկատարուեցաւ», պատմած է այն ժամանակ 75-ամեայ Կրանտ, ըստ որուն, տարիներ շարունակ նախկին բնակիչները ապարդիւն կը փորձէին կառավարութիւնը համոզել, որ արտօնէ իրենց տուն վերադառնալ:
«Նման դժգոհութիւն կար: Գործողութիւններու խումբեր ստեղծուեցան, բայց` ապարդիւն», ըսաւ Կրանտ:
Բայց երբ կառավարութիւնը կամաց-կամաց սկսաւ բանալ Թայնհեմը հանրութեան համար եւ վերակառուցել կարգ մը շինութիւններ` այցելուներու համար, Կրանտի հեռանկարը զարգացաւ: «Հիմա ես ձեւով մը ուրախ եմ, որ այդ տեղի ունեցած է: Այս տեսակ մը յուշ է անցեալի եւ բնակիչներու համար, որոնցմէ քիչերը հիմա ողջ մնացած են», ըսաւ Կրանտ:
Թայնհեմի յիշատակի ոգեկոչման ուղիներէն մէկը վերակառուցումն է դպրոցական տան, որ իր դռները փակած էր տարհանումէն տարիներ առաջ: Ըստ ցուցանակին, դպրոցը կառուցուած է 1856 թուականին: Տասնամեակներ շարունակ այնտեղ կ՛ուսանէին հինգէն մինչեւ 14 տարեկան երեխաներ:
Սակայն մինչեւ 1932 թուականը աշակերտներուն թիւը նուազեցաւ այն աստիճան, որ դպրոցը փակուեցաւ եւ վերածուեցաւ գիւղապետարանի: Այսօր շէնքը կը վերակառուցուի իր նախկին տեսքով:
Երբ դպրոց մտայ, այլ ժամանակաշրջան տեղափոխուեցայ:
Ճորճ Ե. թագաւորի եւ թագուհի Վիքթորիայի դիմանկարները, որոնք կախուած են պատէն, հին գրադարանին վրայ շարուած գունատ հանրագիտարանները զիս կը տեղափոխէին այլ ժամանակի մը մէջ: Իւրաքանչիւր գրասեղանի վրայ ցուցադրուած ձեռագիր շարադրութիւնները նոյնպէս օգնեցին ինծի` պատկերացնելու դպրոցը իր ծաղկման շրջանին:
Դպրոցին մէջ հետաքրքրկան էր լսել ձայները երեխաներու, որոնց ծնողները զանոնք բերած էին Թայնհեմ այցելութեան: Աչքերս փակելով ես գրեթէ կը պատկերացնէի, որ անոնք 1920-ականներու տեղացի աշակերտներ են:
Թէեւ Թայնհեմի պատմութիւնը կը յարգուի պատմական ցուցադրութիւններու միջոցով, սակայն ցաւալի էր լսել, որ այդ տեղի ունեցած է այն մարդոց հաշուոյն, որոնք պարզապէս կ՛ուզէին տուն երթալ:
Ամէնէն տխուր պատմութիւններէն մէկը, որուն ես ծանօթացայ Թայնհեմի մէջ քալելով, Ճոն Կուլտի պատմութիւնն էր: Ան ծնած էր գիւղին մէջ 1912 թուականին եւ դուրս ելած էր պատերազմի ժամանակ, երբ իր ընտանիքը տարհանուեցաւ:
Ան վարչապետ Հարոլտ Ուիլսընին նամակ մը գրած է 1974 թուականին` խնդրելով, որ իրեն թոյլ տան վերադառնալ:
«Թայնհեմը ինծի համար աշխարհի ամէնէն գեղեցիկ վայրն է, ես կ՛ուզեմ կեանքիս մնացեալ մասը եւ ներուժս տալ անոր վերականգնման», գրած է Կուլտ, որ մահացած է 2010 թուականին:
Գիտնալով, որ իրեն երբեք թոյլ չեն տար կենդանի վերադառնալ տուն, Կուլտ երկրորդ խնդրանքը ըրաւ` գոնէ թաղուիլ գիւղի եկեղեցուոյ բակին մէջ:
խնդրելով բանակէն «խնամքով» վերաբերիլ անոր եւ իրենց տուներուն:
«Եթէ դուք մերժէք այս խնդրանքը, ես երկրորդ խնդրանքով պիտի դիմեմ: Երբ իմ ժամանակս գայ, զիս կը յուղարկաւորեն Թայնհեմի եկեղեցւոյ բակին մէջ: Այնտեղ կը ննջեն հարազատներս, հին ընկերներս, որոնց արտօնուած է ապրիլ իրենց կեանքը Թայնհեմի մէջ», շարունակած է Կուլտ Ուիլսընին ուղղուած իր նամակին մէջ:
«Ամէն բանէ աւելի, շատ կ՛ուզեմ տուն երթալ», եզրափակած է ան:
Ես նաեւ կարդացի, որ տարհանման ժամանակ հեռացած վերջին բնակիչը գրութիւն փակցուցած է եկեղեցւոյ դրան` զինուորականներէն խնդրելով իրենց բացակայութեան «խնամքով» վերաբերիլ գիւղին հետ:
«Մենք օր մը կը վերադառնանք ու շնորհակալութիւն կը յայտնենք գիւղի հանդէպ բարեացակամ վերաբերմունքի համար», եզրափակած է ան:
Բայց վերադարձ երբեք չէ եղած: Հակառակ 1960-ականներուն եւ 1970-ականներուն տեղացիներու իրականացուցած արշաւներուն` տարածքը մնաց բրիտանական կառավարութեան սեփականութեան ներքեւ:
Երբ կը պատրաստուէի հեռանալ Թայնհեմէն, ես չէի կրնար զսպել յուզումս 225 գիւղացիներու համար, որոնք անարդար գին վճարած են իրենց գիւղը կորսնցնելու համար: Կը հաղորդուի, որ Թայնհեմ գիւղի բնակիչներուն մեծ մասին միայն իրենց բակին մէջ աճող բանջարեղէնի արժէքը տրուած է` որպէս իրենց տուների կորուստի հատուցում:
Երբ ես կը վերադառնայի դէպի ինքնաշարժս, մտածեցի, որ անոնք չեն պատկերացներ, թէ որքա՛ն անհաւասարակշիռ կ՛ըլլայ այդ փոխանակումը երկարատեւ հեռանկարով:
Սակայն, ի վերջոյ, քիչ հաւանական է, որ Թայնհեմ գիւղը երբեւէ նորէն բնակեցուի: Այդ պատճառով ան կը դառնայ ուրուական քաղաք: Բայց տեսնելով, որ այդքան շատ մարդիկ կ՛այցելեն, համոզուեցայ, որ ձեւով մը գիւղը եւ յիշատակը բոլոր անոնց, որոնք զայն տուն անուանած են, տակաւին շատ կենդանի է:
