Խ. ՏԷՐ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ
«Քրէոլներուն (criollos) կ՛ուղղեմ խօսքս. անոնց, որոնք այս հողին վրայ կ՛ուզեն ապրիլ եւ մահանալ, ոչ անոնց, որոնք կը կարծեն, թէ արեւն ու լուսին Եւրոպա են:» Այս նախադասութեամբ կը սկսի Խորխէ Լուիս Պորխես գրեթէ հարիւր տարի առաջ հրատարակած իր գրութիւնը:
Կը խօսի 19-րդ դարու սկիզբին հարաւամերիկեան ցամաքամասի վրայ սպանական գաղութատիրութեան դէմ ծառացած յեղափոխութեան ծնունդ երկիրներէն` Արժանթինի բնակիչներուն, արժանթիցիներուն: Իր թեման հայրենիքն է եւ` հաւաքական ինքնութիւնը (Jorge Luis Borges, «El tamaրo de mi esperanza». El tamaրo de mi esperanza, Buenos Aires, Seix Barral, 1993, p. 11): Անոնց կառչելու կոչ է, ըլլալու տեղացի, բայց` հաղորդակից` աշխարհին հետ, կամ, ինչպէս փորձագրութեան աւարտին կը բանաձեւէ, «Քրէոլականութիւն մը, որ զրուցէ աշխարհի մասին եւ Ես-ին, Աստծոյ մասին եւ` մահուան: Ձեզի տեսնեմ` մէկը ինծի պիտի օգնէ՞ այդ փնտռտուքին մէջ» (p. 14):
Դիւրին չէ Պորխես կարդալ, եւ շատ դժուար` Պորխես թարգմանել: Անկարելի է, սակայն, չմտածել անոր իւրաքանչիւր գրութեան ընթերցումէն ետք, պատմուածք ըլլայ այն, բանաստեղծութիւն թէ փորձագրութիւն: Այնքան, որ տիեզերական է անոր միտքը, այնքան խնամուած այդ միտքը խօսքի վերածելու իր գրականութիւնը:
Առանց այդ 1926-ի գրութեան դիպուկ թեմային` արժանթինեան հաւաքական ինքնութեան անդրադառնալու, Պորխեսի տիեզերականութիւնը թոյլ կու տայ «Ազատ Օր»-էն փորձել խօսքը ուղղել սփիւռքահայերուն, անոնց, որոնք այդ Վայրին մէջ են, եւ այդ Վայրի՛ն` սփիւռքին անցեալ-ներկայ-ապագայ լինելութեան յանձնառու են: Կարելի՞ է սփիւռքին` խօսիլ եւ սփիւռքէն խօսիլ, ահա սփիւռքահայ մամուլի գլխաւոր մարտահրաւէրը ներկայիս` 21-րդ դարուն: Մամուլին` իր ամէնէն դասական իմաստով, այսինքն` այն տեղեկատուական/հրապարակագրական օրկաններուն, որոնք դարու, կամ` գրեթէ, անցեալ մը ունին քաղաքական մտածողութեան, ինքնութեան լինելութեան եւ գոյութենական յանձնառութեան ստեղծագործական իրենց դերակատարութեամբ: Ոչ թէ ճապաղ արձագանգն են հայրենի «իրականութեան» մը (ապա)տեղեկատուական հոսքին եւ անոր ծնունդ տուած (ան)բանավէճին:
Սփիւռքերէնի մարտահրաւէրին մասին է խօսքը, որ ստեղծուեցաւ/զարգացաւ սփիւռքին հետ որ ստեղծեց/զարգացուց, ինքնացո՛ւց, հայապահպանման ի խնդիր, Հայ դատի պայքարին եւ սփիւռքահայ ըլլալու: Յատուկ լեզու մը չէ սփիւռքերէնը` բառապաշարի եւ քերականութեան իմաստով, որովհետեւ հայերէնի մասին է խօսքը, արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի, եւ մինչեւ իսկ արեւմտարեւելահայերէնի մասին, որ սփիւռքահայ Վահէ Պէրպէրեանը թատերաբեմին վրայ կատակով բանաձեւեց` որպէս շատ լուրջի առնելիք առաջարկ: Հայերէնի` որպէսզի յստակօրէն սահմանազատուի մայրենիով վերապրած ու զարգացած ինքնութիւն մը այն մէկէն, որ այսօր ապահայերէնացումով կը «դեմարգացուի» նաեւ եթէ ոչ մասնաւորաբար պետակա-քաղաքական ամենայն անպատասխանատուութեամբ: Հայերէնին մասին չէ սփիւռքերէնը, բայց դասականին մասին է անկասկած, մեսրոպեան ուղղագրութեան վերադարձին, զոր մերժեցին «մէկ ազգ, մէկ հայրենիք, մէկ մշակոյթ» լոզունգի ամենաանկեղծ յանձնառուներն իսկ` նախընտրելով շարունակել ատենին ազգը բաժանած, եթէ ոչ` նաեւ այդ նպատակով պարտադրուած, «ուղղագրութիւն» մը: Ոչ իսկ քաղաքական կամք` «հայերէնի լեզուամշակութային քաղաքականութեան» մը մշակումին, որ որպէս առաջարկ դարասկիզբին բանաձեւուեցաւ դարձեալ սփիւռքահայ քաղաքական գործիչի մը` Մկրտիչ Մկրտչեանի կողմէ:
Սփիւռքերէնի մարտահրաւէրը, հետեւաբար, լեզուամտածողական ստեղծագործ յանձնառութիւն մըն է, որ նախ եւ առաջ սփիւռքին կը խօսի յուշելու համար, որ անկախ պետականութեան անժխտելի անհրաժեշտութիւնը հայրենիքի գոյատեւման ու զարգացման, ինչպէս նաեւ ազգ-պետութեան գերիշխան ամրապնդման համար անպայմանօրէն գործնական ոչ մէկ ներդրում բերած է սփիւռքեան անդրազգային իրականութեան մէջ հաւաքական ինքնութեան պահպանման եւ զարգացման: Ծնունդ չէ տուած, եթէ ոչ` համարկումի առնուազն մասնակցական համագործակցութեան հայեցահարգի մը, ուր նաեւ սփիւռքեան լինելութեան խնդիրները կը քննարկուին ներկայացուցչական ձայնի եւ քուէի իրաւունքով: Մօտեցման ու տիալոկի միջոցներ անշուշտ եղած են, եւ անարդար է ժխտել անոնց ետին կանգնած քաղաքական անձնաւորութիւններու անկեղծ համոզումը, բայց, վերջին հաշուով, հայրենի քաղաքական հատուածին մօտ չէ եղած լուրջ պատրաստակամութիւն` լեզուամշակութային փոխադարձ զիջումի:
Առանց տակաւին անդրադառնալու այլեւս պետութեան բարձրագոյն մակարդակով սփիւռքեան ինքնութեան եւ լինելութեան ուրացման քաղաքականութեան, որ ներկայ իշխանութիւններունն է: Կրնայ ըլլալ, ինչպէս շատեր կը յուսան, որ այդ քաղաքականութիւնը լոկ թիւրիմացութիւն մըն է պարտութեան հոգեհարազատ իշխանութիւններու: Այնուամենայնիւ, սփիւռքը ներկայ սփիւռքուրաց քաղաքականութիւնը պէտք է ընկալէ որպէս ահազանգ` անդրադառնալու համար, թէ մինչեւ ո՛ւր կրնայ հասնիլ իր լինելութեան օրակարգի մոռացումը, կամ լուսանցքայնացումը, յանուն նախկինին «անկախ պետութեան հզօրացման» թէ ներկային «պետականաշինութեան» առաջնահերթացումին:
Սփիւռքի՛ն խօսիլ է սփիւռքերէնը, որովհետեւ ատենին հաւաքական ինքնութիւն կերտած «տարբերումը», ինչպէս բանաձեւած է Յարութիւն Քիւրքճեան, այսօր կրկնակի իմաստ կը ստանայ` ի դէմս նոյն այդ ինքնութեան լինելութիւնը անկախ պետութեան ներդրումով լիցքաւորելու երբեմնի յոյսին չքացման: «Այսօր», այսինքն` դեռեւս 1990-ականներուն, երբ սփիւռքահայ մտաւորականներ զգուշացուցին սփիւռքը լքելու վտանգին մասին, բայց առնուազն Ցեղասպանութեան հարիւրերորդ տարելիցի աւարտէն ի վեր ի դէմս այնքան սպասուած համահայկական խորհուրդի չկայացման, եւ վստահաբար քառասունչորսօրեայ պատերազմի պարտութենէն ետք: Սփիւռքի ինքնութեան պատասխանատուութիւնը նախեւառաջ, եւ ներկայ պարագային թերեւս` բացարձակապէս, սփիւռքին, սփիւռքեան կազմակերպութիւններուն եւ մինչեւ իսկ անհատ սփիւռքահայերունն է:
Ներառեալ` Հայաստան բնակութիւն հաստատած սփիւռքահայերուն, որոնք կազմակերպուած իւրայատուկ համայնք մը ըլլալու ամբողջ կարողականութիւնը ունին, բայց ցարդ կարծես չեն մտածած/ուզած/կարողացած արեւմտահայերէնով դասաւանդող դպրոց հիմնել, դասական ուղղագրութիւնը դնել մշակութային քաղաքականութեան օրակարգին, կամ սփիւռքի շահերու պաշտպանութեան «լոպի» մը առաջացնել, ինչպէս անձնական խօսակցութեան մը ընթացքին նշած է սփիւռքահայ մը, ընդ որում` «շահ»-ի ե՛ւ ընդհանրական, ե՛ւ որոշակի գործարարական իմաստով: Հոս պիտի յիշեցնել թերեւս, որ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան տարիներուն, Հայաստանի մէջ եղած է արեւմտահայութեան ներկայացուցչութիւն, եւ անոր ղեկավարութիւնը ստանձնած է հանրապետութեան մէջ իշխանութեան վրայ գտնուող կուսակցութեան ակնառու գործիչներէն մէկը` յանձին Կարօ Սասունիի:
Բայց սփիւռքերէնը նաեւ սփիւռքէն խօսիլ է, եւ` դիրք ճշդել: Քաղաքական եւ գաղափարախօսական դիրք, որ ինքնին անխուսափելիօրէն պիտի ըլլայ բազմակարծիք, բանավէճ հրահրող, հանրային քննարկումի մէջ տեսակէտներու բախումին միջոց բացող յանդգնութեամբ եւ քննական/քննադատական մօտեցումով: Բանավէճի դնել նաեւ եթէ ոչ մասնաւորաբար հայաստանեան քաղաքականութիւնը, ներքին թէ արտաքին, առանց վերարտադրելու հոնտեղի բանավէճերն ու կարծիքները: Եւ դիրք ճշդել սփիւռքէն դիտելով երեւոյթները, թէկուզ եւ` դիրքորոշուելով Հայաստանեան ներքաղաքական դաշտին մէջ իշխանութեան թէ ընդդիմութեան կողքին: Առանց պատրանքներ ունենալու: Սփիւռքի մէջ քաղաքական խօսքը Հայաստանի մէջ իրադարձութիւններուն վրայ հազիւ թէ կրնայ ազդել: Դժուար է նաեւ երեւակայել, որ հայաստանեան որեւէ քաղաքական ուժ սփիւռքեան մտածողութեամբ հետաքրքրուի: Սփիւռքէն խօսքը նախ սփիւռքին ուղղուած է, բայց գոնէ վարկածի կարգով պէտք է ենթադրել, որ այն որոշ չափով մը կրնայ արձագանգել Հայաստանի մէջ: Ինչպէս պատահեցաւ, օրինակի համար, հայ-թրքական փրոթոգոլներուն դէմ Սփիւռքի մէջ ծնունդ առած եւ բարձրագոչուած «Ոչ»-ի պարագային: Միակ օրինակը չէ, թէեւ հաւանաբար ամէնէն ցայտունը: Բայց, ահաւասիկ, սփիւռքի մամուլին կը մնայ սփիւռքէն խօսքը աւելի համարձակօրէն, աւելի յստակօրէն եւ սփիւռքեան բազմամշակութային իրականութեան համապատասխան իւրայատկութեամբ բանաձեւել, հաստատագրել եւ տարածել:
Սփիւռքերէնը Վահէ Օշականի «Սփիւռքահայ ըլլալ»-ու խօսքն է, որուն բանաձեւումը որպէս քաղաքական մտածողութիւն, սփիւռքահայ հրապարակագրութեան մէջ պիտի զարգանայ: Հրապարակագրութիւն` անկախ թէ այն տպագիր թէ արդէն առցանց մամլոյ օրկաններու իւրայատուկ է, եւ ոչ թէ` ընկերային ցանցերու վրայ պայմանական գրառումներ: Սփիւռքի մէջ քաղաքական մտածողութիւնը հիմնականօրէն հաւաքական ինքնութեան լինելութիւնն է: Եւ, հետեւելով Քլեմանսոյի վերագրուած նախադասութեան` «Պատերազմը շատ կարեւոր է անոր պատասխանատուութիւնը զօրավարներուն ձգելու համար», պիտի ըսել, որ սփիւռքի համար հաւաքական ինքնութիւնը շատ կենսական է անոր պատասխանատուութիւնը պետութեան ձգելու համար:
