ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Ճէոֆորի` ռուսական աշխարհաքաղաքական անկախ նախատեսութեան կեդրոնի (GEOFOR) 2025 տարուան գուշակութիւնը հրապարակուեցաւ 9 յունուար 2025-ին, Միհայիլ Լաւրովի կողմէ (1), որ ամբողջութեամբ կը թարգմանեմ ստորեւ, սակայն կարգ մը վերապահութիւններով` շեղագիր*.
«2024-ը յատկանշուեցաւ « Աքսայի ջրհեղեղով» (Կազա*)` տարածաշրջանային իրավիճակը զարգանալով 7 հոկտեմբեր 2023-ի պատահարներու հաստատած տրամաբանութեամբ: Բոլորովին հնարաւոր է, որ Միջին Արեւելքի ընթացիկ տարին յատկանշուի «Սուրիական ձմեռով»` զարգանալով 8 դեկտեմբերի 2024-ի Ասատի վարչակարգի տապալումին տրամաբանութեամբ:
Շատ զարմանալի է, որ Իսրայէլի կողմէ Կազայի, ապա Լիբանանի մէջ թաղամասեր իրենց բնակիչներով միասին գետնին հաւասարեցնելը եւ գործադրած պատերազմական ոճիրներն ու ցեղասպանութիւնը այս յօդուածին մէջ բնա՛ւ նշուած չեն*:
Ընթացող զարգացումներուն կեդրոնին մէջ, կը շարունակենք տեսնել յարատեւող հաւասարակշռութեան ընթացք մը շրջանային չորս կեդրոններու միջեւ` Իսրայէլ, Իրան, Թուրքիա եւ արաբական աշխարհը` Ծոցի թագաւորութիւններ (նաեւ իշխանութիւններ*), Իրաք եւ Եգիպտոս: Անցնող տարուան հետեւանքները կարելի է մօտաւորապէս հետեւեալ կերպով ամփոփել.
– Իրանի ազդեցութիւնը իր գագաթնակէտին հասնելէն ետք, զգալի կերպով նուազած է, եւ Թեհրանը կորսնցուցած է Սուրիան ու իր ռազմավարական նախաձեռնութիւնը: Այժմ Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը կ՛ուղղուի դէպի ռազմավարական պաշտպանութիւն:
– Թուրքիոյ ազդեցութիւնը կը զօրանայ` փոխարինելով Իրանը: Անգարան իրաւամբ ինքզինք կը նկատէ Դամասկոսի մէջ Ասատի տապալումէն գլխաւոր օգտուողը, եւ այժմ նախաձեռնութիւնը կը պատկանի Թուրքիոյ:
– Իսրայէլը կրցաւ դիմակայել աննախընթաց սպառնալիքներու եւ այժմ պէտք է որոշէ` շարունակե՞լ յառաջխաղացքը, եւ` նախաձեռնութիւնը Թուրքիայէն խլելու համար պայքարի՞լ, թէ՞ որոշ ժամանակ «անցնի» եւ կեդրոնանայ ներքին խնդիրներու վրայ:
– Արաբական աշխարհը, ինչպէս միշտ, յայտնուած է երկակի դիրքի մէջ. մէկ կողմէ կը պակսի իր նախաձեռնութիւնը եւ չի կրնար անոր համար մրցիլ եւ ստիպուած` կը յարմարի իւրաքանչիւր պահու փոխուող շարժումին հետ: Միւս կողմէ` ան ունի աղբիւրներ, որոնք հմտօրէն օգտագործելու պարագային, կրնայ ազդել երեք առաջատար խաղացողներուն միջեւ ուժերու կշիռի փոփոխութեան վրայ:
«Այս պայմաններուն տակ վտանգներուն առաջին խումբը, որուն պէտք է ուշադրութիւն դարձնել, կը վերաբերի Իրանին` իբրեւ թոյլ օղակի: Հիմնական հարցը կարելի է այսպէս բանաձեւել. արդեօք անոր հակառակորդները պիտի փորձե՞ն «վերջացնել» զայն:
«Անկասկած Իսրայէլը կ՛ուզէ հնարաւորինս ուժեղագոյն հարուածը հասցնել թշնամիին` «իր որջին մէջ վերջ տալու համար»: Պատահական չէ, որ կը խօսուի, Սուրիոյ ռազմական ներուժը կարենալ ոչնչացնելէ ետք, հիմա ճի՛շդ ժամանակն է Իրանի միջուկային կեդրոններուն վրայ յարձակելու: Առաւել եւս, որ այդ իսկ պատճառով անխուսափելիօրէն Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը անկայուն կը դառնայ ու մոլլաներուն վարչակարգի կազմաքանդումին կ՛առաջնորդէ եւ այլն:
«Սակայն, որքան ալ գայթակղիչ ըլլայ այդ, կը թուի, թէ հաւանական է, որ բաւարար կամքի ուժ գտնուի զայն մերժելու համար: Այդպիսի դիպաշարի մը պարագան անխուսափելիօրէն կը յանգեցնէ տարածաշրջանային մեծ աղէտի:
«Իրանի փլուզումը կրնայ յառաջացնել անկայունութեան հզօր ալիքներ, որոնք կը հարուածեն` Իրաքը, Հարաւային Կովկասը եւ (արաբական*) Ծոցը: Հետեւանքները աննախատեսելի կ՛ըլլան Իսրայէլի, ինչպէս նաեւ ուժային միւս կեդրոններուն` Թուրքիոյ եւ արաբական աշխարհին համար: Աւելի՛ն. ոչ ոք կրնայ գուշակել, թէ Իրանի մէջ ի վերջոյ ո՞ր ուժերը կը հասնին իշխանութեան, կամ` որո՞ւ ձեռքը կը յայտնուին իրանեան հրթիռներն ու միջուկային զէնքերը (մենք կասկած չունինք, որ Թեհրանը արդէն իսկ միջուկային զէնք ունի): Նման արկածախնդրութիւն անընդունելի կը թուի:
«Այս չի նշանակեր, որ Իրանը հանգիստ պիտի ընէ: Այնտեղ ներքին լարուածութիւնը կը շարունակէ աճիլ` հնարաւոր դարձնելով վարչակարգի փոփոխութիւն: Այաթոլլաներու «ծաւալապաշտութիւնը» կրնայ փոխարինուիլ «մեկուսացման» կողմնակից ազգայնական գործնապաշտներով: Կը թուի, թէ կացութեան նման շրջադարձ մը կը ծառայէ Իրանի դրացիներուն` Թուրքիոյ, արաբական պետութիւններուն եւ իսրայէլացիներու աւելի բանական հատուածի շահերուն: Այլ խօսքով, փոխանակ զանգուածային, անհակակշռելի ապակայունացումի` բոլոր կողմերը նախընտրեն «պալատական յեղաշրջում»: Անկարելի չէ, որ նման բան արդէն իսկ կը մշակուի Իրանի մէջ` նախագահ Փեզեշքիանի պաշտօնը ստանձնելէն ետք»:
Շատ զարմանալի եւ անհիմն կը գտնեմ այս պարբերութիւնը, քանի որ իսկական եւ գործնապէս փաստուած ծաւալապաշտները Թուրքիան եւ Իսրայէլն են, որոնք արդէն մտած եւ գրաւած են օտար երկիրներ, իսկ Իրանը` երբե՛ք *:
«Եթէ իսկապէս այդպէս է, ուրեմն Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան վարչակարգը եթէ փոփոխուի, եւ երկիրը կարողանայ խուսափիլ աւերիչ պայթումէն, ապա ոչ հեռու ապագային աշխարհը կրնայ տեսնել «պատասխանատու» դերակատարութեամբ «նոր Իրան» մը` միջուկային զէնք ունեցող, որ բոլորը ստիպուած կ՛ըլլան ճանչնալ եւ ընդունիլ:
Երկրորդ` «Այս խորապատկերին դիմաց, ուշադրութիւն պէտք է դարձնել Միջին Արեւելքի մէջ միջուկային զէնքի յայտնուելուն հետ կապուած վտանգներու այլ խումբի մը վրայ: Որքան ալ յարակարծական թուի, միջուկային գործօնը որոշ առումներով նոյնիսկ կրնայ օգնել իրավիճակը կայունացնելու, քանի որ միջուկային զէնքի ներկայութեան փաստը առնուազն երկու հակադիր կողմերուն կը պարտադրէ զանազան սահմանափակումներ եւ պարտաւորութիւններ:
«Մենք արդէն ականատես եղանք Իրանի եւ Իսրայէլի միջեւ հարուածներու փոխանակումին, եւ այդ փոխանակումներուն բնոյթը կը թելադրէ, որ երկու կողմերն ալ կը հասկնան սխալ մտածուած, չհամակարգուած գործողութիւններու հնարաւոր հետեւանքները: Կասկած չկայ, որ Թեհրանը եւ Թել Աւիւը հաստատած են կապի վստահելի ուղիներ եւ մշակած են միջուկային պետութիւններու յատուկ անհրաժեշտ կանոններ:
«Եթէ այդպէս է, ուրեմն ի՞նչ վտանգներու մասին է, որ կը խօսինք:
«Մենք կը խօսինք Թուրքիոյ մասին, որ կը դժկամի իր ոչ միջուկային վիճակը ընդունիլ, մինչ շրջապատուած է երկու միջուկային զէնք ունեցող դրացիներու կողմէ: Զարմանալի պիտի չըլլայ, եթէ յայտնուի, որ Թուրքիոյ ռազմարդիւնաբերական համալիրը, որ այժմ մեծ վերելք կ՛ապրի, պատրաստ է սեփական միջուկային զէնք արտադրելու: Ի վերջոյ, Թուրքիան յաջողած է հիմնել համաշխարհային մակարդակի անօդաչու թռչող սարքերու արտադրութիւն: Յաջորդը հրթիռներն են. Սոմալիի մէջ արդէն կը կառուցուի հրթիռային արհեստագիտական փորձարկումի վայր: Ինչ կը վերաբերի միջուկային զէնքին, ապա Իրանը, Փաքիստանը, Հիւսիսային Քորէան եւ Հնդկաստանը ցոյց տուած են, որ միջուկային կարողութիւններու ձեռքբերումը անհնար չէ:
«Եթէ Թուրքիան հետեւի Իսրայէլի եւ Իրանի` միջուկային կարգավիճակ ունենալու, արաբական աշխարհը կ՛ըլլայ յաջորդը: Արդէն կը խօսուի Սէուտական Արաբիոյ ձգտումին մասին: Հետեւանքը կ՛ըլլայ միջուկային զէնքերով յագեցած նոր որակի Միջին Արեւելք մը: Չափազանցելու համար, միջուկային զէնքերը այնտեղ կը դառնան նոյնքան սովորական, որքան` Քալաշնիքովն ու «Ժիհատ մոպիլ»-ը: Այս պարագային, միջուկային զէնքերը կը դադրին կայունացող ըլլալ, ինչպէս` եթէ միայն Իրանն ու Իսրայէլը ունենային, փոխարէնը` անկայունութեան հզօր ազդակ կը դառնայ:
«Խնդիրը ա՛յն է, որ Միջին Արեւելքի հակամարտութիւններուն տուն տուող պատճառներէն ո՛չ մէկը լուծուած է: Մենք յստակօրէն կը տեսնենք, թէ այդ մէկը ո՛ւր հասցուցած է տարածաշրջանը: Բայց կարելի չէ պատկերացնել, թէ ի՞նչ կը պատահէր, եթէ շրջանի իւրաքանչիւր խաղացող միջուկային զէնք ունենար: Առաւել եւս, որ նման պարագային տարածաշրջանի վրայ ազդելու արտաքին դերակատարներուն կարողութիւնը գրեթէ զերոյի կ՛իջնէր:
«Վտանգներուն երրորդ խումբը, որ սերտօրէն կապուած է առաջին երկուքին հետ, իսլամականութիւնն է: Ի՛նչ ձեւ ալ որ ըլլայ ան` «քաղաքական» իսլամ, ծայրայեղականութիւն, ահաբեկչութիւն, կամ, իսլամական լեզուով, «թաքֆիրութիւն», «սալաֆիութիւն» եւ այլն, կասկած չկայ, որ քաղաքական եւ ընկերային կազմակերպման իսլամական մոտելները արդէն կը տարածուին ամբողջ շրջանին մէջ: Սուրիան անոր վերջին զոհն է:
«Ասատի անկումը Սուրիան կրնայ վերածել Աֆղանիստանի մը` իսլամականութեան խարիսխի մը: Ապագային այդտեղէն կրնան յարձակումներ գործել դրացի երկիրներու վրայ: Առաջնահերթ թիրախներ կրնան ըլլալ Թուրքիան եւ Սէուտական Արաբիան, եւ ոչ անպայման` Իսրայէլը, որ կրնայ հաճոյքով խաղալ «խամաճիկներ վարողի» դերը` իր դրացիներն ու մրցակիցները զսպելու համար:
«Կը թուի, թէ Թուրքիան մեծ սխալ մը գործեց, որմէ դժուար թէ կրնար խուսափիլ, իր գրաւը դնելով Հայըթ Թահրիր ալ-Շամի վրայ` ահաբեկչական կազմակերպութիւն մը, որ արգիլուած է Ռուսիոյ Դաշնութեան մէջ: Ան վագրը պոչէն բռնած է եւ հիմա գրեթէ անկարելի է ազատ արձակել: Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդիւնքը փոխելու (Սեւրի դաշնագիր*) յոյսերը կապելով իսլամականներուն հետ` Անգարան ստիպուած պիտի ըլլայ հաշուի առնել անոնց շահերը, նախ` Սուրիոյ մէջ, ապա` տարածաշրջանին: Ամէնէն վտանգաւոր հեռանկարը, սակայն, Թուրքիոյ ներսի իսլամականներուն ազդեցութեան հաւանական աճն է: Հարցը հաւանաբար այն չէ, թէ Էրտողանի այժմու վարչակարգը որքանո՛վ կը յաջողի վերահսկել իսլամականութիւնը, այլ` մինչեւ ե՞րբ կրնայ շարունակել:
«Սէուտական Արաբիոյ պարագային, ապա ան զգալի վտանգի դէմ կը գտնուի` վարելով արեւմտականացումի գերաշխուժ քաղաքականութիւն: Գահաժառանգ Մոհամետ պըն Սալմանի այս ընթացքը կը յիշեցնէ Իրանի վերջին շահ Մոհամետ Ռըզա Փահլաւիի գործողութիւնները: Պէտք չէ շատ զարմանալ, եթէ այդ հրահրէ իսլամ համայնքին ուժեղ հակադարձութիւնը թէ՛ թագաւորութենէն ներս, թէ՛ ալ դրացի միապետութիւններուն մէջ:
«Այս դիտանկիւնէն, կրնայ հարց ծագիլ, թէ Ռուսիոյ համար ինչպիսի՞ ռազմավարութիւն յարմար է:
«Կը թուի, թէ Ռուսիոյ համար կարեւոր է Միջին Արեւելքի միջուկային դառնալուն եւ իսլամականացումին նախապատրաստուիլը իր գլխաւոր նպատակը դարձնելը: Տարածաշրջանային կայունութեան վերականգնումի յոյսերը չնչին են: Անշուշտ կարելի է, որ 2023-ի հոկտեմբեր 7-էն ի վեր բարձրացած կիրքերուն սաստկութիւնը մեղմանայ, սակայն միջին ժամկէտի հեռանկարին մէջ կարելի է տեղական նո՛ր բռնկումներ ակնկալել:
«Տարածաշրջանային պետութիւններու միջուկային զէնք ունենալու ձգտումը, որ արտաքին եւ ներքին մեծ սպառնալիք է, պիտի շարունակուի: Պիտի շարունակուի նաեւ ծաւալապաշտութիւնը` իբրեւ ազգային շահեր ապահովելու հիմնական միջոց: Միւս կողմէ` համաշխարհային խաղացողներուն ազդեցութիւնը, թէեւ` ոչ թէ զայն գործադրելու փորձերը, կը շարունակեն նուազիլ: Այս բոլորը կը յանգեցնեն անկանխատեսելիութեան աճի:
«Այս պայմաններուն տակ անհրաժեշտ է ապահովել ոչ միայն գետնի վրայ ներկայութիւն եւ ճիշդ պահուն միջամտելու հնարաւորութիւն, այլեւ` արագ եւ առանց կորուստներու «անջատուելու» հնարաւորութիւն: Իտէալական պարագային` ոչ շատ հեռու, որպէսզի պահպանուին արագ միջամտելու կարելիութիւնները, եւ երբ բարենպաստ պայմաններ ստեղծուին, նոյնքան արագ վերադառնալու համար:
«Նոյն ատեն կարելի է, որ նման ծրագիր կը բացատրէ այն, ինչ որ որոշուած է Սուրիոյ մէջ ռուսական զօրակայաններուն վերաբերեալ: Ըստ որոշ տեղեկութիւններու, անոնք կրնան տեղափոխուիլ Լիպիա կամ Ալճերիա: Կարելի է աւելցնել նաեւ Սուտանը: Յատուկ ուշադրութիւն պէտք է դարձնել Հարաւային Կովկասին, յատկապէս` Ազրպէյճանին, քանի որ Հայաստանը Ռուսիոյ կռնակ դարձուցած է:
«Պէտք է նշել նաեւ Իրանի հետ յարաբերութիւնները եւ այդ երկրին հետ արդէն ծրագրուած ռազմավարական դաշնագիրը: Կը թուի, թէ այժմ յարմար ժամանակն է կնքելու համար: Թեհրանը տեղափոխուած է պաշտպանական դիրք, որ կը նշանակէ, թէ Ռուսիան պիտի չներքաշուի անոր ծաւալապաշտական ծրագիրներուն մէջ, ուրեմն վտանգը նուազագոյն է»: Այստեղ կրկին անտեղի է ծաւալապաշտական եզրը*:
«Պէտք է նկատի առնուին Թուրքիոյ քաղաքականութեան փոփոխութեան հաւանականութիւնը: Սուրիոյ մէջ յաջողութիւնները, եւ` ո՛չ միայն այնտեղ, նոր հորիզոններ բացին թուրքերուն դիմաց, սակայն նաեւ` մարտահրաւէրներ: Կարելի չէ բացառել, որ Անգարայի գործող իրավիճակի զարգացման հետ կարելի է յառաջանալ ռազմավարութեան կամ ղեկավարութեան փոփոխութեան անհրաժեշտութիւն: Անկասկած, Էրտողանը ստեղծած է բոլորովին նոր Թուրքիա մը եւ բոլորովին նոր տարածաշրջանային միջավայր: Հարցը, սակայն, այն է, որ կարողութիւնը ունի՞ զարգացնել երկիրը եւ տարածաշրջանը, յատկապէս` իսլամութեան դէմ:
«Ինչ կը վերաբերի իսլամութեան, ապա Ռուսիան պէտք է վերագնահատէ զայն եւ պարզէ, թէ անոր հետ ինչպէ՛ս պիտի վարուի: Այս ուղղութեամբ քայլեր արդէն կրնանք տեսնել, եթէ նայինք Աֆղանիստանի թալիպաններուն օրինակին, որ Ռուսիոյ մէջ արգիլուած ահաբեկչական կազմակերպութիւն է: Նմանապէս, Հայըթ Թահրիր ալ-Շամի պարագային, արդէն Կրոզնիէն կոչեր հնչած են: Հետեւաբար կը թուի, թէ կարեւոր է վերանայիլ եւ այժմէականացնել Ռուսիոյ քաղաքականութիւնը այսպիսի ընդարձակ եւ պարտադրող երեւոյթի մը վերաբերեալ, ինչպիսին է իսլամութիւնը:
Ինչպէս մի՛այն վերջաւորութեան կը յստականայ, յօդուածը ուղղուած է ռուսական քաղաքական դաշտին: Հեղինակին երկու գլխաւոր անտեսումները` Սափարովի նշած «լռութիւնները» (2), (3), (4), (5) Իսրայէլի կողմէ Կազայի եւ Լիբանանի վրայ գործադրած ցեղասպանութիւններն են եւ Իսրայէլի ու Թուրքիոյ ծաւալապաշտ արարքները, որոնք վերեւ նշեցի:
15 յունուար 2025
——-
* Լուսաբանութիւնները, ընդգծումներն ու նկարները հեղինակին:
