ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ
Ժողովուրդներու պատմութիւնը հարուստ է քաղաքական, հասարակական անթիւ կազմակերպութիւններու անուններով, որոնք չդիմանալով ժամանակի քննութեան` նետուած են յիշողութեան աղբանոցը: Ուրիշներ, անմխիթար ներկայի մը մէջ, տեսլականի եւ հեռանկարի բացակայութեան, հիւծող հիւանդի մը տուայտանքներով կը սպասեն իրենց օրհասը:
Դժբախտ են նաեւ անոնք, որոնք կ՛ապրին անցեալէ եւ ապագայէ զրկուած ներկայ մը: Դժբախտ են անոնք եւս, որոնք մոռցած են իրենց պատմական անցեալն ու ազգային առաքելութիւնը: Իսկ դժբախտագոյնը անոնք են, որոնք չունին իրենց անցեալը վերարժեւորող, իւրացնող սերունդներ:
Տարբեր չէ մեր ազգային, քաղաքական կազմակերպութիւններէն շատերու իրավիճակը այսօր: Ոմանք, կարծրատիպերէ ձերբազատուելու, ժողովրդավարական հաստատութեան կամ կառոյցի վերածուելու փոխարէն, նախընտրած են անհատի պաշտամունքի ուղին, ուր իշխողը` «Yes, sir», «թըքրամ, սիտի», «Ստալինը ըսաւ» տրամաբանութիւնն է:
Շա՜տ շատեր չեն հանդուրժեր «հաւնոցի» այս օրէնքը եւ կը հեռանան մեր շրջանակներէն: Կը հեռանան` նախընտրելով մնալ հաւատարիմ զինուոր, քան` աւերակներու վրայ իշխող անկոչ զօրավար: Այս իրականութենէն կը տուժեն գրեթէ մեր բոլոր կառոյցները, կը նօսրանայ մեր հաւաքականութիւնը, կը տուժէ սփիւռքը… Բայց որու՞ հոգը… Տակաւին այսօ՛ր, երբ համահայկական երկխօսութիւնը թթուածինի նման կենսական անհրաժեշտութիւն դարձած է մեր ժողովուրդին համար, խուլ ականջ կը ձեւանանք, յամառօրէն կ՛անտեսենք մեր շրջապատին մէջ տեղի ունեցող ընկերային, ռազմաքաղաքական, տնտեսական, արհեստագիտական զարգացումները` միշտ այլոց վրայ բեռցնելով մեր սխալներուն պատասխանատուութիւնը:
Այսօր գրասեղանիս վրայ գտնուող օրացոյցին վրայ կը կարդամ` 15 սեպտեմբեր 1895` Պապ Ալիի ցոյցը, Պոլսոյ մէջ… Կը մտածեմ պահ մը…
Հնչակեան կուսակցութեան Պոլսոյ` Պապ Ալիի ցոյցը կը մնայ հայ ազգային ազատագրական պայքարի մեծագոյն արտայայտութիւններէն մէկը:
Սակայն ի՞նչ էր այդ խաղաղ ցոյցը, որ չարանենգ սուլթանը ներկեց անմեղներու արիւնով:
Անոր հիմնական նպատակն էր բողոքագիր մը ներկայացնել Բարձր դրան` յիշեցնելու համար թրքական կառավարութեան գործադրել իր իսկ կողմէ խոստացուած եւ ստորագրուած հայկական բարեկարգութիւնները:
Դժբախտաբար կատաղած ուժը յաղթեց, եւ հայ ժողովուրդը ենթարկուեցաւ հիթլերներու նախանձը շարժող վայրագութեան:
Հայը ծանր հարուած մը կրեց, սակայն չվհատեցաւ: Իրաւունքի համար պայքարողներուն պարտութիւնը ժամանակաւոր կ՛ըլլայ…
Պապ Ալիի ցոյցով հայ ժողովուրդը հանդէս կու գար ոչ իբրեւ իր ճակատագրին հետ հաշտուած ստրուկ, այլ` ազգային իրաւունքներուն գիտակից յեղափոխական ժողովուրդ:
Պապ Ալիի ցոյցը անօրինակ խիզախութեան, անըմբռնելի յանդգնութեան արտայայտութիւն մըն էր ժողովուրդի մը զաւակներէն, որոնք յաւերժ վառ եւ անջնջելի դարձուցին հայ յեղափոխութեան պատմութիւնը:
Բաւական դիւրին է այսօրուան պայմաններուն մէջ քննադատել կամ ստորագնահատել հայ ազգային ազատագրական պայքարը: Ցոյցեր այսօր որեւէ երկրի մէջ կրնան տեղի ունենալ: Սակայն այլ էր հարիւր քսանինը տարի առաջ, այն ալ` օսմանեան Թուրքիոյ մէջ, ուր կառավարութեան կը միանային ենիչերիական խումբեր, իսլամ մոլեռանդ ամբոխը: Դէպքին արժէքն ու կարեւորութիւնը հասկնալու համար պէտք է մեր երեւակայութեամբ փոխադրուինք այդ ժամանակաշրջանը:
Ինչպէս այլ առիթներով, այսօր նոյնպէս խօսքս ուղղելով իմ գաղափարի ընկերներուս` կ՛ըսեմ. «Իսկ դուն, ո՜վ հնչակեան ընկեր, գիտա՞կ ես, թէ անցեալէն ի՛նչ մեծ հարստութեան մը ժառանգորդն ես, եւ քու անմահ կուսակցութիւնդ սնած, ուռճացած եւ խարսխուած է գաղափարական վառ տեսիլքով մը ներկան ներշնչելու եւ դէպի ապագան դիմելու վսեմ առաքելութիւնն ունի, որպէսզի կարենաս այդ տաժանելի, բայց փառաւոր պատմական երկար ուղեւորութիւնդ աւելի դիւրաւ կատարել` հանգրուաններու պէտք ունիս: Այդ հանգրուաններն ու կայանները քու պանծալի կուսակցութեանդ կոթողած պատմական դէպքերու տարեդարձերն են, որոնցմէ մէկը Պապ Ալիի հնչակեան ցոյցն է, որ կատարուեցաւ ասկէ 129 տարի առաջ, 18 սեպտեմբեր 1895-ին, Պոլսոյ մէջ»:
Հնչակեան կուսակցութիւնը արթնութիւն շեփորեց քաղաքական թմբիրով քնացող հայութեան: Սարսափէն կարկամած լեզուները բացաւ, շրթները շարժման մէջ դրաւ. հոգիները վերանորոգեց. այսպէս արիացնելէ ետք, թուլցած կամքերը պողպատեց եւ զանոնք առաջնորդեց դէպի ազատութիւն:
Մենք բոլորս` հնչակեան, դաշնակցական եւ ռամկավար, պէտք է վերապրեցնենք մեր մօտաւոր անցեալի փառքերը կազմող նուիրական էջերը` իրենց ներքին հոգիով, որովհետեւ առանց անոնց` մենք ներկայի փառքերէն զուրկ եւ գուցէ պատմութեան անցնող ինքնակորոյս ժողովուրդ մը դառնայինք, եւ կամ` «գոյութիւն» մը քաշկռտող հաւաքականութիւն մը:
Փա՛ռք ու պատիւ` Պապ Ալիի մեծ ցոյցին եւ անոր հերոսներուն, որոնք ստրուկը մարտիկի վերածած` մեր ժողովուրդը մղեցին տէր դառնալու իր պատմա-անհատական իրաւունքներուն:
Յաւե՜րժ փառք արիւնով եւ արցունքով գրուած ազգային ազատագրական պայքարի դիւցազնական էջերը կերտող եւ հայ յեղափոխութեան արիւնաներկ դրօշներուն տակ նահատակուած հերոսներուն անմոռաց յիշատակին: