
Այս ամրան «Այնճարի մեծարենցեան երեկոյ»-ներ մշակութային ձեռնարկներուն երրորդը տեղի ունեցաւ կիրակի, 25 օգոստոս 2024-ին, Ղարիպեաններու «Հիւղը» բնակարանի բակին մէջ: Նիւթն էր «Սփիւռքահայ թատրերգութիւնը», իսկ դասախօսը` դոկտ. Արմէն Իւրնէշլեան, Հայ աւետարական քոլեճի տնօրէնը:
Հայ թատրերգութիւնը, որ իր վաստակով համեստագոյնն է մեր գրականութեան, յատկապէս 19-20-րդ դարերուն արձանագրած է նկատառելի արդիւնք: 20-րդ դարուն, երբ մեր ժողովուրդի արեւմտահայ զանգուածին տեղահանումով կը գոյանայ արդի սփիւռքը, այնտեղ շարունակուող կամ նոր սկսող գրական փորձերուն մէջ ուշագրաւ տեղ կը գրաւէ թատրերգրութիւնը, որ համեմատաբար շատ քիչ ուսումնասիրուած է:
Այդ պատճառով ալ մելգոնեանցի Արմէն Իւրնէշլեան իր թեկնածուական (PHD) թեզին համար ընտրած էր «Սփիւռքահայ թատրերգութիւնը. աւանդոյթներ եւ նորարարութիւն» նիւթը, ծաւալի սահմանափակութեան պատճառով կեդրոնանալով միայն ազգային հիմնախնդիրներու վրայ: Թեզը յաջողութեամբ պաշտպանուած է Երեւանի մէջ 2011-ի հոկտեմբերին եւ իբրեւ չուսումնասիրուած նիւթ` արժանացած է մեծ գնահատանքի:
Դոկտ. Իւրնէշլեան շուրջ մէկ ժամ տեւողութեամբ, հաղորդական ոճով ունկնդիրներուն ներկայացուց իր նիւթը, զոր բաժնած էր չորս գլուխներու.
1.- Պատմա-հայրենասիրական թատրերգութեան կենսունակութիւնը,
2.- Ցեղասպանութեան նիւթի արծարծումը,
3.- Սփիւռքահայ քաղաքական կեանքի արտացոլումը,
4.- Սփիւռքահայ կեանքի թատերական խճանկար:
Ան նախ խօսեցաւ արեւմտահայ թատրերգութեան արմատներուն մասին` սկսելով մխիթարեաններէն մինչեւ Պոլիս եւ այլուր:
Ապա կեդրոնանալով բուն նիւթին վրայ` նշեց, որ ԺԹ. դարու երկրորդ կէսի պոլսահայ գրական թատերական միջավայրէն մինչեւ 1950-60-ականներու սփիւռքը, պատմական նիւթերով թատրերգութիւններուն թիւը կը հասնի հարիւրներու: Այս հետաքրքրութեան պատճառները նախեւառաջ պէտք է փնտռել թատրոնին վերապահուած դաստիարակչական նշանակութեան եւ անոր հայրենասիրական դերին կարեւորութեան մէջ: Սակայն, նիւթին ու անոր մատուցման եղանակին ծանծաղումին պատճառով, գրեթէ ամբողջովին դադրած է գրուելէ եւ բեմականացուելէ:
1920-ականներէն կը մշակուի հայոց վրայ գործադրուած ցեղասպանութեան նիւթը, որ սկզբնական շրջանին ունեցած է իւրայատուկ խոստովանական բնոյթ, նաեւ` զայրոյթի ու անզօրութեան արտայայտութիւն եւ հոգելլկիչ զգացումներէ լիցքաթափում: Իւրնէշլեան, օրինակներ բերելով, ներկայացուց այս նիւթին ստեղծման անխուսափելիութիւնը` հակառակ բազմաթիւ արգելակիչ ազդակներու, ինչպէս` գեղարուեստական մատուցման եւ «թրքութիւն»-ը հասկնալու դժուարութիւնները եւ այլն: Դասախօսը նկատել տուաւ, որ այդ թատրերգութիւններուն առաւելաբար յաջողած կերպարները կիներն են. ան դիտել տուաւ, որ հետաքրքրականօրէն կարմիր թելի պէս գրեթէ բոլոր գործերէն կ՛անցնի բռնօրէն թրքացած կիներու ի վերջոյ սպանութիւնը, ինչպէս նաեւ` «բարի թուրք»-երու մէջ հայու արեան գոյութիւնը:
Սփիւռքահայ քաղաքական տարակարծութիւնները ուշագրաւ գեղարուեստական արձագանգ ունեցած են թատրերագրական գործերուն մէջ, առաւելաբար խորհրդային վարչակարգին հանդէպ թեր ու դէմ կեցուածքներու ներկայացումով: Ան նշեց, որ թէեւ քաղաքականութիւնը միշտ ալ առատ նիւթ հայթայթած է երգիծական թատրերգութեան, սակայն գրական զգալի արտադրանք չկայ այդ մարզին մէջ` բացառութեամբ Վահան Թէքէեանի «Ակռամանեակ»-էն, Նշան Պէշիկթաշլեանի «Սոսկալի Նազարը»-էն եւ Անդրանիկ Կռանեանի «Միայն լուսնով կայ հայոց փրկութիւնը»-էն:
Սփիւռքահայ ազգային կեանքը կը յենի բարքերու վրայ: Դրական սովորութիւններ ու յոռի երեւոյթներ, ձեռքբերումներ ու թերացումներ կը կազմեն սփիւռքահայ առօրեային խճանկարը: Թատերական գրականութեան մէջ յաճախ արծարծուող նիւթերը եղած են` օտարամոլութիւնը, համարկումի դժուարութիւնները, ուծացումը, անտարբեր կամ իտէալիստ անհատներու գործունէութիւնը եւ այլն: Այս նիւթով Իւրնէշլեան կեդրոնացաւ Համաստեղի «Հայաստանի լեռներու սրնգահարը», Մ. Իշխանի «Կիլիկիոյ արքան» եւ Վ. Օշականի «Նոր արմատ» գործերուն վրայ:
Դասախօսութեան աւարտին ներկաները իրենց շնորհակալութիւնը յայտնեցին դոկտ. Արմէն Իւրնէշլեանին` անոր շինիչ եւ օգտաշատ դասախօսութեան համար: