ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Փակելէ առաջ Համաստեղի «Նամականի»-ի ժողովածուն (Երեւան, 2003) ու զայն զետեղելէ առաջ իմ գրադարանին կարդացուած գիրքերու շարքին մէջ, կ՛արժէր հարց տալ, թէ ո՞րն էր կամ որո՞նք էին գրագէտին ստորագրած ՎԵՐՋԻՆ նամակները:
Քանի որ Համաստեղ յանկարծամահ եղաւ 26 նոյեմբեր 1966-ին` Լոս Անճելըսի մէջ սարքուած իր յոբելեանին պահուն, ուրեմն սխալ պիտի չըլլար նոյն այդ տարուան սեպտեմբերէն նոյեմբեր գրուած իր նամակները նկատել «վերջին նամակներ»: Այս նամակներէն ոմանք շահեկան են, ոմանք` շահեկանութենէ զուրկ:
Գրագէտին շահեկան վերջին նամակները ուղղուած են չորս բարեկամ սրտամօտ գրչեղբայրներու` Եդուարդ Պոյաճեանի, Յակոբ Խաշմանեանի, Գուրգէն Մահարիի եւ Գրիգոր Շահինեանի:
Եկէ՛ք` լոյս մը վառենք այս նամակներուն վրայ ու տեսնենք, թէ աւելի քան յիսունհինգ տարի առաջ մեր գրողները ինչե՞ր կը գրէին մէկզմէկու, կամ ի՞նչ մտահոգութիւններ օրակարգի կը բերէին իրենց մտերմիկ ապրումներուն մէջ:
Ա) Եդուարդ Պոյաճեանի Հետ
Կանխահաս մահով մը այս աշխարհէն բաժնուած Եդ. Պոյաճեան` 40-ական թուականներու երկրորդ կէսէն ետք հետզհետէ ուշադրութիւն սկսած էր գրաւել լիբանանահայ գրական հրապարակին վրայ` թէ՛ բանաստեղծական («Սէր եւ վիշտ», «Հողը») եւ թէ՛ արձակ («Տոմար տարագրի») հատորներով: Բնիկ մուսալեռցի էր, Խտըրպէկ գիւղէն, ուր ծնած էր 1915-ին: Խառնակ օրերու զուգադիպած էր իր մանկութիւնը: Հինգ տարի յաճախեր էր Պէյրութի նորաբաց Հայ Ճեմարանը` անմիջապէս յետոյ նուիրուելով ուսուցչական ասպարէզին: Աշխատակցեր էր` «Ազդակ» շաբաթօրեակին, Ծառուկեանի «Նայիրի»-ին, «Ակօս» գրական հանդէսին, բայց մանաւանդ «Բագին» ամսագրին` 1962-ին անոր Ա. թիւին լոյս ընծայման օրէն սկսեալ, մաս կազմելով խմբագրութեան ալ: Ունէր առոյգ գրիչ մը եւ ուշադրութիւն կը գրաւէր իր վերլուծական սեւեռումներով («Դէմքեր» շարքը) ու գրադատականներով: Ակնբախօրէն կրքոտ եւ դիւրաբորբոք հրապարակագիր մըն էր, ու ատիկա երեւելի է «Միտք պահէ» հաւաքածոյին մէջ (Պէյրութ, 2007): Յետմահու իրմէ հրատարակուեցան 5-6 հատոր եւս, առաւելաբար իր կրտսեր հայրենակցին` Պօղոս Սնապեանի հոգածութեամբ:
Համաստեղ ու Պոյաճեան իրարու միջեւ նամակագրութիւն պահած են 50-ականներէն: Պոյաճեան «Բագին»-ի 1966-ի յունուարեան թիւին մէջ ընդարձակ (շուրջ 20 էջ) վերլուծական մը ունի Համաստեղի մասին: Իսկ Համաստեղ, իր նամակներով, մի՛շտ գնահատած ու քաջալերած է Պոյաճեանը` անոր գործերուն մէջ տեսնելով խորք ու ինքնուրոյն ոճ: Կը թուի, թէ Պոյաճեան իր վերջին նամակներուն մէջ գանգատիլ սկսեր էր իր առողջական վիճակէն: Ու Համաստեղ` որպէս երէց գրչեղբայր, ուզած է փարատել անոր մտահոգութիւնները. «Դուն դեռ շատ ճահիլ ես հիւանդ ըլլալու համար: Դեռ աշխատանքներ ունիս կատարելիք: Մենք քեզմէ շատ բաներ կը սպասենք», կը գրէր ան (13-9-1966):
Բայց, ինչպէս երեւան պիտի գար շուտով, Պոյաճեանի հիւանդութիւնը լուրջ էր, ափսո՜ս: Ան հրաժեշտ պիտի տար այս աշխարհին Համաստեղէ՛ն ալ առաջ` 13 Հոկտեմբեր 1966-ին, 51 տարեկանին…
Բ) Յակոբ Խաշմանեանի Հետ
Խաշմանեան, որ Նիւ Եորք կ՛ապրէր, գրող մը չէր, այլ` գրողներու ջերմ բարեկամ մը, գրականութեան երդուեալ սպասարկու մը: Ունէր մտաւորական որոշ պատրաստութիւն, որ բարդուելով ազգային կեանքի մէջ իր ստանձնած եռանդուն ու հաւասարակշռեալ գործունէութեան վրայ` զինք կը դարձնէր փնտռուած դէմք մը: Ծնած էր Պարտիզակ, 1887-ին եւ աւարտած` տեղւոյն Ամերիկեան Բարձր. վարժարանը: Շրջան մը ուսուցչութեամբ պարապելէ ետք, 1920-ին գաղթած էր Ամերիկա: Հոս, 1925-26, հրատարակած էր «Ամերիկահայ Հանրագիտակ» տարեգիրքի երկու թիւեր: Մտերիմ էր Համաստեղին, որուն հետ կը թղթակցէր տեւաբար: Կնքահայրն էր անոր երկու դուստրերուն: Երբոր կազմուած էր Համաստեղի 70-ամեակի յոբելենական յանձնախումբը (1966), Խաշմանեանին վստահուեցաւ անոր քարտուղարի պաշտօնը. այլ խօսքով, ի՛նք համակարգեց ու կառավարեց զանազան քաղաքներու յոբելենական ձեռնարկները, ձեռնհասօրէն: Մահացաւ 1968-ին: Առջի տարի` 2022-ին, Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ Խաշմանեանի «Մոռցուած էջեր-նամակներ» ստուար հատորը, զոր կազմած ու ծանօթագրած է Մարգարիտ Խաչատրեան:
1966-ի նոյեմբեր ամսուն Համաստեղ Խաշմանեանին գրած է 5 նամակ: Ասոնք, ուրեմն, երկու-երեք շաբաթով կը կանխեն իր մահը: Ասոնցմէ մէկուն մէջ Համաստեղ կ՛իմացնէ, որ Ս. Ղազարու Մխիթարեան վարդապետները որոշած են «Բազմավէպ»-ի թիւերէն մին մասնակի կերպով նուիրել իր յոբելեանին (այդ թիւը հրատարակուեցաւ իրապէս. կը կրէ 1966 նոյեմբեր-դեկտեմբեր թուահամարը): Խաշմանեանին ուղղեալ այլ նամակ մըն ալ, որ կը կրէ 21 նոյեմբեր թուականը, յայտնապէս Համաստեղին ԱՄԵՆԱՎԵՐՋԻՆ նամակներէն մին է, քանի որ գրուած է իր մահէն վեց օր առաջ: Համաստեղ, հոս, գոհունակութիւն կը յայտնէ Մոնրէալի մէջ սարքուած իր յոբելեանին համար ու կ՛ըսէ, թէ մեծ հաճոյք զգաց երկու օր Արամ Հայկազին հետ գտնուելէ (արձակագիր Արամ Հայկազ Նիւ Եորքէն գալով` գլխաւոր բանախօսը եղած էր Մոնրէալի ձեռնարկին): Յաջորդ ձեռնարկը պիտի կայանար Լոս Անճելըս: «Այս շաբթու ուրբաթ օրը պիտի մեկնիմ Քալիֆորնիա: Յուսամ` բարով-խէրով կը վերադառնամ», կը գրէր ան:
Գիտենք այլեւս, որ ան չվերադարձաւ: Սիրտը դաւաճանեց իրեն, ու գրագէտը կաթուածահար ինկաւ Լոս Անճելըսի բեմին վրայ…
Գ) Գուրգէն Մահարիի Հետ
Մահարի բնիկ վանեցի էր, Չարենցին ու Բակունցին գրեթէ սերնդակից ու ճակատագրակից: Հայոց ցեղասպանութեան օրերուն կրցեր էր անցնիլ Արեւելեան Հայաստան ու ապաստանիլ տեղւոյն որբանոցներուն մէջ: Իր մանկութիւնը, պատանեկութիւնն ու երիտասարդութիւնը պատմած է յուշագրական առանձին գիրքերով: 1936-ին, ստալինեան մաքրագործումներու շրջանին, ի՛նք եւս շատերու նման ձերբակալուելով` աքսորուեցաւ Սիպերիա, ուր մնաց աւելի քան 15 տարի: 1954-ին «արդարացուեցաւ» ու կրցաւ վերադառնալ Երեւան, ուր լծուեցաւ գրական աշխատանքներու: Իր նշանաւոր «Այրուող այգեստաններ» վէպը (1966) աղմուկ բարձրացուց վանեցիներու շրջանակին մէջ` ի Հայաստան եւ սփիւռք, իսկ «Ծաղկած փշալարեր»-ը (Պէյրութ, 1986, նախապէս` Ծառուկեանի «Նայիրի»-ին մէջ հրատարակուած) գրականութեան պատմութեան մէջ տեղ գտաւ իբրեւ իր սիպերիական դառն փորձառութեան հարազատ յուշապատումը: Մահացաւ Լիթուանիոյ Փալանկա ծովեզերեայ քաղաքը, 1969-ին, 66 տարեկանին: Կինը` Անտոնինան, լիթուանացի էր. իրարու հանդիպած էին Սիպերիոյ մէջ` իբրեւ աքսորականներ… Իր երկերու լիակատար ժողովածուին հրատարակութեան ձեռնարկուեցաւ Երեւանի մէջ, 2013-ին: Ինը տարուան ընթացքին արդէն լոյս ընծայուեցան 15 հատորներ, որոնք կ՛ընդգրկեն բանաստեղծական, թատերական, երգիծական, հրապարակագրական ու արձակ այլազան գործեր, նամակներ եւ այլն:
Համաստեղ իր կեանքի վերջին երեք տարիներուն առատօրէն թղթակցած է Մահարիի հետ: Իբրեւ սրտակիցներ` շատ բան պատմած են իրարու: Վերջին նամակներէն մէկուն մէջ (18-7-1966) Համաստեղ կը յայտնէ իր յուսախաբութիւնն ու ընդվզումը` ի մասին «Սովետական Գրականութիւն» ամսագրին էջերուն տպուած (1966 թիւ 4) այն գրութեան, որ իրեն հետ կայացած հանդիպումի մը խեղաթիւրեալ պատկերը կը գծէ…
Ի՞նչ պատահած էր:
Տարի մը առաջ Հայաստանէն լրագրող մը` Ստեփան Վարդանեան, Պոսթըն եկեր ու տեսակցիլ ուզեր էր Համաստեղի հետ: Գրագէտը զինք հիւրընկալեր էր իր տան մէջ, խանդավառօրէն: Զրուցեր էին երկա՜ր երկար: Երեւան վերադարձին այս Վարդանեանը իր «տպաւորութիւններ»-ը փռեր էր «Սովետական Գրականութիւն» ամսագրին մէջ` «Ամերիկան մթնում է» յոռետեսական վերնագրով… Հոս, Համաստեղին հետ հանդիպումը վերարտադրուած էր անճիշդ ու յերիւրածոյ տուեալներով: Փորձ կատարուած էր նսեմացնելու գրագէտը` գէթ նիւթական դիտանկիւնէ: Իբր թէ Համաստեղի սեփական ինքնաշարժը մաշած է եղեր, բնակարանը փոքր է եղեր, գորգերն ու կահ-կարասին` հինցած… Մէկ խօսքով` խեղճ ու աղքատ թշուառական մը: Դեռ աւելի՛ն, գրագէտը իր հայրենի հիւրին «թրքական օղի» խմցուցեր է եղեր… Համաստեղ կը գրէր Մահարիին.«Տունով-տեղով ուրախ էինք, որ Հայաստանէն հիւր ունէինք: Անունը ինծի անծանօթ էր: «Գրող եմ» ըսաւ եւ առաջին անգամ քո՛ւ մասին հարցուցի. խօսեցանք` ինչպէս պէտք է խօսին մտաւորականները: Մեզի համար ազատ խօսիլը շնչելու պէս բան մըն է: Ինծի համար կարեւորը հայկականութիւնն էր, եւ մենք հաշտ էինք այդտեղ, ու ինծի այնպէս թուեցաւ եւ հաւատացի, որ մենք բաժնուեցանք որպէս լաւ բարեկամներ: Մի՛ ըսեր, որ մեր սրտբաց հիւրասիրութեան ընթացքին ծածկամիտ մէկը եղած է…»
Ի՜նչ ըսել: Պաղ պատերազմի անդրադարձն էր ասիկա գիր-գրականութեան վրայ: «Իմպերիալիստական» Ամերիկայի մէջ ամէն ինչ գորշ էր, մինչ խորհրդային «ազատ աշխարհ»-ի երկնքին տակ` ամէն ինչ պայծառ…
Դ) Գրիգոր Շահինեանի Հետ
Պէյրութի Հայ Ճեմարանի փայլուն շրջանաւարտներէն էր Գր. Շահինեան (1930-2009), որ շուրջ վաթսուն տարի մնաց լիբանանահայ գրական ու մտաւորական կեանքի յարգելի դէմքերէն մին: Համալսարանական ուսման հետեւեցաւ ի Պրիւքսել եւ Փարիզ: Կանուխէն ուշադրութիւն գրաւեց իր արտակարգ նախասիրութիւններով, իւրայատուկ ճաշակով ու անկախ դատողութեամբ: Լուրջ մենագրութիւններ գրեց Համաստեղի (1961), Գուրգէն Մահարիի (1964), Լեւոն Շանթի (1967) եւ Շահան Շահնուրի մասին (2 հատոր, 1981\1985): Տասնամեակներ շարունակ դասաւանդեց Համազգայինի Նշան Փալանճեան ճեմարանին, Լիբանանի պետ. համալսարանին, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դպրեվանքին եւ Խաչեր Գալուստեան մանկավարժական հիմնարկին մէջ, վերջինի պարագային` որպէս վարիչ (1987-2007): Խորապէս ազդուած էր իր ուսուցիչներէն` Շանթէն ու Աղբալեանէն, հետեւաբար, իր աշակերտներուն իսկ վկայութեամբ` կը դասաւանդէր այնպէս, ինչպէս կը դասաւանդէին այդ մեծերը: Հրատարակեց ու խմբագրեց նաեւ «Ահեկան» գրական պարբերականը (1966-71), պատրաստեց հայերէնէ ֆրանսերէն գործնական բառարան մը, ուղեցոյցներ` հայերէնի ու Հայոց պատմութեան արդիւնաւէտ ուսուցման համար: Մահէն առաջ կրցաւ հրատարակել իր յուշերը` «Վերաքաղ» վերնագրով (2004):
Շահինեան համարում կը վայելէր յաչս Համաստեղի, ոչ միայն որովհետեւ առանձին մենագրութիւն մը հրատարակեր էր անոր մասին, այլ որովհետեւ երիտասարդ եւ խոստմնալից ուժ էր: Ճիշդ է, որ գրագէտը քիչ մը դառնացած էր` տեսնելով, որ Շահինեան թոյլ եւ խոցելի կողմեր նշմարեր էր իր «Սպիտակ ձիաւորը» վէպին մէջ, այնուհանդերձ, փոխադարձ համակրանքը կատարեալ էր:
Շահինեանի ուղղեալ Համաստեղի վերջին նամակներէն մին կը կրէ սեպտեմբեր 1966 թուականը: Հոս տեսութիւններ պարզած է ան «գրող»-ի ու «քննադատ»-ի մասին: Ըստ իրեն, «Գեղարուեստական գրող մը կրնայ քննադատ ըլլալ, սակայն քննադատ մը քիչ անգամ կը յաջողի գրականութիւն ընել»: Յետոյ կը կատարէ ինքնաքննադատութիւն մը.«Երբ պատահաբար իմ մէկ վիպակը կը կարդամ, կ՛անդրադառնամ ես ինծի, որ կրնար աւելի լաւը ըլլալ: … Աւելորդ պարբերութիւն մը, նախադասութիւն մը, բառ մը, որ կարելի էր ուրիշ բառով մը փոխարինել եւ կամ քիչ մը աւելի կոկել»:
* * *
Համաստեղի Վերջին Ուղերձն Ու Մահը
Համաստեղ Պոսթընէն Լոս Անճելըս ժամանեց իր յոբելենական ձեռնարկէն օր մը առաջ` 25 նոյեմբեր 1966-ին: Ակներեւ էին իր վրայ յոգնածութիւնն ու խոնջէնքը, թէեւ ինք կը վստահեցնէր շուրջինները, թէ հանգիստ ու լաւ կը զգար ինքզինք: Կազմակերպիչ յանձնախումբը գուրգուրանքով շրջապատեց անուանի գրագէտը ու ստեղծեց կեցութեան լաւագոյն յարմարութիւններ: Լոս Անճելըսէն զատ` ձեռնարկներ պիտի կայանային Ֆրեզնօ ու Սան Ֆրանսիսքօ:
Լոս Անճելըսի ձեռնարկը տեղի ունեցաւ «Էմպեսետըր» պանդոկի շքեղ սրահին մէջ, 400 հոգիի ներկայութեան: Գլխաւոր բանախօսն էր Ալեք Փիլիպպոս, որ իւրայատուկ հիւմըրով ներկայացուց յոբելեարին գիւղագրական վաստակը: Յոբելեարը հաճոյքով լսեց իր «Աղօթարան»-էն հատուած մը ու «Հայու հոգին» զմայլելի քերթուածը: Յայտագրի աւարտին բեմը յանձնուեցաւ իրեն: Ժողովուրդը հինգ վայրկեան յոտնկայս ծափահարեց զինք: Ի վերջոյ, Համաստեղ մօտեցաւ խօսափողին ու սկսաւ կարդալ իր գրաւոր ուղերձը, որ համապարփակ տեսութիւն մըն էր Հայ Գիրին ու Մշակոյթին կտրած ճանապարհին վրայ: Հազիւ տասը վայրկեան անց` յոբելեարը յանկարծ ինկաւ գետին` Մեսրոպ Մաշտոցի անունը իր շրթներուն… Աննկարագրելի իրարանցում մը ստեղծուեցաւ սրահին մէջ: Բժշկական անմիջական միջամտութիւնները ապարդիւն անցան: Թղթակից մը, նկարագրելով այդ օրը պատահածը, պիտի գրէր.«Խնդալով գացինք, լալով վերադարձանք»:
Որովհետեւ Համաստեղ ինկաւ բեմին վրայ` իր ուղերձը կարդացած պահուն, բնականաբար հետաքրքրական պիտի ըլլար գիտնալ, թէ ան ի՞նչ խօսած էր, կամ ինչե՞ր ուզած էր պատգամել զինք մեծարող ժողովուրդին:
Երբ ան կաթուածահար կ՛իյնար գետին, իր ձեռքին թուղթերն ալ կը տարտղնուէին աջ ու ձախ… Անոնք ժողուըւեցան անշուշտ: Բաւական ժամանակ անց «Հայրենիք» ամսագրի 1969-ի թիւ 8-ին մէջ այդ «կարապի երգ»-ը տպուեցաւ ամբողջութեամբ: Ի յայտ եկաւ, որ յոբելեար գրագէտը իր «Հուսկ բանք»-ին համար գրի առեր էր 18 էջանի ընդարձակ ուղերձ մը, որուն միայն 6 էջը կրցեր էր կարդալ…
Այս ուղերձին մէջ Համաստեղ ընդհանուր ակնարկ մը նետած է հայ ժողովուրդի մտաւոր ու հոգեկան վաստակին վրայ` հին դարերէն մինչեւ մեր օրերը: Ըսած է, որ հայ գրողին պարտականութիւնն է ճանչցնել հայ ժողովուրդը` պեղելով անոր արժէքները: Շեշտած է, որ մենք մեր գոյութիւնը առաւելաբար կը պարտինք մեր մշակութային ու ոգեկան յաղթանակներուն: Գիրերու գիւտը այդպիսի՛ յաղթանակ մըն էր, որուն մէջ հիմնական դեր ունեցաւ քրիստոնէութիւնը, քանզի Մեսրոպ Մաշտոց ի՛նք ալ քրիստոնեայ վարդապետ ու քարոզիչ մըն էր:
Համաստեղ չէր վարաներ իր ափսոսանքը յայտնելու մեր հին հեթանոսական շրջանի գրաւոր վկայարաններուն չքացումին համար: Յետոյ ան ակնարկ մը կը նետէր Ոսկեդարէն մինչեւ Վերածնունդի դար` հայ գրականութեան յառաջխաղացքին վրայ: Կ՛ընդգծէր Պոլսոյ եւ ԹիՖլիսի առանձնայատուկ տեղն ու դերը: Հուսկ` կ՛անդրադառնար գաւառական գրականութեան: Վերջաւորութեան ան նրբօրէն կը թելադրէր, որ մեր հայեացքը ուղղենք հայրենիքին. «Պատերազմները կը ստեղծեն անկումներ եւ վերելքներ: Այդ երկուքն ալ ունեցանք: Կորսնցուցինք մէկուկէս միլիոն հայ ժողովուրդ, սակայն շահեցանք Հայաստանը, արիւնով գծուած սահմաններով: Նոյն ժողովուրդը շէնցուց այդ Հայաստանը, լուռ, յամր ու ծանր պայմաններու տակ ու զոհաբերութիւնով: Մեր դատերը այնտեղէն պիտի շարունակուին. այնտեղ կայ հայրենասիրութիւն, ազգայնութիւն` որպէս հաւատք եւ որպէս իտէալ»:
Հալէպ
