Ո՞ւր Կ՛երթանք – Բ.

ՎԱՐՈՒԺԱՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

Սփիւռքը բնական վիճակ մը չէ ազգի մը կեանքին մէջ, երբ պարտադրուած է: Այլապէս ալ օտար միջավայրեր փուշերով ու տատասկներով ականուած վիճակ մը կը պարզեն: Բայց երբ անդին հայրենիքը որպէս կռուան կայ, որեւէ ատեն այդ փուշերէն եւ տատասկներէն կրնայ փախուստ տալ կամաւոր արտագաղթած անձը, ընտանիքը եւ կամ փոքր հաւաքականութիւնը ու հայրենիք վերադառնալ:

Մեր պարագային, սփիւռքը քանի մը սերունդի համար պարտադիր եւ մնայուն նստավայր եղաւ` կտրուած հայրենի անմիջական ներկայութենէն: Ատկէ սկսաւ ծանրութիւնը մեր կրած աղէտներուն` լեզուի կորուստ, բարքերու ապականութիւն, կրօնական, մշակութային աղաւաղում եւ ուրիշներ:

Լուրջ մտածողներ սկիզբէն լաւատես չէին, նոյնիսկ մտահոգ էին սփիւռքով: Յ. Օշական` որպէս շրջահայեաց մեծ միտք, 50 տարուան կեանք կու տար սփիւռք կոչուած նսեմաստանին (իր բառն է):

Հոգեւոր իշխանութիւնը` հոգեւոր հայրենիք հասկացողութիւնը, որուն գլխաւոր հեղինակն էր Գարեգին Յովսէփեանց գիտնական կաթողիկոսը, կրնար քիչ մը աւելի երկարել սփիւռքի մը կեանքը, ինչպէս որ եղաւ մեր պարագային, սակայն միեւնոյնն է` ուշ կամ կանուխ սփիւռքը պիտի խամրէր կամ պիտի խամրի: Փուշը, տատասկը անպայման պիտի խայթեն ու թունաւորեն հայրենակորոյս ամբոխը: Մենք չունեցանք Մովսէսի պէս առաջնորդ մը (թերեւս ժամանակն ալ չէր ունենալու), որ Աստուծոյ ցուցմունքներով կառավարէր տեղահան ժողովուրդը եւ օձի գաւազանով բժշկէր խայթուածները: Չունեցանք նաեւ մանանայ, որ ժողովուրդը ատեն մը գոնէ զերծ մնար սնանելու, ապրելու տաղտուկէն` նուիրուելու համար ինքնապահպանութեան: Աւելի՛ն, մեր ցրուածութեան մէջ իսկ, դուրսէն, թշնամիներ հալածեցին մեզ եւ որոմ ցանեցին ցորենին մէջ` մեր իսկ գործիչներու անիրատես եւ անհեռատես մասնակցութեամբ եւ գործակցութեամբ, ու աւերներ գործեցին:

Եկեղեցին իր օրուան ղեկավարներով եւ ընտրանի մտաւորականներ իրենց ուշադիր գործելակերպով որոշ չափով յուսադրեցին եւ երկարաձգեցին սփիւռք կոչուած անբնական մեր կեանքը: Սակայն ուշագրաւ է, որ արտաքին ցեցեր, ներքին ցեցերու հետ գործակցութեամբ, կրծեցին ազգային մեր եռանդը: Չկրցանք, կամ խելամտութիւնը չունեցանք կամ չուզեցինք ունենալ, միասնականութիւն մը ստեղծելու` սփիւռքի երեւելի եւ աներեւոյթ փուշերուն դէմ կուրծք ցցելու եւ մնացինք բաժան-բաժան:

Հայաստանի թաւշեայ անկախութիւնը, փոխանակ կարելի չափով համախմբելու ժողովուրդը` առաւել ցրուեց զայն ղեկավարներու անճարակ, ընչաքաղց, անխոհեմ ու եսակեդրոն կեցուածքով եւ սխալ ու անդառնալի քայլերով:

Երկիրը աղքատացաւ, ժողովուրդը նօսրացաւ, իսկ ղեկավարները… պարարտացան: Կողոպուտ, կաշառք, եսասիրութիւն, կամայապաշտութիւն, շահամոլութիւն` սանձարձակօրէն աւերեցին երկիրը: Իրատեսութիւնը զերօ, հեռատեսութիւնը զերօ աստիճաններու վրայ մնացին: Իշխող այրերը բաժնուեցան երկիրը: Երեւանը առանձին դարձաւ Հայաստան:

Անտեսուեցան եւ մէկդի լքուեցան` մտաւորականութիւն, հաւատք, մշակոյթ եւ ներսի թէ դուրսի հաւատաւոր ժողովուրդ, որ անձկութեամբ կը սպասէր անկախութեան օրերուն:

Սփիւռքը մնաց իր պատեանին մէջ, եւ մտավախութիւն կայ, որ մնայ նոյն վիճակին մէջ` այս եւ նման ղեկավարութեամբ:

Ահազանգային վիճակը նոր չէ սփիւռքի պարագային: Աւելի քան քսանամեակ մը առաջ մամուլի մէջ էջերով մտահոգութիւններ պարզուած են արդէն, բայց որեւէ իշխանութեան կողմէ անդրադարձ չէ եղած անոնց եւ չէ ձեռնարկուած որեւէ լուրջ աշխատանքի:

Ախտերը, որուն շուրջ կը խօսուին ամէնուրեք եւ Տանն Կիլիկիոյ վեհափառ հայրապետի հռչակագրով կը յայտարարուին, վաղեմի արմատներ ունին: Պարզ ազգայիններ կը տեսնէին ու կը խօսէին, կ՛ահազանգէին: Միայն այդքան: Անոնք ատակ չէին դարման ճարելու, իսկ իշխանութեան գլուխ գտնուողներ, որոնք պէտք էր հակազդէին այդ ախտերուն, մնացին լուռ կամ ամէնէն շատը` կարկտաններով ջանացին նորոգել հինցած հագուստները: Եւ վէրքը խորացաւ ու մեծցաւ: Յանձնախումբեր գոյացան, բայց ազատութիւն չունեցան բարեփոխում կատարելու: Համագումարներ տեղի ունեցան, սակայն հաղորդագրութիւններ հռչակելէ եւ խօսուած նիւթերը գիրքերու մէջ կաղապարելէ անդին չանցան: Որպէսզի հիմնաւորուին այս մտորումները, հոս կը մէջբերեմ փոքր հատուածներ մօտաւորապէս քսան տարիներ առաջ հրապարակուած հին էջերէն.

«Դպրոցներ փակուեցան ու կը փակուին Վենետիկի մէջ, Լիբանանի մէջ, Կիպրոսի մէջ եւ այլուր: Եթէ անոնց հետեւին եկեղեցիներու «փակում»-ները, մեզի պիտի մնան այլասերած եւ իրենք իրենց անծանօթ զանգուածներ, ինչպէս` Լեհաստան, Հունգարիա, Հնդկաստան, եւ այլն: Այդ մտավախութենէն ալ տարուած` կ՛ուզեմ կրկնել ժողովրդային ասացուածքը` «Աստուած մեզ ազատէ աւելի գէշէն»:

Գալիքի՞ մասին: Սփիւռքի ներկայ իրավիճակը աւելի մտատոգիչ կը գտնեմ, քան` ասկէ քսանամեակ մը առաջ: Մտահոգութիւնս կը կեդրոնանայ մեր համայնքներու, մասնաւորապէս արեւելքի մեր գաղութներու հետզհետէ անդամալուծութեան վրայ: Տասնամեակներ առաջ իրականացուցած սփիւռքեան մեր կազմակերպուածութիւնը նախատեսութիւններ չէր ըրած հասնող սերունդներուն համար: Այդ պատճառով երիտասարդներ կը գաղթեն ու մեծաւ մասամբ կը միաձուլուին արեւմտեան երկիրներու մէջ: Հետեւաբար սփիւռքը կարիքը ունի վերակազմակերպուելու ընկերային եւ քաղաքական նոր ոլորտներուն մէջ: Կարելի չէ ըսել երիտասարդին` հայ մնա՛, առանց գործնական ցուցմունքի կամ օժանդակութեան: Եթէ սպասելիք կամ ակնկալելիք ունինք, ունինք նաեւ տալիք: Հին մեթոտներով նոր իրագործումներ եթէ անկարելի չեն, առնուազն նուազ արդիւնաւէտ են: Այս ուղղութեամբ պէտք է շարժին` եկեղեցին, դպրոցը, ակումբը եւ բոլոր յարակից կառոյցները: Այլապէս ուշ պիտի ըլլայ:

Աղանդաւորներու հեղեղը անտեսած` թեմերու մէջ նոր խաղեր կը սարքուին: Այո՛, հազարաւոր ընտանիքներ փախուստ կու տան Մայր եկեղեցիէն` մտնելու համար ծոցը այլասերող աղանդներու, մինչ մենք տարուած ենք «դիրք»-եր զօրացնելու անհասկնալի, բայց, ինչո՞ւ չէ, երեւելի եւ վիճայարոյց հետապնդուներով:

Եւ ամէնէն ուշագրաւը` չսորվեցանք զիրար յարգել, իրարմով զօրանալ: Ներքին շահե՞ր արգելք հանդիսացան, թէ՞ արտաքին որոմներ, ի՞նչ փոյթ: Մենք մեր անձնական մորթէն անդին` բան չտեսանք, չուզեցինք տեսնել: Եւ մենք տկարացանք: Տկարացանք, որովհետեւ մոռցանք «մենք»-ը եւ «ես»-ին խնկարկեցինք… Բոլորը թաղական կտրած մերժեցին ժամկոչին առողջ ցուցմունքը` զայն ժամկոչական, տիրացուական համարելով, ինչպէս կը յուշէ անմահ Պարոնեան: Իշխանութեան եկողը դարձաւ մենատէր ու ինքնակեդրոն եւ կառչած մնաց աթոռին:

Պէտք է ընդուիլ, որ սփիւռքը իր այս տարիքին խնամատար առողջ մարմին մը կը պահանջէ` օրուան իմաստով հասուն ու մտահոգ ղեկավարներով: Ու ահաւասիկ հոս կը կայանայ առողջ մամուլի գոյութեան իմաստը: Ծիծաղելի է, որ այսօր տակաւին կան թերթեր, որոնք 50-ական թուականներէն անդին չեն անցած: Երդուեալ թշուառներ, որոնց մասին մտածելն ու խօսիլը ժամավաճառութիւն կը համարեմ:

Խմբուած ժողովուրդը կը ցրուի, ցրուած ժողովուրդը կը ձուլուի, ընթերցողներու թիւը կը նօսրանայ, չըսելու համար` կը չորնայ` 21-րդ դարու սկիզբը: Ո՞ւր են մտաւորականները, ո՞ւր են պարկեշտ, սրտցաւ գրողները, ո՞ւր է անոնց պաշտպան պետական ընտրանին: 21-րդ դարը առանց ընթերցողի, գլխիկոր` թերեւս կարելի է դիմաւորել, բայց առանց գրագէտի, առանց գլուխի` գլխահատ… դո՛ւք ըսէք:

Կը յուսամ, որ յառաջիկային խնդիրները կը շօշափուին նոր մօտեցումով, մասնագիտականօրէն: Սփիւռքը, ինչո՞ւ չէ, նաեւ եւ առաւե՛լ եւս հայրենիքը կարիքը ունին խորքային առումով համերաշխ ու ներդաշնակ համաժողովներու, քննարկումներու եւ անկէ ետք նոր այրերով գործելու` ստեղծելու համար արդիւնալի կեանք մը ամէն մարզէ ներս` մասնակցութեամբ հարուստին ու աղքատին, մտաւորականին ու շինականին, զինուորականին ու քաղաքացիին, հոգեւորականին եւ աշխարհականին, ընտրողին եւ ընտրուողին, լայն առումով` հայրենիքին ու սփիւռքին` հաւասարապէս:

Ահա ես ըսի եւ գրեցի, եւ մեծ ուսուցչին սկզբունքով. «Որ ինչ գրեցի, գրեցի»:

(Քաղուած «Արծիւ»-ի էջերէն, գրուած 1990¬ի վերջերուն եւ 2000-ի սկիզբներուն):

Մոռնանք, սակայն, անցեալը, դառնանք ներկային եւ նայինք դէպի առջեւ:

2024 Փետրուար