ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ
«Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի քաղաքական յղացքը ձեւաւորուել է Ազրպէյճանի հասարակական-քաղաքական շրջանակներում: Ձեւակերպումը` իբրեւ տարածքային պահանջ, ներառում է Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնականում հարաւային եւ հարաւարեւելեան ողջ տարածքը` Գեղարքունիքի, Սիւնիքի եւ Վայոց Ձորի մարզերը: «Արեւմտեան Ազրպէյճան» ձեւակերպման մէջ նաեւ հասկացւում է նախկինում Խորհրդային Հայաստանում ապրող ազրպէյճանցիների եւ նրանց սերունդների վերադարձը այն բնակավայրեր, որտեղ նրանք ապրում էին 1980-ականների վերջին եւ 1990-ականների սկզբին: Իբրեւ հիմնաւորում` ազրպէյճանական գրչակները հիմնականում առաջ են քաշել որեւէ քննադատութեան չդիմացող այն կեղծ թեզը, թէ հայերը Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւնների ներկայիս տարածքում յայտնուել են ռուս-պարսկական 1826-1828 թթ. պատերազմի աւարտից եւ թուրքմենչայի պայմանագրի կնքման արդիւնքում տարածաշրջանային ժողովրդագրական տեղաշարժերից եւ վերաբնակեցումներից յետոյ: Ըստ ազրպէյճանական զեղծարարների, այս տարածքները մշտապէս եղել են թուրքական գերիշխանութեան տակ, իսկ դրանից առաջ իբր թէ պատկանել են Կովկասեան Ալպանիային (Աղուանք):
«Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի քաղաքական յղացքի շրջանակում առաջին կազմակերպութիւններից մէկը հիմնուել է դեռեւս 2005 թ.` «Վերադարձ Արեւմտեան Ազրպէյճան» անուանմամբ: Կազմակերպութեան հիմնական նպատակն էր քաղաքական լոպիինկ իրականացնել Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքում ինքնիշխան հարնապետութեան հիմնադրութեան եւ իբր թէ արտաքսեալ կառավարութեան ձեւաւորման համար:
Ազրպէյճանական կառավարութիւնը հնարաւոր բոլոր ձեւերով տեղեկատուական օժանդակութիւն է տրամադրում «Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի յղացքի զարգացմանը, տեղական ու միջազգային հանրահռչակմանը: Համապատասխան նիւթեր են զետեղւում պետական քարտէսներում, կրթադաստիարակչական նիւթերում, զբօսաշրջային ուղեցոյցներում եւ այլուր: Այս ամէնին զուգահեռ, իրականացւում է նաեւ յղացքի քաղաքական առաջմղում` պետութեան բարձրագոյն իշխանութեան կողմից, ինչը յատկապէս նոր թափ ստացաւ 2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին Արցախի դէմ սանձազերծուած եւ պատերազմական յանցագործութիւններով ուղեկցուող յարձակումից յետոյ: Սակայն դրանից առաջ էլ հակահայկական այս գործընթացում պետութեան բարձրագոյն ղեկավարութիւնն ուղղակի ներգրաւուածութիւն է ունեցել: Մասնաւորապէս դեռեւս 2010 թ. հոկտեմբերի 16-ին Ազրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի պաշտօնական կայքում տեղ էր գտել մի նիւթ` Արցախից ոչ շատ հեռու գտնուող Եւլախ քաղաքում դպրոցի շէնքի բացման վերաբերեալ, որտեղ ուսուցիչներից մէկը դիմելով Ալիեւին` յայտարարում է, որ Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայիս տարածքը, Զանգեզուրը եւ Երեւանը նախապատմական ազրպէյճանական տարածքներ են(1): Ինքը` Իլհամ Ալիեւը, ըստ էութեան, նոյն ժամանակահատուածից է սկսում այսպէս կոչուած «Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի յղացքի նախագահական հանրահռչակումը: Այդ ժամանակահատուածից սկսած` ազրպէյճանցիներն իրենց խօսոյթում է՛լ աւելի աշխուժացրին Հայաստանի Հանրապետութեան նկատմամբ տարածքային նկրտումները` մասնաւորապէս Երեւանի, Սեւանայ լճի, Սիւնիքի եւ այլ տարածքների նկատմամբ:
Հետզհետէ զարգացնելով այս գաղափարը, արդէն 2018 թ. նախընտրական փուլում, Նոր Ազրպէյճան կուսակցութեան 6-րդ համագումարի ժամանակ Ալիեւը յայտարարեց. «Էրիւանը մեր պատմական հողն է, եւ մենք` ազրպէյճանցիներս, պէտք է վերադառնանք այդ հողերը: Սա մեր քաղաքական եւ ռազմավարական նպատակն է, եւ մենք պէտք է աստիճանաբար մօտենանք դրան»(2):
2022 թ. սեպտեմբերի 12-13-ին Հայաստանի Հանրապետութեան ինքնիշխան տարածքի վրայ լայնածաւալ յարձակումից ու որոշակի տարածքների բռնազաւթումից ընդամէնն օրեր անց, սեպտեմբերի 19-ին Ազրպէյճանում հիմնուեց «Կէօքչայ-Զանգեզուրի Հանրապետութիւն» կազմակերպութիւնը: Միջանկեալ յիշեցնենք, որ ազրպէյճանցիները Կէօքչայ են կոչում Սեւանայ լիճը: Կազմակերպութեան հիմնադրութեանն անմիջապէս յաջորդեց մերձկառավարական մամուլի տեղեկատուական օժանդակութիւնն ու կազմակերպութեան նպատակների ու ծրագրերի խթանումը: Կազմակերպութեան յայտարարուած ծրագրերից բխում է ուղղակի տարածքային պահանջ` Հայաստանի Հանրապետութեան նկատմամբ, որը ընդգրկում է ՀՀ Գեղարքունիքի եւ Սիւնիքի մարզերը: Սեպտեմբերի 19-ի ֆէյսպուքեան գրառմամբ Ազրպէյճանի Միլլի մեճլիսի անդամ, եւ մեճլիսում այսպէս կոչուած «Ստեփանակերտի ներկայացուցիչ» Թուրալ Կանճալիեւը մասնաւորապէս նշել է. «Կէօքչայ-Զանգեզուրի հանրապետութիւնը կենսական տարր է լինելու տարածաշրջանում արդար խաղաղութեան եւ կայունթեան հասնելու գործընթացում»: Հետաքրքիր է, որ շատ կարճ ժամանակ անց Կանճալիեւը ջնջեց այս գրառումը, եւ այն այժմ տեսանելի է միայն screen shot-երի միջոցով: Ազրպէյճանական որոշ լրատուական միջոցներ նոյնպէս հեռացրեցին այդ կազմակերպութեան գործունէութիւնը լուսաբանող նիւթերը:
Կարճ ժամանակ անց ազրպէյճանական ԱՊԱ գործակալութիւնը իբր թէ հետաքննութեամբ(3) հանդէս եկաւ եւ գրեց, թէ կազմակերպութեան հիմնադիր Թալիպովը «նպատակ ունի սխալ մեկնաբանութիւն ձեւաւորել Ազրպէյճանի իրական ցանկութիւնների եւ նպատակների վերաբերեալ»: Յօդուածը յետոյ շարունակւում է Թալիպովի հասցէին ծանր քննադատութեամբ, մասնաւորապէս. «Այդ անձը, որ իրեն համարում է արեւմտեան ազրպէյճանցիների «նախագահը», իրականում չունի գիտելիքներ Արեւմտեան Ազրպէյճանի մասին: Նա չգիտի ո՛չ Արեւմտեան Ազրպէյճանի պատմութիւնը, ո՛չ աշխարհագրութիւնը: Նրա շրջապատում հնարաւոր չէ գտնել մէկ լուրջ մարդ»:
Հետաքրքիր է, որ նոյն գործակալութիւնը յիշեալ յօդուածից անմիջապէս յետոյ մէկ այլ յօդուած էլ է հրապարակել` կրկին անդրադառնալով խնդրայարոյց կազմակերպութեան հիմնադրութեանը: Այս յօդուածի հեղինակը Միլլի մեճլիսի պատգամաւոր Հիքմեթ Պապաօղլուն է, որ գրել է, թէ այսպէս կոչուած «Կէօքչայ-Զանգեզուրի հանրապետութիւնը» քաղաքական-գաղափարական տեռոր է Ազրպէյճանի դէմ»: Այնուամենայնիւ, պէտք է նկատել, որ Պապաօղլուի ամբողջ քննադատութեան հիմքում այն փաստարկն է, որ «Կէօքչայ-Զանգեզուրի Հանրապետութեան» թեզը կը վնասի Զանգեզուրի միջանցքը բացելու Պաքուի ծրագրին եւ հակափաստարկ կ’առաջանայ առ այն, որ Պաքուի նպատակը ոչ թէ միջանցքի բացումն է կամ փոխադրամիջոցների ճանապարհների ապաշրջափակումը, այլ այդ տարածքներում նոր պետութեան հիմնադրութիւնը:
Ընդ որում, փաստօրէն սա վերջին տարիների ընթացքում եզակի դէպք չէ: 2020 թ. Թուրքիայում ազրպէյճանցի ակադեմիկոս Կաֆար Չահմաղլին ստեղծեց «Արեւմտեան Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն» անուամբ կազմակերպութիւնը, որն էլ աւելի մեծ տարածքի նկատմամբ յաւակնութիւն ունէր: Այդ նախագիծը (որը նաեւ կոչւում էր Իրեւանի Թուրքական Հանրապետութիւն) ակնյայտօրէն կապուած էր կառավարական ուղղորդմամբ գործող «Արեւմտեան Ազրպէյճանի համայնք» (WAC) կազմակերպութեան հետ: Այնուամենայնիւ, այս գաղափարը նոյնպէս պետական հաւանութիւն չստացաւ:
WAC-ը նոյնպէս հիմնադրուել է 2020 թ. Արցախում ազրպէյճանական յարձակումից գրեթէ երկու տարի անց եւ Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ երկօրեայ յարձակումից մէկ ամիս առաջ` 2022 թ. օգոստոսի 3-ին: Յատկանշական է, որ հիմնաւոր վարկած կայ առ այն, որ սեպտեմբերեան յարձակումի միջոցով Պաքուի ռազմաքաղաքական վերնախաւը նպատակ ունէր Հայաստանի ինքիշխան տարածքի զգալի բռնագրաւման միջոցով միանալ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան հետ: Լայնածաւալ այդ յարձակումից ընդամէնը մէկ ամիս առաջ պետական հովանաւորչութեամբ եւ ուղղորդմամբ նման կազմակերպութեան հիմնադրութիւնը հնարաւոր է կապուած է եղել հնարաւոր ռազմական յաջողութեան արդիւնքում Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում արհեստական վերաբնակեցումներ կատարելու հեռահար մտադրութեան հետ:
Վերոշարադրեալ դէպքերից հետեւում է, որ Ազրպէյճանում պետական քաղաքականութեան ուղենիշի մակարդակի բարձրացուած «Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի քաղաքական յղացքը, ինչի ապացոյցը ի թիւս այլնի, երկրի նախագահի յայտարարութիւններն են, ենթակայ է շրջանառման բացառապէս պետական թոյլտուութեամբ եւ յստակ ծրագրաւորմամբ: Պաքուի բռնապետը չի հանդուրժում նոյնիսկ իր քաղաքական գաղափարների շրջանառումը այն դէպքում, երբ դրա պատուիրատուն ու վերահսկողը իր վարչակազմը չէ:
Այնուամենայնիւ, հետաքրքիր է անդրադառնալ «Արեւմտեան Ազրպէյճանի համայնքի» (WAC) արձագանգին «Կէօքչայ-Զանգեզուրի Հանրապետութեան» վարաբերեալ: Հաշուի առնելով WAC-ի սերտ յարաբերութիւնները կառավարութեան հետ եւ այդ կազմակերպութեան գործունէութեան պետական ուղղորդումը, ապա նրանց յայտարարութիւնների ուսումնասիրութիւնը որոշակի լոյս կարող է սփռել Պաքուի իրական ռազմավարական նպատակների վերհանման վրայ: Մասնաւորապէս, անդրադառնալով «Կէօքչայ-Զանգեզուրի Հանրապետութեան» վերաբերեալ տեղեկատուութեանը` WAC-ը յայտարարել է(4). «Վերջին շրջանում տարբեր անպատասխանատու յայտարարութիւններ են արուել «Կէօքչայ-Զանգեզուրի Հանրապետութիւն» կազմակերպութեան կողմից: Արեւմտեան Ազրպէյճանի համայնքն այս կապակցութեամբ բազմաթիւ հարցումներ է ստացել, եւ տեղեկացնում ենք, որ Արեւմտեան Ազրպէյճանի համայնքը չի ճանաչում «Կէօքչայ-Զանգեզուր» կոչուող կազմակերպութիւնը: Անընդունելի եւ վնասակար է նման միակողմանի գործողութիւնները մեր պատմական հողերի նկատմամբ: Լրատուամիջոցների բոլոր ներկայացուցիչներին խնդրում ենք կապ հաստատել Արեւմտեան Ազրպէյճանի համայնքի հետ` ապահովելու Արեւմտեան Ազրպէյճանի վերաբերեալ ցանկացած տեղեկատուութեան ճշգրտութիւնը»: Ուսումնասիրելով WAC-ի դիրքորոշումը` պարզ է դառնում, որ նրանք այսպէս կոչուած «Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի տարածքում պատկերացնում են սեփական պետականակերպ կազմաւորումը` Հայաստանի հետ համադաշնութեան ձեւով, իբրեւ մայրաքաղաք են պատկերացնում Կապանը կամ Վարդենիսը, իսկ ժամանակաւոր մայրաքաղաք` Պաքուն, Գանձակ կամ Արծուաշէնը: Ազրպէյճանցիները յայտարարում են, որ հնարաւոր են համարում համակեցութիւնը հայերի եւ այլ ազգերի հետ:
WAC-ի վերջին նախաձեռնութիւններից մէկը, դրա եւ ազրպէյճանական այսպէս կոչուած քաղաքացիական հասարակութիւնը ներկայացնող 27 այլ կազմակերպութիւնների դիմումն էր միջազգային հանրութեանը: Այդ դիմումը ծայրից ծայր տասնամեակներ շարունակուող ազրպէյճանական հայատեաց քաղաքականութեան հիմնական ուղենիշների ամփոփումն է` սկսած Հայաստանին ներկայացուող ցեղային զտման մեղադրանքներից մինչեւ ազրպէյճանցի փախստականների վերադարձ եւ միջազգային հանրութեան` իրենց կարծիքով հասցէական անդրադարձի անհրաժեշտութիւն եւ Հայաստանին դատապարտում: Յատկանշական է, որ այդ յայտարարութիւնը ստորագրած 28 կազմակերպութիւններից առաւել քան 10-ը իրենց անուանման մէջ ի մի են բերում Արցախը, պատերազմը, տեղահանութիւնը, փախստականների վերադարձը եւ այլն:
Անհատական, համայնքային, ակադեմական կամ քաղաքական մակարդակներում Հայաստանի Հանրապետութեան ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ յարձակողապաշտ ու յանցագործ նկրտումներ ենթադրող ազրպէյճանաթուրքական նախաձեռնութիւնները շա՜տ շա՛տ են, դրանցից որոշներն ունեն պետական ուղղորդում, որոշները, ինչպէս տեսանք` ոչ: Անդրադառնանք, Հայաստանի նկատմամբ տարածքային պահանջներրի վերաբերեալ Պաքուի պետական քաղաքականութեան որոշ դրսեւորումների եւս:
2021 թ. յուլիսին Ազրպէյճանը իր ներքին վարչական բաժանման պարունակում առանձնացրեց այսպէս կոչուած Արեւելեան Զանգեզուրի տնտեսական շրջանը: «Արեւելեան Զանգեզուր» սահմանումը ենթադրում է, որ պէտք է գոյութիւն ունենայ նաեւ այսպէս կոչուած «Արեւմտեան Զանգեզուր»-ը»:
2022 թուականի դեկտեմբերին Ազրպէյճանի կառավարութիւնը յայտարարել է իր «Մեծ վերադարձ» ծրագրի մասին, որն իբր նախատեսում է ծագումով ազրպէյճանցիների վերաբնակեցում Հայաստանում եւ Լեռնային Ղարաբաղում: Այս ծրագրի շրջանակներում նախատեսւում է Աղտամի եւ Ստեփանակերտի միջեւ կառուցել կազատար, որը կը սկսի գործել 2025 թ.-ին, երբ աւարտւում է Ռուսաստանի խաղաղապահ ուժերի տեղակայման ժամկէտն Արցախում:
2023 թուականի մարտի 10-ին Ազրպէյճանի նախագահ Ալիեւը յայտարարել է, որ` «Հայաստանը կորցրել է անկախ պետութիւն դառնալու իր հնարաւորութիւնը, քանի որ Հայաստանն յարձակում է իրականացրել Ազրպէյճանի դէմ»: Պաքուի բռնապետն աւելի հեռուն է գնացել, եւ օրեր անց, մարտի 16-ին Թուրքական պետութիւնների կազմակերպութեան պետութիւնների ղեկավարների գագաթնաժողովի ժամանակ յայտարարել, որ «1920 թ. նոյեմբերին խորհրդային կառավարութեան որոշումը` Արեւմտեան Զանգեզուրը` մեր պատմական հողը, Ազրպէյճանից անջատելու եւ այն Հայաստանին յանձնելու մասին, յանգեցրեց թուրքական աշխարհի աշխարհագրական անջատմանը»: Հայաստանի ԱԳՆ-ն Ալիեւի այս յայտարարութիւնը համարել էր Հայաստանի Հանրապետութեան նկատմամբ տարածքային անթաքոյց յաւակնութեան արտացոլում եւ նոր յարձակման նախապատրաստում:
Այսպիսով, կարող ենք եզրայանգել, որ «Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի քաղաքական յղացքը Ազրպէյճանում պետական ամենաբարձր մակարդակի բարձրացուած քաղաքական ուղեգիծ է, ինչն, ըստ էութեան, ենթադրում է Հայաստանի Հանրապետութեան ամբողջական կազմալուծում: Այս լոյսի ներքոյ, Ազրպէյճանի քաղաքական վարքի փիլիսոփայութիւնն ու աշխուժութիւնը յստակ ապացուցում են, որ այդ պետութեան նպատակը Հայաստանի Հանրապետութեան հետ խաղաղ քաղաքական գոյակցութիւնը եւ Հարաւային Կովկասում խաղաղութեան հաստատումը չէ: Ազրպէյճանը Հայաստանին ներկայացուելիք անիրական ու անտրամաբանական պահանջների մի հսկայական ցանկ ունի եւ իւրաքանչիւր բաւարարուած պահանջից յետոյ առաջ է քաշելու նորը, աւելի վտանգաւորը:
Այնուամենայնիւ, հայկական հասարակական-քաղաքական եւ գիտական միտքը պէտք է աւելի լուրջ վերաբերուի «Արեւմտեան Ազրպէյճան»-ի քաղաքական յղացքի վերաբերեալ զարգացումներին ոչ թէ այն պատճառով, որ դրանք ունեն գիտական ու պատմաքաղաքական հիմնաւորումներ, այլ` այն պատճառով, որ տեղեկատուական զանգուածային գրոհների, փտածութեան մեքանիզմների կիրառման, օտարերկրեայ լրագրողների ու գիտնականների կաշառման եւ այլ միջոցներով Ազրպէյճանին կարող է որոշակիօրէն յաջողուել հանրահռչակել Հայաստանի Հանրապետութեան համար կենսական վտանգ ներկայացնող եւ ըստ էութեան, պետութեան գոյութիւնը բացառող այս գաղափարը:
Հայկական ակադեմական շրջանակները պէտք է շարունակ ապացուցեն ազրպէյճանական թեզերի հակագիտական բնոյթը եւ չբաւարարուեն այն պնդմամբ, որ գիտութեան առաջնահերթութիւնների մէջ չի մտնում անհեթեթութիւնների հերքումը: Իրենց հերթին, Հայաստանի քաղաքացիական հասարակութեան ներկայացուցիչները եւ քաղաքական շրջանակները, յատկապէս իրենց արտաքին յարաբերական աշխատանքներում պէտք է նախայարձակ աշխուժութեամբ քննարկման առարկայ դարձնեն ազրպէյճանական հակագիտական թեզերը` որպէս Հայաստանի Հանրապետութեան գոյութիւնը բացառող, միջցեղային թշնամանքը խորացնող եւ տարածաշրջանը երկարաժամկէտ կտրուածքում խաղաղութիւնից զրկող պետական քաղաքականութիւն: Ի հակակշիռ Ազրպէյճանի յարձակողապաշտ քաղաքականութեան` անհրաժեշտ է նաեւ աջակցութիւն ցուցաբերել նաեւ Հայաստանում գործող այն հասարակական կազմակերպութիւններին ու հայրենակցական միութիւններին, որոնց անդամները հանդիսանում են Ազրպէյճանի կողմից բռնագրաւուած` Արցախի Հանրապետութեան տարբեր բնակավայրերից տեղահանուած անձինք, ինչպէս նաեւ` Խորհրդային Ազրպէյճանից տեղահանուած անձինք, կամ ազրպէյճանական վայրագութիւնների զոհերի ժառանգները:
————-
1 Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands – Ilham Aliyev, News.Az – Present-day Armenia located in ancient Azerbaijani lands – Ilham Aliyev (archive.org)
2 Кавказский Узел Источник: Власти Армении возмутились словами Алиева об исторических землях Азербайджана, https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/316333
3 “Göyçə-Zəngəzur Respublikası” kimin avantürasıdır? – ARAŞDIRMA, “Göyçə-Zəngəzur Respublikası” kimin avantürasıdır? – ARAŞDIRMA (apa.az)
4 Qərbi Azərbaycan İcması “Göyçə-Zəngəzur Respublikası” adlı qurum adından müxtəlif paylaşımlar edilməsinə münasibət bildirib, Qərbi Azərbaycan İcması: “Göyçə-Zəngəzur Respublikası” adlı bir qurumu tanımırıq (musavat.com)
