Ազատութեան Փրկագինը

ՍԻԼՎԱ ԻՍԿԻԿԵԱՆ-ՄԱՀՍԵՐԵՃԵԱՆ

Պատանուհի էի` նախակրթարանի երրորդ դասարանի աշակերտուհի, երբ հայերէնի դասապահուն ճանչցայ Յովհաննէս Թումանեանի «Գիքորը»: Հոգեխռով նկարագրական մը, ուր տասներկուամեայ մատղաշ պատանին` Գիքորը, կ՛ենթարկուի ահաւոր տառապանքներու, որոնք կը յանգեցնեն իր եղերական աւարտին: Ես` իննամեայ պատանուհի, առաջին անգամ ըլլալով դէմ յանդիման կը գտնուէի մահուան սոսկալի գաղափարին հետ, որ սաստիկ յուզում եւ խռովք պատճառելէ անդին` կ՛ալեկոծէր ներաշխարհս իր անբացատրելի խորհրդաւորութեամբ:

Արձակուրդի օրերուն կրկին ու կրկին կը կարդայի «Գիքորը» եւ ամէն անգամ կը նպատակադրէի չյուզուիլ, չլալ… բայց` անօգուտ: Սիրտս կը ճմլուէր եւ տարօրինակ թափով կը տրոփէր. կոկորդս կը խեղդուէր եւ անզուսպ արցունքներս կը հոսէին այտերէս վար: Գիքորը ինծի համար հարազատ ու ծանօթ կերպար մը դարձած էր: «Ականատեսի» աչքերով կը տեսնէի իր ճղճիմ ու քաղցէն կմախացած մարմինը, արցունքոտ ու անփայլ աչքերը, նոյնիսկ` իր կարկտնուած ու գունաթափ վերմակը, որուն տակ կը պահէր իր անտէր գլուխը եւ գաղտնաբար կու լար: Ականջէս չէին հեռանար իր ջերմահար զառանցանքները. «Նանի՛, Զանի՛, Գալօ՛…էստի համեցէ՛ք, էստի համեցէ՛ք»: Սիրտս կը մղկտար, երբ ողբերգութիւնը կը հասնէր իր գագաթնակէտին` Գիգորին եղերական մահուան: Ա՜խ, ինչպէ՞ս ընդունէի անոր մահը: Չէ՞ որ պատանիները չեն մեռնիր եւ անոնց անմեղ երազները չեն հանգիր: Ներքին սաստիկ մղումով մը կ՛ուզէի բարձրաձայն գոռալ . «Գիքո՛ր, ե՛լ, շնչէ՛, սթափէ՛… դուն երազներ ունիս իրականացնելիք: Մոռցա՞ր… Զանիին համար կարմիր շորեր պիտի գնէիր: Տունդարձիդ` մօրդ թխած անուշաբոյր լաւաշը կուշտ ու կուռ պիտի լափէիր: Պիտի գրկէիր Գալոն, փաթթուէիր կարօտով ու քաղցրօրէն համբուրէիր անոր թշիկները: Ինչո՞ւ հրաժարեցար ձեր գիւղի դաշտերէն, ուր եղբայրներուդ եւ տարեկիցներուդ հետ պիտի վազէիր, խաղայիր…»: Սակայն Գիգոր չէր արթննար:

– Ա՜խ, Գիքո՛ր, երբեք չեմ կրնար ներել հօրդ` Համբոյին տգիտութիւնը, քեզի «մարդ դարձնելու» սին մարմաջն ու մեղադրելի որոշումը: Ի՞նչ խիղճով կրցաւ քեզ` իր հոգեհատորը, քուրջի կտորի նման յանձնել վաշխառու Բազազ Արտեմին: Իսկ Արտեմին ամբարտաւան կինը, որ քեզ երբեք չընդունեց` որպէս ծառայի, այլ ատեց, արհամարհեց, կեղեքեց, քաղցի, ծեծի ու պաղառութեան ենթարկեց: Անշուշտ պիտի հիւանդանայիր, ու վրայ հասնէր ողբերգական մահդ:

Այսօր,` կէս դար ետք, կ՛որոշեմ կրկին կարդալ «Գիքորը» այն յոյսով, որ Գիքորին մահը արցունքներով պիտի չողողէ այտերս: Չէ՞ որ ես հասուն կին եմ, եւ կեանքը զիս բաւարար կոփած է իր լաւով ու վատով: Ես տեղեակ եմ ու հաստատ գիտեմ, որ երկրագունդին վրայ ամէնուրեք բազմաթիւ «Գիքորներ» կան, որոնք անարդարութեան եւ տգիտութեան զոհերը դարձած են, նոյնպէս չեն պակսիր Բազազ Արտեմի նման վաշխառուները, բարբարոսները, ոճրագործները, մինչ ես` անզօր արարած, ակամայ կը դիտեմ այդ բոլոր խորշելի երեւոյթները «բնական» երեւոյթի պէս եւ ընդվզումէ բացի` ոչինչ կրնամ փոխել տիրող անարդարութենէն: Կ՛ենթադրեմ, որ մօտս բթացած են գերզգայուն նեարդներս, եւ արցունքներս առաջուան նման արագ չեն փղձկիր:

Հազիւ քանի մը տող կը կարդամ, ու մարմինս կը փշաքաղուի` ի տես մայր-որդի բաժանման պատկերին, իսկ արցունքներս կը յորդին, երբ Թումանեան կը նկարագրէ հայրենի հողէն հեռացող անմեղ ու անգիտակ Գիքորը, որ հեզ ու հլու կը հետեւէր իր հօր քայլերուն, բայց միշտ` ետ ու ետ դառնալով… Ան մատնացոյց կ՛ընէր իրենց տունը, մինչ մշուշին ետին անհետացած էր գիւղը, իսկ տունը արդէն չէ՜ր երեւնար:

Ա՜խ, տուն, քաղցրիկ տուն:

Մինչեւ օրս կը կարծէի, թէ ողբերգութեան գագաթը Գիքորին մահն էր, բայց այսօր այլ ձեւով կը դիտեմ ու կը տեսնեմ, թէ «գագաթը» հո՛ս է, ճի՛շդ հոս, երբ Գիքոր պարտադրաբար կը խլուի իր մօր գիրկէն եւ կը զրկուի իր հայրենի տունէն ու ծննդավայրէն: Ո՞վ կրնայ չյուզուիլ այս պատկերին դիմաց եւ չյիշել իր հօրենական ջերմ ու տաքուկ տունը, իր մօր լուսափայլ դէմքը, տաքուկ ծոցը եւ գթառատ սիրտը: Կարծես` ակնթարթ մը բաւարար էր, որ միտքիս մէջ փայլատակէր` «Թռչէի մտքով տուն» երգը, երգ մը, որ մայրս կ՛երգէր, եւ ես, թէեւ` մանուկ եւ անտեղեակ երգին բովանդակութեան, կը լսէի զայն սաստիկ յուզումով: Ահա այսօր յիշողութեանս ու ներաշխարհիս մէջ կը զուգորդուին մայրս ու հօրենական տունս…

Միտքի ճեպընթաց սլացքով կը հասնիմ Սիամանթոյի «Հայրենի տուն»-ը, ուր անոր երազները, սէրերը, յոյսերը հասակ կ՛առնէին ու անքակտելի կապով կը հաղորդուէին հայրենի սրբազան հողին հետ: Յանկարծ կանգնած եմ չքնաղ Կարս քաղաքին մէջ, Չարենցի տան սեմին եւ ականատեսի դրութեամբ` առաւել կ՛ըմբռնեմ բանաստեղծին « Տաղ անձնական»-ը, թէ ի՛նչ ըսել է ձգել սեփական տունը, այգին, հայրենի հողը, կապոյտ երկինքը, սիրուհին ու տառապիլ` որպէս յաւիտեան պանդուխտ ու վտարանդի…

Կը սարսռամ այսօր` ի տես Արցախի կորուսեալ հողերուն, որոնք շաղախուած ու սնանած են մեր դարաւոր հայ հերոսներուն արեամբ, որուն վրայ խրոխտ կը կանգնին մեր ազգային բազմաթիւ կոթողները… եւ կը տագնապիմ Արցախէն պարտադրաբար տեղահանուած ժողովուրդին հոգեվիճակով…

– Կը ներես, Գիքո՛ր, որ այլազան մտորումներով շեղեցայ ու հեռացայ քեզմէ, բայց պիտի շարունակեմ կարդալ եւ քալել քու լայն ու հնամաշ կօշիկներովդ: Քեզի հետ պիտի ցաւիմ, անօթենամ, մսիմ, ծաղրուիմ, խարազանուիմ, մօրս ու մեր տան կարօտով կսկծամ, անվերջ լամ, հիւանդանամ… Ա՜խ, Գիքո՛ր, անտանելի է շալկել այսքան դաժանութիւն, մարմնի տաժանք, հոգիի մրմուռ… Սա գողգոթայ մըն է, որուն ընթացքը ահռելի ցաւոտ է, իսկ աւարտը անխուսափելիօրէն մահն է:

«Համբոն թաղեց Գիքորին եւ վերադարձաւ գիւղ…»:

Արցունքներս կը սրբեմ, կը զգաստանամ եւ կ՛որոշեմ ա՛լ չլալ: Առաջին անգամ ըլլալով Գիքորին մահը աւելի հեշտ թուեցաւ ինծի, քան` իր ապրած պանդուխտի եւ ստրուկի տառապալից կեանքը: Խեղճ ու անտէր Գիքորը տարագրութեան ու տգիտութեան զոհասեղանին դրուած զուարակ մըն էր, որուն երբեւիցէ պիտի չվիճակուէր «ներում», փրկութիւն, ազատագրում…

Վերջապէս, Գիքոր ինք իր արեան գնով տիրացաւ իր յաւիտենական ԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ: Այո՛, փրկագինը շա՜տ սուղ էր, բայց ազատութեան հատուցած պարգեւը անսահմանօրէն քաղցր էր ու թանկարժէք:

24 սեպտեմբեր 2023