ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ
Միացեալ ազգերի կազմակերպութիւնում Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայացուցչութիւնը օգոստոսի 11-ին դիմել էր Միացեալ ազգերի կազմակերպութեան Ապահովութեան խորհուրդ` Արցախի խաղաղ բնակչութեանը հարկադրուած լիակատար շրջափակման պատճառով մարդասիրական իրավիճակի վատթարացման առնչութեամբ արտահերթ նիստ գումարելու պահանջով: Հայաստանի դեսպանի` ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի ամերիկեան նախագահութեանն ուղղուած գրութեամբ մասնաւորապէս հայցուել է ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի` որպէս միջազգային խաղաղութեան եւ անվտանգութեան պահպանման համար պատասխանատու առաջնային մարմինի միջամտութիւնը` կանխելու զանգուածային ոճրագործութիւնները, ներառեալ` պատերազմական յանցագործութիւնները, ցեղային զտումները, մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնները եւ ցեղասպանութիւնը:
Միջանկեալ նշենք, թէ ինչ վերաբերում է ազգամիջեան հակամարտութիւններում ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի ներգրաւումներին, ապա դրա ամենայիշատակելի օրինակներից մէկը Քոսովոյի հակամարտութեան ժամանակ ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի քաղաքական վարքն էր: Մասնաւորապէս յատուկ ուշադրութեան է արժանի 1999 թուականի յունիսին ընդունուած ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի թիւ 1244 բանաձեւը, ինչը խոշոր հաշուով պահանջում էր Քոսովոյից դուրս բերել ռազմական, ոստիկանական եւ ռազմականացուած ուժերը, նախատեսում էր` ՄԱԿ-ի հովանու ներքոյ ձեւաւորել Քոսովոյի ժամանակաւոր կառավարման քաղաքացիական անձնակազմ եւ անվտանգութեան ապահովման ուժեր, ստեղծել փախստականների եւ տեղահանուած անձանց անվտանգ եւ ազատ վերադարձի հնարաւորութիւններ, սկսել քաղաքական գործընթաց: Ապահովութեան խորհրդի այս բանաձեւը կարեւոր նշանակութիւն ունեցաւ եւ նոր փուլ բացեց Քոսովոյի հակամարտութեան կարգաւորման գործընթացում, ինչը 2010 թուականին վերաճեց Արդարադատութեան միջազգային դատարանի յայտնի որոշմանը առ այն, որ անկախութեան միակողմանի հռչակումը միջազգային իրաւունքում արգելուած չէ, եւ որ` տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը ենթակայ է առաջացման բացառապէս միջազգային իրաւունքի ենթակաների (սուբիեկտների) միջեւ: Այլ խօսքով, ինքնորոշուող ենթակայի եւ մայր երկրի (մետրոպոլիայի) միջեւ տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի առաջացում միջազգային իրաւունքով նախատեսուած չէ:
Ինչ վերաբերում է ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի գործիքակազմին, ապա վերջինս, կազմակերպութեան կանոնադրութեամբ սահմանուած կարգով, պատկառելի գործիքակազմ ունի` հակամարտութիւնների կարգաւորման եւ խաղաղութեան վերականգնման գործում ուղղակի միջամտութիւններ ունենալու համար` սկսած քաղաքական յայտարարութիւններից մինչեւ ռազմական ներգրաւում եւ ՄԱԿ-ի առաքելութեան հաստատում:
Կարեւոր է արձանագրել, որ համաձայն ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան 24-րդ յօդուածի, Ապահովութեան խորհուրդը, իր պարտաւորութիւնները կատարելիս, գործում է Միացեալ ազգերի նպատակների ու սկզբունքների համաձայն: Մեզ համար չափազանց կարեւոր է նկատել, որ համաձայն կանոնադրութեան Ա. յօդուածի, ժողովուրդների իրաւահաւասարութեան ինքնորոշման իրաւունքի ապահովումը համարւում է ՄԱԿ-ի գործունէութեան նպատակ, իսկ համաձայն երկրորդ յօդուածի, տարածքային ամբողջականութիւնը համարւում է ՄԱԿ-ի գործունէութեան սկզբունք: Հետեւաբար սկզբունքը` որպէս այդպիսին, կոչուած է ապահովելու նպատակի եւ իրաւունքի կենսագործունէութիւնը, եւ ոչ թէ` հակառակը:
Վերադառնալով Հայաստանի դիմումին` նշենք, որ օգոստոսի 12-ից յետոյ Հարաւային Կովկասում ռազմաքաղաքական իրավիճակն ու ազրպէյճանական հռետորաբանութիւնն աւելի լարուեցին: ՄԱԿ-ում Հայաստանի դիմումի ազրպէյճանական առաջին արձագանգը ստացուեց արտաքին գործերի նախարարութեան միջոցով: Վերջինս պնդեց, որ Հայաստանը «չի դադարեցրել իր տարածքային պահանջներն Ազրպէյճանի նկատմամբ» եւ Հայաստանին մեղադրեց Արցախում զինուժ ունենալու մէջ: Օգոստոսի 14-ին հետեւեց նաեւ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարութեան արձագանգը, ինչով Հայաստանին կոչ էր արւում` «յետ կանգնել սադրիչ քայլերից, ճանաչել Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը, Ղարաբաղի հայ բնակչութեան կարիքների համար աջակցել օգտագործելու Աղդամ-Ստեփանակերտ եւ այլ ճանապարհներ, աջակցել Ղարաբաղի հայերին Ազրպէյճանին համարկելու ջանքերը»: Ակնյայտ էր, որ իրավիճակը մեր տարածաշրջանում որոշակիօրէն լարուելու միտում ունի, եւ արդէն իսկ ամէնօրեայ դրութեամբ գրանցւում էին եւ դեռեւս շարունակւում են գրանցուել հրադադարի դրութեան խախտումներ ինչպէս Արցախում, այնպէս էլ Հայաստանում, որոնցից մէկի ժամանակ հայկական կողմը ծանր վիրաւոր ունեցաւ: Պաքուն այնուհետեւ հայկական կողմին սկսեց մեղադրել Բերձորի միջանցքի շրջակայքում զօրքերի եւ զինուորական սարքաւորումների կուտակման մէջ, ինչը հերքուեց Հայաստանում Եւրոպական միութեան դիտորդական առաքելութեան կողմից:
Երեւանի ժամանակով օգոստոսի 16-ի կէս գիշերին մօտ սկսուած ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի նիստը հայ հասարակութեան մօտ առաջացրեց հակասական տրամադրութիւններ` Ալպանիայի, Պրազիլի ակնյայտ ազրպէյճանամէտ ելոյթները, Ռուսաստանի Դաշնութիւնից սպասումների չարդարացուածութիւնն ու ռուսական կողմի ելոյթում ազրպէյճանական` Ակնա- Ստեփանակերտ երթուղու վերաբերեալ առաջարկութեան տեղ գտնումը, Ֆրանսայի եւ Մալթայի ակնյայտ առարկայական ելոյթները, ինչպէս նաեւ Միացեալ Նահանգների ակնյայտօրէն հաւասարակշռման ձգտող, բայց ամէն դէպքում Ազրպէյճանից հասցէական ապաշրջափակում պահանջող ելոյթները Հայաստանում խթանեցին հասարակական-քաղաքական մի խօսոյթ, որը ցաւօք չի դիմանում տրամաբանական որեւէ քննադատութեան:
Նախ եւ առաջ պէտք է նկատի առնել, որ ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհուրդը` որպէս այդպիսին, քաղաքական մարմին է, որը թէեւ ՄԱԿ-ի կանոնադրութեամբ սահմանուած կարգով ունի պատկառելի գործիքակազմ` ընդհուպ մինչեւ ուղղակի միջամտութիւններ իրականացնելու համար, այնուամենայնիւ դրա համար պէտք է գտնել մի քանի առանցքային դերակատարների սկզբունքային որոշում` բխած վերջիններիս շօշափելի քաղաքական շահից, ինչը մեր դէպքում ցաւօք բացակայում է, աւելի՛ն, Ապահովութեան խորհրդի մշտական անդամներից երկուսը` Ռուսաստանն ու Միացեալ Նահանգները, միմեանց հետ մրցում են բանակցային հարթակների կենսունակութեան եւ յառաջիկայ արդիւնքին հասնելու տեսանկիւնից, իսկ Մինսքի խմբի եւ Ապահովութեան խորհրդի միւս անդամ Ֆրանսան աշխատում է հակամարտութեան բանակցային գործընթացում սեփական ներգրաւուածութիւնը չզիջելու ուղղութեամբ:
Դատելով Հայաստանի իշխանական շրջանակների եւ նոյն շրջանակներին յարող փորձագէտների ելոյթներից` Ապահովութեան խորհրդից Հայաստանի իշխանութիւնների սպասելիքը Լաչինի միջանցքի փակման համար Ազրպէյճանին դատապարտող եւ միջանցքի անյապաղ ու անվերապահ բացում պահանջող բանաձեւն էր: Նիստի յաջորդ առաւօտեան Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերի նախարարութիւնը յայտարարեց, որ կողմերի փաստարկները, ինչպէս նաեւ Ապահովութեան խորհրդի անդամների դիրքորոշումները լսելուց յետոյ` յառաջիկայ 24 ժամում, շրջանառութեան մէջ կարող է դրուել բանաձեւի կամ յայտարարութեան բնագիր: Պէտք է նկատել, որ ՄԱԿ-ի իրաւակարգաւորումներով սոյն խնդրի վերաբերեալ հաւանական կարող են համարուել Ապահովութեան խորհրդի բանաձեւի կամ Ապահովութեան խորհրդի յայտարարութեան ընդունումը, կամ` Ապահովութեան խորհրդի նախագահողի կողմից յայտարարութեան կատարումը: Առաջին երկուսի դէպքում գործում են տարբեր ընթացակարգեր, իսկ բանաձեւի ընդունումը հնարաւոր է Ապահովութեան խորհրդի մշտական անդամների վեթոյի բացակայութեան պարագայում, ի հարկէ բանաձեւի քաղաքական կշիռն աւելին է:
ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի անդամների մօտ տեսակէտների անյստակութիւնն ու առարկայական դիրքորոշումների պակասը, յիշեալ հնարաւոր փաստաթղթերի ընդունման ձգձգումն ըստ ամենայնի ստեղծել է մի իրավիճակ, որտեղ նորից բախւում ենք հայկական դիւանագիտութեան` իր առջեւ դրուած խնդրի չլուծմանն ու հերթական յուսախաբութեանը, ինչը ժամանակին համապատասխան յարաբերական աշխատանքները պատշաճ որակով չիրականացնելու հետեւանք է: Ամէն դէպքում, օգոստոսի 21-ին Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերի նախարարութեան մամուլի խօսնակի յայտարարութիւնից հասկացւում է, որ աշխատանքը բանաձեւ ունենալու եւ ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի կողմից, սեփական գործիքակազմի արդիւնաւէտ կիրառմամբ, խնդրի անմիջական կարգաւորումն ուղղորդելու նպատակով, շարունակուելու է:
Արդիւնքում Ապահովութեան խորհրդի նիստը Հայաստանի ու Արցախի համար դարձաւ կորսուած հնարաւորութիւն:
Բանաձեւի կամ յայտարարութեան ընդունուել-չընդունուելուց զատ, անհրաժեշտ է նաեւ վերլուծել ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի անդամների որոշակիացած քաղաքական վարքը ղարաբաղեան հակամարտութեան վերաբերեալ եւ կատարել անհանգստացնող մի շարք արձանագրումներ, որոնց շտկման ուղղութեամբ հայկական պետական, քաղաքական եւ սփիւռքեան դերակատարները պէտք է յատուկ ուշադրութեամբ աշխատանքներ իրականացնեն: Մասնաւորապէս.
– Միջազգային հանրութեան մօտ ղարաբաղեան հիմնախնդրի ընկալման շուրջ վերջին շրջանում յատկապէս ձեւաւորուել է թիւր ընկալում` ըստ որի, հակամարտութիւնը միջպետական տարածքային վէճ է Հայաստանի ու Ազրպէյճանի միջեւ: Այս դէպքում ինքնորոշման իրաւունքի գերակայութիւնը երկրորդականացւում է, եւ առաջ է գալիս տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը, ինչն իրաւաքաղաքական առումով անընդունելի է:
– Շարունակապէս հրաժարուելով հետապնդել խնդրի քաղաքական լուծումը եւ առաջ մղելով մարդասիրական հիմնախնդիրների մասին իրազեկուածութիւնը, այն դէպքում, երբ մարդասիրական բոլոր խնդիրներն ունեն բացառապէս քաղաքական ծագում, Հայաստանի իշխանութիւնների վարքագիծը յանգեցրեց նրան, որ այսօր միջազգային բարձրագոյն ատեաններում ղարաբաղեան հիմնախնդիրը քննարկւում է զուտ մարդասիրական տեսանկիւններով: Մինչդեռ հակամարտութիւնը եւ հայկական կենսական շահը պահանջում են հակամարտութեան ոչ թէ մարդասիրական, այլ քաղաքական լուծում:
– Ազրպէյճանին շարունակապէս յաջողւում է մոլորեցնել ու խաբել միջազգային կարծիքը, ինչը ի հարկէ պայմանաւորուած է նաեւ Թուրքիայի հսկայական քաղաքական ու տեղեկատուական օժանդակութեամբ: Նման իրավիճակներում հայկական կողմը կարիք ունի տեղեկատուական պատշաճ հակադարձութեան եւ առարկայական տեղեկատուութեան միջազգային լայն հանրահռչակման:
ՄԱԿ-ի Ապահովութեան խորհրդի նիստը շատ յստակ ցոյց տուեց, որ հայկական շահը թելադրում է փոխել ղարաբաղեան հիմնախնդրի վերաբերեալ միջազգային հանրութեան մօտ ձեւաւորուած յարացոյցը: Կարո՞ղ է արդեօք դա տեղի ունենալ Հայաստանի գործող իշխանութիւնների օրօք, երբ իրենք են նաեւ նպաստել այդ յարացոյցի ձեւաւորմանը` Արցախի ինքնորոշման իրաւունքի մասով նշաձող իջեցնելով, կարծում ենք` ոչ: Ուստի ստեղծուած ծանր իրավիճակից դուրս գալու միակ ճանապարհը շարունակում է մնալ Հայաստանում եւ սփիւռքում բոլոր կարող ուժերի լայն համախմբումը եւ նոր որակի ու նոր արժեհամակարգի վրայ հիմնուած գաղափարահեն ներքին ու արտաքին քաղաքականութիւնը:
