Ճանչնանք Մեր Արժէքները… Ստեփան Ֆով

ՆՈՐՎԱՆ ԱՐՔ. ԶԱՔԱՐԵԱՆ

Բնագիտութեան կալուածին մէջ վերին աստիճանի համեստ եւ խոնարհ գիտաշխատող մըն է Ստեփան Ֆով եւ փրոֆեսէօր` École Normale Supérieure-ի: Մօրը կողմէ հայ, մեծանուն այս գիտնականը հայերէնը սորված է սեբաստացի մեծ մօր` Սիրանուշի ծունկերուն վրայ, իսկ ոտանաւոր արտասանելը` մեծ հայրիկէն` Գառնիկ Յովհաննիսեանէն: Ի՛նչ կախարդանքով փոխանցած ըլլալու են իրենց թոռնիկին հայ լինելութեան արժէքը այս մեծ հայրիկն ու մեծ մայրիկը, որ փոքրիկն Ստեփանին սիրտը սկսած է արդէն բորբոքիլ անբացատրելի հայասիրութեամբ:

Հայկականութեամբ տոգորուած Ստեփանի հոգին պատանի տարիքէն կը մղուի հայոց պատմութիւնը տարածել շրջապատին մէջ: Օր մը Que sais-je-ի հրատարակութիւն` «Արմենի» խորագրով հատորէն տասնեակներով կը գնէ գրախանութէն` ցրուելու համար ծանօթներու եւ անծանօթներու: Նոյնիսկ ես արժանացած եմ այդ նուէրին, երբ հովուական այցելութեամբ գացած էի իրենց: Կրնամ ըսել մինչեւ այսօր տպաւորուած եմ պատանիին վսեմ այդ արարքէն: Զարմացած եմ նոյն ատեն, այդ տարիքին, դեռ 14 տարեկան, նման մտածում մը յղանալուն եւ գործադրելուն: Ի՛նչ սէր կուտակուած ըլլալու է այդ պատանիին սրտին մէջ` հանդէպ իր հայկական արմատներուն, որ պահանջ զգացած է գործնապէս զայն  դրսեւորելու: Այդ սիրոյ մէջ կայ միանգամայն պատանի, անգիտակից հոգ մը, ընդվզում մը` ընդդէմ անարդարութեան, ընդդէմ անմարդկային ոճիրի, գործուած` հայութեան դէմ, որ ապագայ գիտնական Ստեփան Ֆով գիտակցօրէն պիտի դրսեւորէր Վայնշթայնի միջադէպով:

Վայնշթայնը École des hautes études en sciences sociales-ի դասախօս մըն էր` մասնագիտութեամբ պատմաբան, կը դասաւանդէր թրքական եւ օսմանեան պատմութիւն: Յիշենք, որ այս պատմաբանը իր յօդուածներով եւ հրապարակային ելոյթներով ճանչցուած էր որպէս Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող պատմաբան:

1998-ին Collège de France-ը, ի պատիւ Վայնշթայնի, կը մտածէ թրքական եւ օսմանեան պատմութեան ամպիոն մը հիմնել, որուն դէմ հայ համայնքէն առաջին բողոքողը կ՛ըլլայ հանրածանօթ հասարակական գործիչ պարոն Քլոտ Միւթաֆեան: Անկախ պարոն Միւթաֆեանէն, Ստեփան Ֆով իր հերթին բողոքելով Collège de France-ի այս որոշումին դէմ, իր շրջապատի գիտնականներուն մօտ (մանաւանդ այն գիտնականներուն, որոնց քուէարկութեամբ պիտի վաւերացուէր որոշումը), մեծ աշխատանք կը տանի ձախողեցնելու համար ընտրութիւնը, որպէսզի Վայնշթայն այդ պաշտօնին չկոչուի: Երկու ձեռնպահութեամբ եւ միայն մէկ քուէի տարբերութեամբ Վայնշթայն կ՛ընտրուի: Այս արդիւնքին յուսախաբութիւնը բնաւ չի տկարացներ Ստեփան Ֆովը: Իր չափերով, իր մէջ աւելի կը զօրանայ շարունակելու հայ ժողովուրդի արդար իրաւունքի պաշտպանութիւնը:

Ներկայիս Վայնշթայն ի կեանս չէ… Ամպիոնն ալ` փակուած…

Ստեփան Ֆով որդին է Institut Pasteur-ի յայտնի գիտաշխատողներէն Ռոպեր Ֆովի եւ հոգեբուժ Լուիզի, ծնեալ Յովհաննիսեան: Ծնած է Փարիզ: Նախնական կրթութիւնը ստացած է Սեւրի իր ապրած թաղամասի Ֆրանսական Ազգային վարժարանին մէջ, մինչեւ լիսէ: Համալսարանական բարձր կրթութեան համար ուսումը շարունակած է Սեն Քլուի École Normale Supérieure-ի մէջ: Վկայուած է բնագիտութեանց ակռէժէ տիտղոսով: 1984-ին կը պաշտպանէ պետական իր թեզը` գիտնական Ալպեր Լիպշապերի հսկողութեամբ, որմէ ետք École Normale Supérieure-ի մէջ կը հրաւիրուի ուսուցման պաշտօնի: Բնագիտութեան աշխարհի մէջ, կարճ ժամանակուան ընթացքին, մեծ համբաւ կը վայելէ` շնորհիւ գիտահետազօտական կալուածէն ներս  յայտնաբերած նորութիւններուն:

Փրոֆեսէօր եւ գիտաշխատող Ստեփան Ֆով 1987-ին Լիոնի մէջ École Normale Supérieure-ի նորահաստատ մասնաճիւղին մէջ պաշտօնի կը հրաւիրուի, եւ իրեն կը վստահուին կարեւոր պարտականութիւններ, զորս կը ղեկավարէ ձեռնհասօրէն: Ան ճանչցուած է որպէս աւագ հիմնադիր Լիոնի École Normale Supérieure-ի բնագիտութեան տարրալուծարանին: Իրեն կը պարտին հետազօտութեան այլազան առանցքներու տեղակայումը:

Այստեղ 10 տարի հարուստ վաստակ կ՛ունենայ գիտաշխատող Ստեփան Ֆով: Կ՛արժէ կարդալ գիտական թերթերու մէջ պատկառելի գիտնականներու կարծիքն ու բարձր գնահատականները անոր յայտնաբերութիւններուն մասին:

Միջանկեալ ըսենք, որ 1988-ին, ցաւ ի սիրտ, կը փակուի Մխիթարեաններու Սեւրի Մուրատ Ռաֆայէլեան վարժարանը: Մտահոգիչ եւ սարսռազդեցիկ այս լուրէն չի ցնցուիր հայ հասարակութիւնը: Երկար տասնամեակներու հայեցի դաստիարակութեան լուսապայծառ ջահը բոցավառ պահող պատմական այս հաստատութիւնը կարծէք  գոյութիւն չէ ունեցած: Պոռթկում չկայ: Համայնքին ծայր աստիճան անտարբերութիւնը մտածել կու տայ, եւ, նշան մըն ալ է թերեւս, որ այլեւս համակերպինք, թէ հիմնովին փոխուած է հայ հասարակութեան հոգեբանութիւնը, խորտակուած է ամէն զգայնութիւն, եւ ասկէ ետք ամէն ինչ որ կայ հայկականութեան հետ աղերսուած, կրնայ կորսուիլ: Մէկուն հոգը պիտի չըլլայ:

Աւելցնենք, որ այս առթիւ հայ մամուլին մէջ ուշացումով հազիւ քանի մը յօդուած լոյս տեսաւ:

Ահա այսպիսի հոգեբանական մթնոլորտի մը մէջ է, որ նոյն տարին Լիոնի մէջ ամէնօրեայ վարժարանի մը հիմնումին նախաձեռնութիւնը համեստօրէն յանձն պիտի առնէի` աջակցութեամբ Լիոնի Հայ առաքելական եկեղեցւոյ Ազգային միութեան վարչական կազմին: Մեծ էր վերապահութիւնը շատերու մօտ Մխիթարեանին պատահած յայտնի պատճառով: Բայց պէտք էր փորձել:

Նոր հիմնուող վարժարանը անմիջական կարիքն ունէր անշուշտ հայ մտաւորականներու եւ կրթական գործիչներու բարոյական օժանդակութեան: Ստեփան Ֆովի Լիոնի մէջ պաշտօնավարութիւնը բարեպատեհ առիթ մըն էր, որպէսզի զինք հրաւիրէինք ղեկավար վարչական կազմին մէջ` օգտուելու համար իր փորձառութենէն: Սիրայօժար իր պատասխանը մեծապէս օժանդակեց ծրագրի յաջողութեան:

Տարիները թաւալեցան, վարժարանը կոչուեցաւ բարերարներու անունով` Մարգարեան-Փափազեան, աշակերտութեան թիւը կարեւոր աճ մը արձանագրեց, եւ 1997-ին դպրոցը օժտուեցաւ նաեւ նորակառոյց շէնքով մը:

Նոյն տարուան վերամուտին Ստեփան Ֆով կը ստիպուի ձգել Լիոնը` կանչուած ըլլալով Փարիզի École Normale Supérieure-էն, հոն շարունակելու համար իր պաշտօնը:

Հոս տեղին է նշել, որ Հայաստանի պետական ներկայացուցիչներու կողմէ Ֆրանսայի Հայկական հիմնադրամը հիմնուեցաւ Լիոնի մէջ ոչ միայն գործարար մարդոցմով, այլ նաեւ` բանիմաց ազգային գործիչներու եւ կարող մտաւորականներու աջակցութեամբ: Այդ օրերուն Ստեփան Ֆով Լիոն կ՛ապրէր, կազմակերպիչներու ուշադրութենէն վրիպած չէր իր ներկայութիւնը`  նկատի ունենալու համար զինք ալ որպէս հիմնադիր անդամ:

Անձանձրոյթ գիտաշխատող մըն է Ստեփան Ֆով, սիրահար մը` իր գործին: Գիտաշխատանոց կը մտնէ, ինչպէս մենակեաց մը` իր աղօթատունը, ա՛լ անժամանակին մէջն է ան, յայտնի չէ, երբ դուրս կ՛ելլէ հոնկէ: Կ՛որոնէ, կը փնտռէ, կը յայտնաբերէ, փորձարկած իրերուն փաստարկումները կը տարազէ եւ, վերջապէս, յօդուածներով լոյս կ՛ընծայէ զանոնք` առ ի օգտագործութիւն: Ի յայտ բերած է տասնեակներով գիւտեր, բնագիտութեան հռչակաւոր գիտնականներ բարձր գնահատելով անոր յայտնաբերած տեսութիւնները` 2011-ին զինք կ՛անդամագրեն որպէս ակադեմական, Ֆրանսայի Գիտութեանց ակադեմիայի: Միեւնոյն տարին դարձեալ ակադեմական է Էօրոփաէա ակադեմիայի:

Իր համեստութիւնը չվիրաւորելու համար զանց կ՛առնենք այստեղ նշել այն պատիւներն ու շքանշանները, որոնցմով պարգեւատրուած է Եւրոպայի կամ Միացեալ Նահանգներու զանազան կաճառներու կողմէ:

Բնագիտական յայտնաբերումները այնքան հետաքրքրութիւն ստեղծած են աշխարհի բնագէտներու մօտ, որ հրաւիրուած է բազմաթիւ երկիրներ` դասախօսելու համար համալսարաններու մէջ, ինչպէս` Միացեալ Նահանգներ, Քանատա, Մեքսիքա, Չիլի, Հնդկաստան, Ճափոն, Անգլիա, Գերմանիա, Իտալիա եւ այլն: Այս շարքին չմոռնանք Հայաստանը, ուր հրաւիրուած է քանի մը անգամ: Հաճոյք մըն է իրեն համար համագործակցիլ Հայաստանի ֆիզիքոսներու հետ: Իր մատուցած ծառայութիւնները մեծապէս գնահատուելով` Հայաստան արժեւորած է զինք Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի արտասահմանեան ակադեմական անդամի տիտղոսով:

Հայաստանի անկախութենէն ետք, Հայաստան-Եւրոպա գիտական փոխյարաբերութիւններու ծիրին մէջ Ստեփան Ֆով Պրիւքսելի մէջ կը յաջողի եւրոպական պայմանագիր մը ձեռք բերել` օգնելու համար Հայաստանի ֆիզիքոսներուն:

Ստեփան Ֆովի բնագիտական տեսութիւններու բովանդակութեան մասին պիտի կարենային արտայայտուիլ միայն այդ գիտաշխարհի մասնագէտներ, հետեւաբար այս գրութեան մտադրութիւնը, ինչպէս ենթախորագիրը կ՛ըսէ, կը ձգտի ճանչցնել մեր արժէքները: Չեմ գիտեր` ինչպէ՞ս կատարուած այս իրողութիւնը պիտի ընկալուի գիտնականին կողմէ, քանի որ ան միշտ մերժած է հարցազրոյցի առաջարկներս, իսկ իր թելադրանքը եղած է… չգրել իր մասին:

Մինչ իր մասին կենսագրական տեղեկութիւններ քաղելու համար ստիպուեցայ օգտուիլ «Ուիքիփետիա»-ի տուեալներէն:

Բնագէտին գործը Ստեփան Ֆովին համար պէտք է ծառայէ մարդու բարիքին: