Ինչո՞ւ Երկրաշարժեր Կը Պատահին

Պատրաստեց՝ ՇՈՂԻԿ ՏԷՐ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ

Երկուշաբթի, 6 փետրուարին Լիբանանի մէջ մենք զգացինք զօրաւոր երկրաշարժ մը, որուն կեդրոնը հարաւային Թուրքիոյ մէջ էր: Ճիշդ է, որ Լիբանանի մէջ վնասները մեծ չէին, սակայն Թուրքիոյ եւ Սուրիոյ մէջ, ուր երկրաշարժին զօրութիւնը 7 աստիճանը անցած էր, հետեւանքները շատ ծանր էին, շէնքեր փլած են` պատճառելով հազարաւոր մահ եւ վիրաւորներ:

Սակայն ինչո՞ւ գետինը կը շարժի, ի՞նչ կը պատահի մեր ոտքերուն տակ գտնուող թեքթոնիք խաւերուն մէջ:

* * *

Գիտէի՞ք, թէ կարգ մը շրջաններու մէջ երկրաշարժերը յաճախակի են: Ամէն ինչ կախեալ է երկրագունդին վրայ մեր դիրքէն: Մեր ոտքերուն տակ, նոյնիսկ եթէ մենք չենք զգար, գրեթէ միշտ շարժում կայ. երկրագունդին մակերեսը ծածկուած է խաւերով` փլաքներով, զորս կը կոչենք թեքթոնիք խաւեր: Անոնք մէկը միւսին մէջ մտած են փազըլի կտորներու նման:

Սակայն այս փազըլը կայուն չէ:

Այս խաւերը կը շարժին, սակայն` շատ դանդաղօրէն: Հազիւ քանի մը սանթիմեթր ամէն տարի, եւ այս շարժումները կը պատահին տարբեր ուղղութիւններով: Այդ երեւոյթին պատճառը երկրագունդին կեդրոնը գոյութիւն ունեցող տաքութիւնն է: Երբ այս տաքութիւնը դէպի մակերես կը բարձրանայ, կը յառաջացնէ հոսանքներ, որոնք այդ խաւերը տարբեր ուղղութիւններով կը շարժին: Այս խաւերը կրնան իրարմէ հեռանալ, իրարու վրայ ելլել, քով քովի իրարու քսուիլ… Կը պատահի նաեւ, որ անոնց միջեւ բախում մը պատահի:

Բոլոր այս շարժումները ճնշումներ կը յառաջացնեն եւ երբեմն կ՛արտադրեն մեծ ուժ: Այս ուժն է, որ կը տարածուի երկրային ալիքներու ձեւին տակ, եւ այս ալիքներն են, որոնք գետինը կը շարժեն:

Շատ զօրաւոր երկրաշարժերը ընդհանրապէս կը պատահին թեքթոնիք խաւերուն ծայրերը, «ճեղքերու» շրջաններուն մէջ, այն տեղերը, ուր գետնին մակերեսը արդէն ճեղքուած է:

* * *

Բոլոր երկրաշարժերը նոյն զօրութիւնը չունին: Կարգ մը երկրաշարժեր շատ տկար կ՛ըլլան, մինչ ուրիշներ` շատ աւելի զօրաւոր, իրենց շուրջ ամէն ինչ փճացնելով: Անոնց ուժը չափելու համար կը գործածուի Ռիխթըրի աստիճանը:

Չարլզ Ռիխթըր երկրաշարժերու մասնագէտ գիտնական մըն էր: Ան կ՛ուսումնասիրէր երկրաշարժերը: Ան այս չափելու աստիճանը ստեղծած է 1932-ին: Այս չափելու միջոցը կարելիութիւնը կու տայ արժեւորելու երկրաշարժի մը ընթացքին արձակուած ուժը եւ գտնելու անոր զօրութիւնը: Ան կը սկսի 1-էն, երբ երկրաշարժի զօրութիւնը շատ թեթեւ է, մինչեւ… անսահման:

Ներկայիս արձանագրուած ամէնէն հզօր երկրաշարժը 9,5 աստիճանի էր: Անիկա պատահեցաւ Չիլիի մէջ, 1960-ին: Անոր հետեւանքները ահաւոր էին` հազարաւոր զոհեր եւ միլիոնաւոր անձեր, որոնք կորսնցուցին իրենց տուները:

* * *

Բարեբախտաբար բոլոր երկրաշարժերը այս ուժգնութիւնը չունին: Կը յայտնուի, որ ամէն օր մօտաւորապէս 2700 երկրաշարժեր տեղի կ՛ունենան: Սակայն երբ անոնց ուժը 3-էն պակաս կ՛ըլլայ, ցնցումները չեն զգացուիր մարդոց կողմէ:

Մոլորակներուն Մասին

Փայլածու մոլորակը մեծ մասամբ երկաթէ բաղկացած է:
Երկրագունդին կորիզը գրեթէ Հրատ մոլորակին չափը ունի:
Պոսիտոնի վրայ մէկ տարին հաւասար է երկրագունդի վրայ 165 տարիի:
Արուսեակը մեր արեգակնային դրութեան ամէնէն տաք մոլորակն է:
Լուսնթագը 63 լուսին ունի:
Ուրանոսի վրայ ձմեռը կը տեւէ 21 տարի:
Լուսնթագը կը կշռէ մեր արեւային դրութեան միւս բոլոր մոլորակներուն միասին ծանրութեան երկու անգամը:

Պոպի` Աշխարհի
Ամէնէն Տարիքոտ Շունը

Անցեալ շաբաթ մենք ծանօթացանք Վան Կոկ արուեստագէտ շան: Այս շաբաթ մենք պիտի ուղղուինք դէպի Փորթուգալ, ուր կ՛ապրի 30,5 տարեկան Պոպի շունը:

1 փետրուար 2023-ին Պոպի արձանագրած է զոյգ մրցանիշներ` դառնալով թէ՛ աշխարհի ներկայի ամէնէն տարիքոտ շունը, թէ՛ ալ մինչեւ հիմա արձանագրուած ամէնէն տարիքոտ շունը:

***

30 տարեկան եւ 266 օրական Պոպիի այս երկար կեանքը շատ տպաւորիչ է մանաւանդ իր տեսակի` Ռաֆաէրօ տօ Ալենթեխօ շան մը համար: Մինչ պարզ շուն մը միջին հաշուով կեանքի տեւողութիւնը 10-14 տարի է:

***

Պոպիի տէրը` Լէոնել Քոսթա, հաղորդած է, որ շունը առողջ է, նոյնիսկ եթէ անոր տեւողութիւնը եւ շարժունութիւնը երիտասարդ շան մը նման չեն: Լէոնել բացատրած է նաեւ, որ իր շունը իր ծնունդէն` 11 մայիս 1992-էն ի վեր, բացարձակ ազատութեան մէջ ապրած է: Ան բնաւ վզի կապ չէ գործածած եւ իր օրերը կ՛անցընէ պտտելով այն ագարակին մէջ, ուր ան կ՛ապրի, եւ` շուրջի փորթուգալական դաշտերուն մէջ:

***

Երկար կեանքի նախորդ մրցանիշը կը պատկանէր Պլուիի` աւստրալիական հովուաշունի մը, որ մեռած է 1939-ին: Ան ապրած է 29 տարի եւ 5 ամիս:ը պատկանէր Պլուիի` աւստրալիական հովաշունի մը, որ մեռած է 1939-ին: Ան ապրած է 29 տարի եւ 5 ամիս: