Սոյն էջով կ՛ուզենք ներկայացնել Հայաստանի մէջ գտնուող քանի մը պահպանուած տարածքներ, որոնք նշանաւոր են իրենց կենդանական եւ բուսական հարստութեամբ ու իւրայատուկ արժէքով, ինչպէս նաեւ այցելուներուն կը պարգեւեն հետաքրքրական փորձառութիւններ ապրելու առիթ: Անդրադարձ կը կատարենք նաեւ Ազրպէյճանի վերջին յարձակումներուն իբրեւ հետեւանք բնապահպանական աղէտներու վտանգին:
ՋԱՀ
Սեւան Ազգային Արգելոցի Տարածքին
Գտնուող Բնութեան
Եւ Պատմամշակութային Յուշարձաններ
Սեւան ազգային արգելոցը, Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզին մէջ գտնուող պահպանուած տարածք է, Երեւանէն 60 քմ հեռաւորութեան վրայ: Արգելոցի ընդհանուր տարածքը Սեւանայ լիճի հետ միասին կը կազմէ 147.343 հեկտար: Պահպանուած գօտիի տարածքը կը կազմէ 342.920 հեկտար:
Արգելոցը կը գտնուի Հայաստանի բնապահպանութեան նախարարութեան իրաւասութեան ներքեւ:
Սեւան ազգային արգելոցի եւ անոր պահպանուած գօտիի տարածքին կը գտնուին պատմութեան եւ մշակոյթի 1489 անշարժ յուշարձաններ (ներառեալ` բնական յուշարձանները), որոնց շարքին`
4 բնական յուշարձաններ,
5 քարէ դարէ բնակատեղիներ,
19 քարայր-կացարաններ,
1 քաղաքատեղի,
31 բնակատեղիներ,
94 գիւղատեղիներ,
8 ազգագրական տուներ,
78 ամրոցներ,
2 աշտարակներ,
6 կամուրջներ,
2 իջեւանատուներ,
9 ջրաղացներու համալիրներ եւ 17 առանձին ջրաղացներ,
11 ձիթհաններ,
3 ջրանցքներ եւ ջրաբաշխական համակարգեր,
2 ժայռապատկերներու խումբեր,
3 սեպագիր արձանագրութիւններ,
1 ժայռակերտ պաշտամունքային համալիր,
135 եկեղեցիներ,
8 վանական համալիրներ,
89 մատուռներ,
5 վիշապ-քարակոթողներ,
1 մենհիր (նախնադարեան պաշտամունքային յուշակոթող),
6 կոթողներ,
279 խաչքարերու խումբեր,
159 առանձին խաչքարեր,
2 յուշաղբիւր-կոթողներ,
25 Համաշխարհային Բ. պատերազմին նուիրուած յուշարձաններ,
2 անուանի գործիչներու նուիրուած յուշարձաններ,
107 դամբարանադաշտեր,
14 առանձին պահպանուած դամբարաններ,
252 գերեզմանոցներ,
71 տապանաքարերու խումբեր,
33 առանձին պահպանուած տապանաքարեր:
Նշուած յուշարձանները, որոնք կը ներկայացնեն յայտնի աշխարհիկ եւ հոգեւոր նշանակութիւն ունեցող յուշարձաններու բոլոր տեսակները, ժամանակագրօրէն կ՛ընդգրկեն առնուազն ՔԱ 15-րդ հազարամեակէն մինչեւ 20-րդ դարը, այսինքն` քարէ դարէն մինչեւ մեր ժամանակները: Անոնք տեղաբաշխուած են Սեւանայ լիճին շուրջը ոչ հաւասար չափով. յուշարձաններու ամէնէն խիտ տեղաբաշխումները կ՛առանձնանան լիճի արեւմտեան, հարաւարեւմտեան եւ առաւելապէս հարաւային կողմերուն վրայ, յաճախ կազմելով տարաժամանակ ու տարաբնոյթ յուշարձաններէ բաղկացած համալիրներ, որոնք կը ներկայացնեն ուրոյն պատմական-աշխարհագրական եւ մշակութային միջավայր:
«Խոսրովի Անտառ» Պետական Արգելոց
Խոսրովի անտառ պետական արգելոց
Խոսրովի անտառ պետական արգելոցը պետութեան կողմէ պահպանուող տարածքի կարգավիճակ ունեցող տարածք է Հայաստանի Արարատի մարզին մէջ: Տարածքը ստեղծուած է 330-338 թուականներուն` Խոսրով Գ. Կոտակ թագաւորի կողմէ ստեղծուած անտառի տարածքի մէկ մասին վրայ: Ունի շուրջ 1700 տարուան պատմութիւն:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը կը գտնուի Արարատ մարզին մէջ, ծովէն 700-2800 մեթր բարձրութեան վրայ: Հիմնուած է 1958-ին` նպատակ ունենալով պահպանել բուսական եւ կենդանական եզակի տեսակները, որոնցմէ են` կովկասեան ընձառիւծը, այծը, գորշ արջը, սեւ անգղը, վայրի հնդկահաւն ու հայկական իժը: Արգելոցին մէջ կ՛ապրին 1608 տեսակ բարձր անօթաւոր բոյսեր:
Արգելոցը ունի այցելուներու երկու կեդրոններ` Գառնիի եւ Խոսրովի տեղամասերուն մէջ, որոնք տրամադրուած են տարբեր զբօսաշրջային ծառայութիւններու, ներառեալ` հետիոտն, հեծանուային եւ ձիով արշաւներ, վայրի կենդանիներու եւ բոյսերու ցուցադրութիւն, թռչնադիտում, պատմամշակութային վայրեր եւ այլն:
1608 տեսակի անօթաւոր բոյսերը, որոնք կ՛ապրին արգելոցին մէջ, կը ներկայացնեն Հայաստանի անօթաւոր բոյսերուն 42 տոկոսը: Հայաստանի բոյսերու Կարմիր գիրքին մէջ ընդգրկուած են 28 տեսակներ. աննշմարակող անհարթապտուղ (Aphanopleura trachysperma, EN), տերեփուկ երեւանեան (Centaurea erivanensis, VU), տերեփուկ Վաւիլովի (Centaurea vavilovii, CR), խինձ Շովիցի (Scorzonera szovitsii, EN), էրուքաստրում Թախտաջեանի (Erucastrum takhtajanii, EN), կորնգան հայաստանի (Onobrychis hajastana, EN), հիրիկ նրբագեղ (Iris elegantissima, EN) եւ այլն: Արգելոցի կանաչութիւնը կը կազմէ Հայաստանի ամբողջ կանաչութեան 30-60 տոկոսը: Արգելոցի տարածքին մէջ կ՛ապրին փափկամարմիններու (Mollusca) մօտ 60 տեսակներ (Հայաստանի մէջ գտնուող ընդհանուր քանակ` 155), ուղղաթեւերու (Orthoptera) մօտ 50 տեսակ (ընդհանուր քանակ` 147), ցերեկային թիթեռներու (Lepidoptera-Rhopalocera) մօտ 140 տեսակ (ընդհանուր քանակ` մօտ 250), մրջիւններու (Formicidae) 50 տեսակներ (ընդհանուր քանակ` 116): Գրի առնուած են բզեզներու (Coleoptera) աւելի քան 1200 տեսակներ (ընդհանուր քանակ` մօտ 4500): Բազմաթիւ են նաեւ թեփուկաթեւերու հազուագիւտ տեսակները: Հայաստանի կենդանիներու Կարմիր գիրքին մէջ գրանցուած տեսակներէն կան 13 ցերեկային թիթեռներ, մնեմոզինան կամ սեւ ապոլոնը (Parnassius mnemosyne rjabovi, VU), ալեքսանոր արագաստաթիթեռը (Papilio alexanor orientalis, VU), արիոն կապտաթիթեռը (Maculinea arion zara, VU):
Արգելոցին մէջէն կը հոսի Ազատ գետը, որուն մէջ կը թափին Գողթ, Միլլի, Ուղտակունք եւ Քաջառու վտակները, ինչպէս նաեւ` Վեդի գետը, որուն մէջ կը թափին Խոսրով, Մանկունք եւ Աղձ վտակները: Այս գետերուն եւ վտակներուն մէջ կ՛ապրին կարմրախայտ ձկնատեսակը (Salmo trutta fario), արեւելեան տառեխիկը (Alburnoides eichwaldii), Սեւանի կողակը (Capoeta sevangi, VU) եւ Քուռենի բեղաձուկը (Barbus lacerta cyri):
Տարածքին մէջ յայտնի են 38 տեսակի սողուններ: Հայաստանի կենդանիներու Կարմիր գիրքին մէջ ներառուած են 10 տեսակներ: Կարմիր ցուցակին մէջ գրանցուած տեսակներէն են` անդրկովկասեան մողէսիկը (Eremias pleskei, CR), ոսկեգոյն մաբուեան (Heremites septemtaeniata, VU), երկարաոտ սցինկը (Eumeces schneideri, VU), սեւագլուխ ռինխոկալամուսը (Rhynchocalamus melanocephalus satunini, VU), անդրկովկասեան սահնօձը (Zamenis hohenackeri, VU), հայկական լեռնատափաստանային իժը (Vipera eriwanensis), հայկական իժը (Vipera /Montivipera/ raddri, VU), կովկասեան կատուաօձը (Telescopus fallax, VU), միջերկրածովային կրիան (Testudo graeca, VU) եւ այլն:
Անտառին մէջ կան նաեւ 223 տեսակի թռչուններ: Հայաստանի կենդանիներու Կարմիր գիրքին մէջ գրանցուած են 43 տեսակներ, որոնցմէ են` կարմրակատար շամփրուկը (Lanius senator, VU), ժայռային մեծ սիտեղը (Sitta tephronota, VU), փուէճը (Bubo bubo, VU), քարարծիւը (Aquila chrysaetos, VU), սապսանը (Falco peregrinus, VU), վայրի հնդկահաւը (Tetraogallus caspius, VU), ալպիական ճայը (Pyrrhocorax graculus, EN), սեւ անգղը (Aegypius monachus, EN), օձակեր արծիւը (Circaetus gallicus, VU), փոքր ենթաարծիւը (Clanga pomarina, VU) եւ գաճաճ արծիւը (Hieraaetus pennatus, VU), ցախաքլորաորսը (Accipiter gentilis, VU), թաւշաոտ բուն (Aegolius funereus, VU), սեւ անգղը (Aegypius monachus, EN): Վտանգուած թռչուններէն են` բնադրող գիշանգղը (Neophron percnopterus, EN) եւ ներկարարը (Coracias garrulus, VU), ինչպէս նաեւ` տափաստանային մկնաճուռակը (Circus macrourus, EN), կարմրաոտ բազէն (Falco vespertinus, VU) եւ բալոբանը (F. cherrug) (EN):
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը շատ հարուստ է կաթնասուններու տեսակներով: Արգելոցի տարածքին մէջ յայտնի են 65 տեսակի կաթնասուններ: Հայաստանի կենդանիներու Կարմիր գիրքին մէջ գրանցուած են 13 տեսակներ, որոնցմէ են` կովկասեան ընձառիւծը (Panthera pardus ciscaucasica, CR), պեզուարեան այծը (Capra aegagrus, VU), ջրասամոյրը (Lutra lutra, EN), գորշ արջը (Ursus arctos, VU) եւ այլն: Արգելոցի զարդերն են երրորդական դարաշրջանի գիհի (Juniperus) եւ կաղնիի (Quercus) նօսրանտառները: Գիհի բազմապտուղը (Juniperus polycarpos) կը հանդիպի չոր թեք հարաւային լանջերուն եւ կը յառաջացնէ նօսրանտառներ` բնորոշ խոտածածկով: Տանձենին արգելոցին մէջ ներկայացուած է տեսակներու մեծ բազմազանութեամբ: Բազմաթիւ են նաեւ թուփերը, որոնցմէ են մասրենին (Rosa) եւ սզնին (Crataegus), իսկ խոտածածկերուն մէջ առատ են հացազգիները: Կաղնիի անտառները կազմուած են կաղնիի արեւելեան (Quercus macranthera) տեսակէն` յառաջացնելով փոքր անտառներ, իսկ երբեմն` խիտ միատարր կաղնուտներ: Փետրախոտային տափաստանները տարածուած են 1400-1800 մեթր բարձրութիւններու վրայ: Կը գերակշռեն` փետրախոտ նեղատերեւ (Stipa tirsa), փետրախոտ մազոտ (S. capillata), փետրախոտ գեղեցիկ (S. pulcherrima) եւ փետրախոտ պոնտական (S. pontica) տեսակները: Բազմազան խոտային տափաստանները ներկայացուած են համեմատաբար փոքր տարածքներու մէջ, ուր հացազգիները աւելի քիչ են, իսկ կը գերակշռեն տարախոտերը` կատուադաղձ (Nepeta), երեքնուկ (Trifolium), առուոյտ (Medicago), գազ (Astragalus) եւ այլն:
Չոր նօսրանտառները բնորոշ միջերկրականեան պալքանեան բուսականութեան տեսակէն են, որոնք ցած, խիտ ճիւղաւորուած եւ յաճախ փշոտ թուփերու համակեցութիւն են. անիկա արգելոցին մէջ ներկայացուած է` նշենիով Ֆենցլի (Amygdalus fenzliana), մահալեբեան բալենիով (Cerasus mahaleb) եւ ալեհեր բալենիով (C. incana), քաղցր դժնիկով (Rhamnus pallasii), աղեղնեզր ասպիրակով (Spiraea crenata), տանձենիով (Pyrus), յատկապէս` տանձենի ուռատերեւ (P. salicifolia), երբեմն` փռշնիով (Celtis glabrata), պիստակենիով (Pistacia mutica) եւ այլ տեսակներով: Արգելոցի տարածքին մէջ գետերու երկայնքին նեղ շերտով տեղաբաշխուած է տուգայանման (անապատային գետահովտային) բուսականութիւնը, ուր կ՛աճին հացենի սրապտուղը (Fraxinus oxycarpa), բարտիի տեսակներ (Populus), կաղամախին (Populus tremula), ուռենիներ (Salix), փշատենի նեղատերեւը (Elaeagnus angustifolia), կարմրանը (Tamarix), ինչպէս նաեւ` ծորենիի (Berberis), ալոճենիի (Crataegus), մասրենիի (Rosa) տեսակները:
Արգելոցը կը տրամադրէ` գիտաճանաչողական, պատմամշակութային, կենսաբազմազանութեան դիտարկման այցելութիւններ եւ յատուկ հետաքրքրութեան այցեր, ձիարշաւներ` աշխատակիցներու ուղեկցութեամբ: Այցելուներուն համար տրամադրուած են հանգիստի տաղաւարներ, լապտերներ, հեռադիտակներ, խոհանոց, փոխադրակարգ եւ այլն:
Հաւուց թառ վանական համալիր
Կենդանական ու բուսական աշխարհի հարստութիւններէն բացի` արգելոցը հարուստ է պատմամշակութային յուշարձաններով: Հոն կան 312 յուշարձաններ, որոնցմէ 29-ը` վանքեր, եկեղեցիներ ու մատուռներ, 19-ը` բնակատեղի, 2-ը` ամրոց, 222-ը` խաչքարեր եւ տապանաքարեր, 40-ը` այլ բնոյթի միջնադարեան յուշարձաններ, որոնք կը գտնուին կիսաւեր վիճակի մէջ: Այդ արժէքներէն կարելի է յիշել` Հաւուց Թառ վանական համալիրը, Աղջոց վանք համալիրը, Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, Բերդատակ գիւղատեղին:
Խոսրովի անտառ պետական արգելոց կարելի է այցելել երկու կողմէն. առաջին` «Գառնի» տեղամասէն (Կոտայքի մարզ, Գառնի գիւղ, Երեւան – Գառնի ճանապարհի վերջին հատուած (հեռաւորութիւնը Երեւանէն` 32 քմ): Այստեղ կը գտնուի արգելոցի «Գառնի» տեղամասի այցելուներու կեդրոնը: Երկրորդ` «Խոսրով» տեղամասէն (Արարատի մարզ, Վեդի քաղաք, Երեւան – Արարատ մայրուղիէն դէպի Վեդի տանող ճանապարհին վրայ: Հեռաւորութիւնը Երեւանէն` 54 քմ): Այստեղ կը գտնուի «Խոսրով» տեղամասի այցելուներուն կեդրոնը:
Աղբիւրներ`
Հայաստանի Հանրապետութեան շրջակայ միջավայրի նախարարութեան կայքէջ`
http://www.mnp.am/
https://hy.wikipedia.org/wiki/Խոսրովի_անտառ_պետական_արգելոց
https://www.facebook.com/khosrovforestreserve/
Շրջակայ Միջավայրի Նախարարութիւնը Դիմած Է
Միջազգային Գործընկերներու` Ուշադրութիւն Հրաւիրելու
Հայաստանի Տարածքին Նկատմամբ Ազրպէյճանի Լայնածաւալ
Հակամարտութեան Իբրեւ Հետեւանք Բնապահպանական
Աղէտներու Յառաջացման Իրական Վտանգին Վրայ
Շրջակայ միջավայրի նախարարութիւնը, փաստահաւաք աշխատանքներէ ետք, նախարար Յակոբ Սիմիդեանի անունով համապատասխան գրութեամբ դիմած է դիւանագիտական մարմինի ներկայացուցիչներուն, միջազգային կազմակերպութիւններուն եւ գործընկերներուն` անգամ մը եւս անոնց ուշադրութիւնը հրաւիրելու Հայաստանի տարածքի նկատմամբ Ազրպէյճանի լայնածաւալ հակամարտութեան իբրեւ հետեւանք բնապահպանական աղէտներու յառաջացման իրական վտանգին վրայ:
Ազրպէյճանի սանձազերծած լայնածաւալ հակամարտութեան պատճառով յառաջացած հրդեհները մեծ վնաս հասցուցին Վայոց ձորի մարզի «Ջերմուկ» անտառային տնտեսութեան: Տուեալ տարածքին մէջ անտառային հրդեհները զգալի վնաս հասցուցին 10 հազար անտառածածկ տարածքի կենսաբազմազանութեան, ներառեալ բնաշխարհիկ բուսական եւ կենդանական աշխարհը` յանգեցնելով հողերու վատթարացումին: Այս տարածքներուն մէջ աճող բոյսերը (գիհի կազակական, տանձի քանի մը տեսակներ եւ այլն) եւ ապրող կենդանիները (հայկական մուֆլոն, պեզուարեան այծ, գորշ արջ եւ այլն) արձանագրուած են Կարմիր գիրքին մէջ:
Ջերմուկը ունի հարուստ կենսաբանական համակարգ (կաղնիներ, գիհիներ, սոճիներ), որոնք նոյնպէս վտանգուած են, որովհետեւ անտառային հրդեհները կը վնասեն բոյսերու եւ կենդանիներու առանձնայատուկ տեսակները:
Թիրախաւորած տարածքները կարեւոր են կենսաբազմազանութեան պահպանութեան առումով: Այդ տարածքները հարուստ են բնաշխարհիկ եւ վերացման վտանգի տակ գտնուող տեսակներով, որոնց նշանակութիւնը կարեւոր է ո՛չ միայն Հայաստանի, այլեւ ամբողջ աշխարհին համար:
Գեղարքունիքի, Սիւնիքի ու Վայոց ձորի մարզերուն Ազրպէյճանի թիրախաւորած տարածքներու մէջ կան բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներ: Անոնք ինչպէս Հայաստանի կարմիր գիրքին մէջ, այնպէս ալ Բնապահպանական միջազգային միութեան (IUCN) վտանգուած տեսակներու Կարմիր գիրքին մէջ ներառուած բոյսերու եւ կենդանիներու (հայկական մուֆլոն, պեզուարեան այծ, գորշ արջ, հարաւկովկասեան ընձառիւծ եւ այլն) ապրելավայրն են, կարեւոր միջանցք են այդ տեսակներու գաղթին համար:
Այսպիսի գործողութիւնները միանշանակ վտանգ կը ներկայացնեն շրջակայ միջավայրին համար` էապէս ազդելով միջազգային բնապահպանական պայմանագիրներով եւ դաշինքներով ստանձնած պարտաւորութիւններու կատարման արդիւնաւէտութեան վրայ:
Բարձր գնահատելով միջազգային գործընկերներու աջակցութիւնը, Շրջակայ միջավայրի նախարարութիւնը կ՛ակնկալէ գործուն միջամտութիւն` կանխելու կենսաբանական համակարգի աղբիւրներու վրայ ճնշումներու սրումը եւ երկարաձգումը:
Օգտագործուած աղբիւրներ`
Հայաստանի հանրապետութեան շրջակայ միջավայրի նախարարութեան կայքէջ`
http://www.mnp.am/
Wikipedia
Facebook
Sevan-park.am
