Մեծարենցեան Երեկոյներ – Այնճար. Լեռ Կամսար Երգիծաբանը

Զ.Գ.Ղ.

Կիրակի, 7 օգոստոս 2022-ի երեկոյեան Այնճարի «Հիւղը» բնակարանի բակին մէջ տեղի ունեցաւ գրական երեկոյ` նուիրուած Լեռ Կամսար հայրենի երգիծաբանին:

Օրուան բանախօսն էր Յակոբ Այնթապլեան, որ յուլիս 2015-ին նոյնպէս մշակութասէր խումբին ներկայացուցած էր Յովհաննէս Շիրազ մարդն ու բանաստեղծը: Յակոբ Այնթապլեան 1990-1995 թուականին Այնճարի Հայ աւետարանական երկրորդական վարժարանին մէջ 7-12-րդ դասարաններու հայ լեզուի ու պատմութեան ուսուցիչ եղած է, իսկ աւելի ուշ որոշած է զբաղիլ պարտիզամշակութեամբ:

Նախքան պաշտօնական բաժինի անցնիլն ու նիւթը ներկայացնելը` Այնթապլեան հետաքրքրական դրուագ մը պատմեց իր կեանքէն: Շուրջ երեսուն տարիներ առաջ Ֆանարի շրջանին մէջ հայ գրականութեան մասին դասախօսութիւն մը կու տայ, քանի մը օրեր ետք Պէյրութի իր վաճառատան մէջ գտնուած ատեն երկու կիներ կ՛ուզեն գնում ընել, մինչ այդ իրենց ուշադրութիւնը կը գրաւէ խանութպանը, ու կը հարցնեն անոր.

– Արդեօք դուն քանի մը օր առաջ Ֆանարի մէջ դասախօսութիւն տուողը չէի՞ր:

– Այո՛,- կը պատասխանէ,-  ինչո՞ւ կը զարմանաք, ես այնճարցի եմ, երբ պէտք ըլլայ պտուղի պարտիզամշակ եմ, եւ երբ պէտք ըլլայ, մարդոց մտքի մշակ եմ:

Յակոբ Այնթապլեան նախ կեդրոնացաւ Լեռ Կամսարի կեանքին վրայ, ապա ներկայացուց անոր գրական աւանդը` ներկաներուն կարդալ տալով Լեռ Կամսարի գրութիւններէն հատուածներ:

Ան ըսաւ, որ Լեռ Կամսար` բուն անունով Արամ Թովմասեան, ծնած է Վան, 1888-ին, քահանայի ընտանիքի մէջ: Ան մանկութեան կը յաճախէ Վանի Երեմեան վարժարան, ապա իր ուսումը կը շարունակէ Էջմիածինի Գէորգեան  ճեմարանին մէջ: Ըլլալով ընդունակ եւ ուսումնատենչ ուսանող` ան խորապէս կ՛իւրացնէ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը, հայ եւ ռուս գրականութիւն, միաժամանակ կը կարդայ փիլիսոփայական գիրքեր: 1909-ին աւարտելով Գէորգեան ճեմարանը` ան կը վերադառնայ Վան ու կը զբաղի ուսուցչութեամբ: Կ՛աշխատակցի «Աշխատանք» թերթին, իր առաջին հրատարակած վէպը կ՛ըլլայ «Կամսարական աշխարհագրութիւն» խորագիրով:

1915 թուականին Լեռ Կամսար կը մասնակցի Վանի Այգեստանի ինքնապաշտպանութեան կռիւներուն, Արամ Մանուկեանի կողքին: Հետագային, 1917-ին ռուսական բանակի նահանջին հետ կ՛ապաստանի Արեւելեան Հայաստան, Երեւան: Հոն կ՛աշխատակցի «Հորիզոն» եւ «Արեւ» թերթերուն, ինչպէս նաեւ` կովկասեան զանազան թերթերու:

1921- թուականին համայնավարներու ներխուժման պատճառով կ՛անցնի Թաւրիզ: Բայց համայնավար իշխանութեան հրաւէրով կը վերադառնայ Հայաստան եւ կ՛աշխատակցի «Խորհրդային Հայաստան» թերթին:

1924-ին կը հրատարակէ «Անվաւեր մեռելներ» գիրքը, Երեւան, 1926-ին` «Ազգային այբբենարան»-ը, 1934-ին` «Վրիպած արցունքներ»:

1931-ին կը սկսի քննադատել իշխանութեան անարդարութիւնն ու կը դառնայ Խորհրդային Հայաստանի «անառակ որդին»: 1935-ին կը ձերբակալուի Չեկային կողմէ` պետութիւնը քննադատելու յանցանքով ու կ՛աքսորուի Սիպերիա: Երեք տարի հոն մնալէ ետք կը վերադառնայ Հայաստան ու Վարդենիսի շրջանին մէջ 17 տարիներ  աքսորականի վիճակի մէջ կ՛ապրի` նոյն ատեն զբաղելով մեղուաբուծութեամբ:

1954-ին ազատ կ՛արձակուի եւ կը սկսի աշխատակցիլ «Ոզնի» երգիծական ամսագիրին, ուր լոյս կը տեսնեն անոր կենցաղային մանրապատումները, որոնք հետագային կ՛ամփոփուին «Մարդը տանու շորերով» ժողովածուին մէջ:

Դասախօսը նշեց, որ հետագային Լեռ Կամսարէն հրատարակուած գիրքերն են` «Գրաբար մարդիկ», (1965), «Մարդը տանու շորերով», «Միհատորակ» (1980), «Երկեր» (1988), «Կարմիր օրեր» (2000), «Սաստիկ կոմունիստներ» (2001), «Մահապուրծ օրագիր» (2008), «Սոցիալիզմի Սահարա» (2009):

Ապա Այնթապլեան ըսաւ, որ Լեռ Կամսար նաեւ ունի անտիպ երկեր: Բարեկամներու մտերմութիւնը վայելելու բախտին հետ, ան բախտաւոր եղաւ մանաւանդ իր զաւակներով ու թոռներով, որոնց մէջ յատկապէս աւագ որդւոյն զաւակով` Վանուհի Թովմասեանով, որ անբնական պայմաններու մէջ թաքնաթաքուն պահուած, հետեւաբար եւ ձեւազեղծուած ձեռագիրները յայտնաբերելու, մէկտեղելու, վերծանելու, տպագրութեան պատրաստելու  համար հայ գրականութեան յաւէտ երախտապարտ պիտի մնայ անոր:

Օրուան բանախօսը իր խօսքը աւարտեց հետեւեալ հաստատումով. «Այսօր Լեռ Կամսար մեր երեք մեծ երգիծաբաններէն մին է` Յակոբ Պարոնեանէն ու երուանդ Օտեանէն ետք: Ան կը մահանայ 1965 նոյեմբերին, ո՛չ  կառավարութիւնը, ո՛չ ալ Գրողներու միութիւնը կը մասնակցին անոր թաղման, մինչ այդ օրը կը մահանար մեր մեծագոյն երգիծաբաններէն մին»:

Բանախօսի խօսքի աւարտին հանդիսավար Զաւէն Ղարիպեան յատուկ շնորհակալութիւն յայտնեց անոր` ներկայացուցած հետաքրքրական ու մատչելի նիւթին համար:

Հատուածներ՝
Լեռ Կամսարի գրութիւններէն

Ա.-  Երեքշաբթի 18 – Հայերէնի ուղղագրութեանը նախասովետական շրջանում թող մէկը համարձակուէր մի տառին ձեռք տար կամ հետը խաղար: Հայկաբանները այնպիսի մի աղմուկ կը բարձրացնէին, որ մարդը բռնուած գողի պէս իր ձեռքը կը փախցնէր հայ տառերից: Յիշում եմ «ու»-ն փոքր «ւ» -ով փոխարինելու ժամանակ Ղազարոս Աղայեանը քանի՛ կուժ արիւն թափեց:

Իսկ հիմա՛ չէ: Այժմ այբ, բեն, գիմ իմացողը կարող է ուղղագրական ռեֆորմ մտցնել, եւ դու ստիպուած ես ամէն բառի վրայ մի ժամ մտածել իմանալու համար, թէ վերջին մոտայով այսինչ բառը ինչպէ՞ս է գրւում: Ամէն անգամ, երբ գրիչ եմ վերցնում գրուածքներս վերնագրելու, ժամերով մտածում եմ «Ֆելիետոն» գրել, թէ «Ֆելյետո՞ն»: Մտածում եմ այնքան, որ գրելիքս մոռանում եմ: Ինչո՞ւ «մեջ» գրել եւ ոչ՛ «մէջ», ինչու՞ «սեր» եւ ոչ` «սէր»: Ի՞նչ իրաւունքով կնոջ սէրը խառնել կաթի սերի հետ: Թէեւ, ըստ էութեան, երկուսն էլ միատեսակ անուշ բաներ են, կարելի է խառնած գործածել, բայց պատահում է, որ դէպի կինն ունեցած զգացմունքը սառում է, ու կաթի սերը մնում է անընկեր:

Ես չեմ ենթարկւում ներկայ ուղղագրութեանը եւ «մեջ»-ը «մէջ» եմ գրում, «սերն» էլ` «սէր» :

Հայերը երեսունից աւելի տառ ունեն, դրանցից մէկը ինձ չի՞ պատկանիր: («Կարմիր օրեր», էջ 228-229):

Բ.- Ո՛չ, Նալբանդեա՛ն, «ամենայն տեղ մահը մի» չէ, մահ կայ քաղցր է, մահ էլ կայ դաժան է:

Քաղցր մահն այն է, որ ատրճանակը յանկարծ բացւում է ձեռքումդ, ու դու գետին ես գլորւում, իսկ դառն այն է, որ Չեկան քեզ մահուան է դատապարտում ու անմիջապէս վճիռը ի կատար չի ածում, ալ փակում է երեք ամսով «մահուան քամերայում», ամենայն օր չորս անգամ բանալին դրան փականքի մէջ շուռ է տալիս որպէս թէ քեզ տանում է գնդակահարելու՛ ու չի գնդակահարում:

Ու որպէսզի հասկանաս այս կերպ միեւնոյն մարդուն քանի՞ անգամ են «գնդակահարում» մինչեւ գնդակահարելը, պէտք է երեք ամիսը բազմապատկես երեսունով, արտադրեալն էլ` չորսով. ինչ ստացար, նշանակում է այնքան անգամ գնդակահարուած է այդ մարդը:

Որովհետեւ մահն ինքը չէ, որ սարսափելի է, սարսափելին մահուան գիտակցութիւնն է: Ուրիշ բան է աջ ձեռքով դատապարտես, ձախովը խփես, ուրիշ բան է ամբողջ երեք ամիս մարդուն դռդռացնես սառը սալայատակին, աչքերը դրան բանալու ծակին…

Հիմա համոզուեցի՞ր, Նալբանդեա՛ն, որ «ամենայն տեղ մահը մի» չէ:

…Միւս անգամ կը մտածես` յետոյ կը գրես:

Եթէ մահուանն այս տեսակէտից նայենք, Աստուծոյ տուած մահը աւելի դաժան է, քան` պոլշեւիկներինը:

Վերջիններս մահապարտին ընդամէնը երեք ամիս են տանջում, իսկ Աստուածը մարդու ծնուած օրից յայտնում է մահուան դատավճիռը, իսկ ի կատար է ածում վաթսուն, եօթանասուն տարի յետոյ…

Գ.- Ուրբաթ 9- Հայ պոլշեւիկները Զապէլ Եսայեանին Փարիզէն Երեւան բերին, որ լծեն իրենց «շինարարութեանը»: Լծուած է հիմա, ի՞նչ կ՛ընէ` խորհրդային մարագին առջեւ կուտ կ՛ուտէ եւ իրենց փառաբանող գրական երկու յօդուած կ՛ածէ «Երեւան» թերթին մէջ այն ժամանակ, երբ բոլոր հաւերը օրական մէկ ձու միայն կ՛ածեն:

Ահա ինչ կը նշանակէ «ռացիոնալ կերակրումը» :

Միայն պոլշեւիկները մոռցեր են ածած ձուերը բեղմնաւոր դարձնելու համար աքաղաղ մը տրամադրել իրենց հաւին…

«Մազապուրծ օրագիր» (62):

Դ.- Բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեանը, որ տարի մը առաջ «երկու աչքով» ծիծաղելով խորհրդային Հայաստան մտաւ, այսօր արդէն «մեկ աչքով» սկսեր է լալ:

Այսքան շու՞տ: Մեզի պէս եթէ եօթը տարի սա կարգերուն մէջ ապրէր, քանի՞ աչքով պիտի լար արդեօք: Կամ մենք քա՞ր ենք, որ այսքան արտասուքը միայն երկու աչքերէն կը հոսեցնենք (88) :

Իսահակեանը, Հայաստանէն կշտացած, արտասահման կ՛ուզէ վերադառնալ:

«Կնոջ եւ որդու սէրը» կը քաշէ եղեր:

Կինն ու որդին միտքն են ինկեր, ու շատ կարելի է` «երկու» աչքով կու լայ արդէն:

Բայց մեր կառավարիչները հազիւ թոյլ տան մեկնել իրեն, նախ քան Իսահակեանը մերկանայ իր բոլոր մարդկային առաքինութիւններէն (90):

Եթէ ինծի հարցուի, թէ աշխարհի ամենամեծ սուտն ո՞վ ըսաւ.

– Բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեանը,- պիտի պատասխանեմ :

Յօդուած մըն է զետեղեր թերթին մէջ, որի մէջ կ՛ըսէ, թէ ուսուցիչները իրենց մտաւոր պաշարը «Խորհրդային Հայաստան» թերթէն կը քաղեն:

Նման սուտի մը համար եթէ ինծի ոչ թէ ամսական 120, այլ 1020 ռուբլի ալ վճարելու ըլլային, չպիտի կրնայի ըսել:

Նախ եւ առաջ, այդ սուտն զրուցելու համար առնուազն Իսահակեանի տաղանդն ունենալու է մէկը: (113):

Մեր պատուարժան գրողներէն Իսահակեանն ու Շիրվանզադէն Փարիզէն խորհրդային իշխանութեան կողմէն Հայաստան են հրաւիրուել ամսական 250 ռուբլիով սոցիալիստ ըլլալու համար:

Պայմանն ընդունուած է, եւ յիշեալ գրողները ըստ ռոճկացուցակի` փետրուար 15-էն արդէն սոցիալիստ են եւ խզեր են իրենց բոլոր կապերը ազգային շրջանակներու հետ (174,175):