Ազրպէյճանի վարչապետին յայտարարութիւնը, թէ Արցախի հայերը վաղ թէ ուշ պէտք է որոշեն իրենց հետագայ ճակատագիրը, նոր բաղադրիչներ կը պարփակէ իր մէջ:
Մինչեւ հիմա տեղի ազգաբնակչութեան ճակատագիրը որոշելու իրաւունքի մասին պաշտօնական Պաքուի ոեւէ ներկայացուցիչ նման հրապարակում չէր կատարած:
Ան նաեւ այս առիթով յիշեցուցած է, որ 44-օրեայ պատերազմով Ազրպէյճանը իր վերահսկողութեան տակ առած է 7 շրջաններն ու Շուշին եւ Հատրութը` յարակից տարածքներով:
Փորձենք կեդրոնանալ ճակատագիրի որոշման իրաւունքի տեսութեան վրայ: Նախ նկատենք, որ երբ վարչապետի մակարդակով կը կատարուի այդ յայտարարութիւնը, ատիկա կը նշանակէ պաշտօնականութիւն: Աւելի մասնակի` պաշտօնական Պաքուի տեսակէտ:
Հետեւաբար, այս յայտարարութիւնը իբրեւ շղթայի մէկ օղակ պէտք է ընկալել յատկապէս պատերազմէն վերջ կատարուող յայտարարութիւններուն: Անոնցմէ հիմնականը «արցախեան հակամարտութիւնը անցեալ է» յանկերգն է:
Հետեւինք այս տրամաբանութեան: Պաքուի համար Արցախը Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութենէն դուրս չէ: Երբ «հակամարտութիւնը աւարտած է» կ՛ըսուի, կը նշանակէ, որ երաշխիք ստացած է, որ Արցախը Ազրպէյճանէն դուրս որեւէ կարգավիճակ չի ստանար:
Այդ երաշխիքը հրապարակուած չէ անշուշտ: Բայց նկատի ունենալով, որ նոր իրավիճակին հետ կապուած գործընթացները կը կրեն Անգարա -Մոսկուա համաձայնութեան ուղղորդումները, կ՛ենթադրուի, որ երաշխիքը եւս այդ պարունակին մէջ պէտք է ընկալել:
Պաքուի յայտարարութիւններու շղթային վերջին օղակը ուրեմն կը նախանշէ հետագայ քայլերու հեռանկարը: Նոր գոյավիճակ է, հետեւաբար Արցախի մէջ ապրող հայերը պէտք է որոշեն իրենց ճակատագիրը: Ինքնորոշման իրաւունքի իրագործման նոր տեսք կ՛ապահովուի երեւութապէս: Ատիկա ինքնին նախկին ինքնորոշման հանրաքուէներու չեղեալ յայտարարուելուն համազօր է:
Ազրպէյճանի վարչապետը ըսել կ՛ուզէ, որ Արցախի բնակչութիւնը պէտք է Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան մէջ իր ճակատագիրը որոշէ: Բնականաբար պարզ չէ, որ այդ նոր հանրաքուէն ե՛րբ տեղի պիտի ունենայ. «երբ»- ը կարեւոր է այս պարագային, որովհետեւ 9 նոյեմբերի յայտարարութեան 7-րդ կէտը կը խօսի տուժածներու վերադարձի մասին: Սկզբունքով «տուժածներ»-ը պէտք է հասկնալ երկկողմանիօրէն:
Փորձենք աւելի խորանալ աննախադէպ այս յայտարարութեան մէջ: Ճակատագիր որոշելը ո՛չ միայն վերաինքնորոշուելու մասին է, այլ նաեւ կարգավիճակի: Իսկ կարգավիճակը եւս այս պարագային անկախացում չի նշանակեր: Այսինքն` Արցախը կը ստանայ օրինակի համար մշակութային ինքնավարութիւն Ազրպէյճանի մէջ:
Հիմա յիշենք Ռուսիոյ դաշնութեան նախագահին կատարած յայտարարութիւնները պատերազմի սկիզբը: Արցախի մէջ էթնիք խնդիր կայ եւ այնտեղ ապրողները ենթակայ են ցեղասպանութեան վտանգին: Պարզ է ուղերձը. անհրաժեշտ են ռուսական զօրքերը` պաշտպանելու համար Արցախի ժողովուրդը:
Մոսկուան չէ վարանած յայտարարելու, որ կարգավիճակի ճշդում չէ կատարուած տակաւին. միաժամանակ Արցախը նկատած` Ազրպէյճանի տարածքին մէջ: Հետեւաբար, Արցախի նոր կարգավիճակի ճշդում` Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան մէջ:
Այստեղ մշակութային ինքնավարութենէն աւելի կենսական նշանակութիւն կ՛ունենայ ռուսական հոգատարութիւնը (պրոտեկտորատ), ինչ որ կարգավիճակի տեսակ է: Այս միտումի տեսանելիութիւնը աւելի կը յստականայ, երբ քաղաքական տրամաբանութեամբ դիտարկենք Մոսկուայի կատարած ներդրումները Արցախի մէջ ենթակառուցուածքներու` ճանապարհաշինութեան, եւ այդ բոլորին զուգահեռ ճիգը` դէպի Արցախ վերադարձնելու ժողովուրդը եւ բացառելու անվտանգային միջադէպերը:
Մինչեւ նոր ինքնորոշման գործողութիւն Արցախի մէջ կրնայ աշխատիլ երկքաղաքացիութեան օրէնքի կիրարկումը: Այդ պարագային Մոսկուան ստիպուած կ՛ըլլայ իր հոգատարութիւնը տարածելու ո՛չ միայն հայ ազգաբնակչութեան, այլ նաեւ իր քաղաքացիներուն վրայ:
«Ա.»
