ԴԱՒԻԹ ՍԱՐԳՍԵԱՆ
Օրերը մռայլ եւ տագնապալի են: Հայրենիքը լրջօրէն վտանգուած է: Իշխանութիւնների ապիկար եւ ազգադաւ գործունէութեան պատճառով ճիշդ մէկ տարի առաջ զոհասեղանին դրուեցին հազարաւոր կեանքեր, կորսուեցին պատմական տարածքներ Արցախում, եւ սպառնալիքը կախուեց հայոց պետականութեան, հայոց ազգային ինքնութեան վրայ: Առկայ են թէ՛ արտաքին, թէ՛ ներքին մարտահրաւէրներ, որոնց անհրաժեշտ է շուտափոյթ դիմագրաւել, եւ այս իրավիճակում առաջնահերթ է ազգային արժանապատուութիւնը, ոգեղէն ամրութիւնն ու սեփական միասնական ուժերի հանդէպ հաւատի վերականգնումը: Յատկապէս այս օրերին իւրաքանչիւր ազնուազարմ հայորդի, հայրենիքում եւ ի սփիւռս աշխարհի, փափաքում է պիտանի եւ օգտակար լինել, ներդնել իր կարողութիւնները եւ նեցուկ դառնալ նրան դժուար պահին: Ակամայից համեմատութիւն ես անցկացնում ներկայի ու մէկդարեայ վաղեմութիւն ունեցող անցքերի միջեւ եւ յայտնաբերում բազմաթիւ իրավիճակային-փաստական նմանութիւններ, սակայն ամենեւին չեն աղերսւում իրենց բնոյթով եւ էութեամբ, իրենց գործունէութեամբ եւ նպատակներով առաջին եւ ներկայիս հանրապետութիւնների իշխող պետական այրերը եւ քաղաքական ուժերը: Հակառակը, միանգամայն տարբեր եւ հակադիր բեւեռներում են, այսպէս կոչուած, հայոց երկու պետութիւնների առաջին դէմքերը…
Ազգային-հասարակական գործիչ, Թորոնթոյի հայ համայնքի պատասխանատու Յակոբ Ճանպազեանը մի առիթով նշեց, որ թէեւ Ա. Հանրապետութեան անկախութիւնը եղաւ կարճատեւ, սակայն ազատ ու հայավայել ապրելու ոգին միշտ վառ ու անխաթար մնաց հայ ժողովրդի տարասփիւռ հատուածներում ու հայրենիքում: Ընդգծեց` պատահական չէր, որ 1988 թ. փետրուարեան օրերին հայ ժողովուրդը, ականջալուր Արամ Մանուկեանի վաւերական կտակին, քաջութիւն ունեցաւ փշրելու իրեն շղթայած եւ ազատութիւնը բռնաբարած համայնավար բռնակալութեան կապանքները` ստեղծելով Հայաստանի ու Արցախի անկախ հանրապետութիւններ:
«Քանդելը հեշտ է, շինելն է դժուար», ասում է ժողովուրդը: Սիմոն Վրացեանի դիտարկմամբ, «արցունքի ու տառապանքի ծովից ծնուեց Հայաստանի անկախութիւնը» եւ, տասնամեակների ընթացքում, ի մասնաւորի` վերջին երեքի, աւերակներից եւ մոխիրներից յառնած երկիրը կարիք ունէր հոգատարութեան եւ խնամքի, սակայն… Հայաստանի Ա. Հանրապետութիւնը, որ հռչակուեց 1918 թ-ի մայիսի 28-ին եւ գոյատեւեց մինչեւ 1920 թ-ի դեկտեմբերի 2-ը, հռչակման պահին 12 հազար քմ էր: 1919 թ.-ին, պոլշեւիկեան մուրճի եւ քեմալական սալի արանքում ճնշման տակ յայտնուած ազատ եւ անկախ պետութիւնը զիջելիս, այն ընդգրկում էր 60 հազար քմ տարածք, որը տարիների ընթացքում բզկտուեց խորհրդայինների կենտրոնական իշխանութիւնների կողմից եւ ներկայիս ապաշնորհ կառավարողների պատճառով միտում ունի առաւել կրճատուելու: Առաջին հանրապետութեան պետական այրերը կարճ ժամանակաընթացքում կազմաւորեցին ազատ եւ ինքնիշխան պետութեան կայացմանն անհրաժեշտ բոլոր օրէնսդիր եւ գործադիր մարմինները, գիտակրթական-մշակութային, դիւանագիտական եւ այլ կառոյցներ, իրականացրեցին համապատասխան բարեփոխութիւններ` ի նպաստ բնակչութեան եւ երկրի զարգացման, որոնք պէտք էր մեր օրերում շարունակէին կատարելագործուել նոր բովանդակութեամբ եւ իմաստով, սակայն մենք ականատես ենք կենսական նշանակութիւն ունեցող բազմաթիւ կառոյցների հիմնայատակ կործանման եւ վերացման:
Եթէ ներկայիս անկախութեան վերջին երեսուն տարիների ընթացքում պետական կառավարման մարմինները, իրենց առաջին դէմքերով հանդերձ, պետականութեան դոյզն ինչ զգացողութիւն եւ ազգային արժանապատուութիւն ունենային, ապա Արամ Մանուկեանի տունը, որը պատմա-ճարտարապետական յուշարձան է, չէր օտարուի եւ վաճառուի օտարերկրացի մեծահարուստի, չէր աւերակուի, այլ կը վերականգնուէր հաւուր պատշաճի, կը շրջապատուէր հոգատարութեամբ եւ կը ծառայէր որպէս Արամ Մանուկեանի տուն-թանգարան կամ հայոց պետականութեան թանգարան: Ինչեւէ…»: Ցեղիս թշնամիներ են թուրքը, պոլշեւիկը եւ սրանց հայադաւ գործակալները…» (Գարեգին Նժդեհ):
Ոգեղէնութեան եւ սեփական ուժերին ապաւինելու խորհուրդն է կրում եւ լաւագոյն օրինակ է ժողովրդի դիկտատոր եւ Ա. Հանրապետութեան հիմնադիր Արամ Մանուկեանը, որի պղնձաձոյլ կիսանդրին օրերս տեղադրուեց ՀՅԴ «Արամ Մանուկեան» երիտասարդական կենտրոնում` Յակոբ Ճանպազեանի նախաձեռնութեամբ եւ հեղինակութեամբ: Քանդակի բացման հանդիսութեան բանախօս, ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Արսէն Համբարձումեանը, արժեւորելով Արամ Մանուկեանի կերպարն ու գործունէութիւնը, իր խօսքում ասաց. «Դժուար է թերագնահատել այն դերը, որ ունեցել է Արամ Մանուկեանը Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ստեղծման գործում: Եթէ չլինէր Արամ Մանուկեանը, չլինէին նրա ժամանակակից նուիրեալ գործիչները` չէինք ունենայ Ա. Հանրապետութիւնը, Խորհրդային Հայաստանը, նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութիւնը: Արամ Մանուկեանն իր ողջ կեանքի ընթացքում, անկախ նրանից, թէ որտեղ է գործել եւ ինչ հանգամանքներում, մշտապէս հանդէս է եկել որպէս լաւ կազմակերպիչ` լինի Պաքւում, Կարսում, Վանում, թէ Երեւանում: Նա իր որակական յատկանիշներով կարողացել է փայլուն արդիւնքներ արձանագրել իր ողջ գործունէութեան ընթացքում»: Համբարձումեանը վստահեցրեց նաեւ. «… Թէ՛ երէկ, թէ՛ այսօր, թէ՛ վաղը Արամ Մանուկեանի պէս գործիչների անհրաժեշտութիւն ենք ունենալու` որպէս կազմակերպողի, իբրեւ առաքինի մարդու, իբրեւ միասնութիւն ապահովողի, անմնացորդ նուիրուողի: Հէնց այս որակների շնորհիւ էր, որ Արամ Մանուկեանը բոլորի համար դարձել էր ընդունելի, հարազատ, հեղինակութիւն»: Ապա վերյիշելով` մէջբերեց Նիկոլ Աղբալեանի խօսքը. «Երբ գիշերը գայ, մտնէք ձեր հոգու սենեակը, խօսէք ձեր խղճի հետ եւ ասէք, արդեօք աշխատել էք հայ ժողովրդի համար այնպէ՞ս, ինչպէս Արամը, եղել էք այնքան անձնազո՞հ, որքան Արամը, տուել էք ձեր ամբողջ կեանքը հայ ժողովրդի՞ն, ինչպէս ِِԱրամը…»:
«Ինձ համար պատիւ եւ բերկրանք էր քանդակել Արամ Մանուկեանի նման հերոս զաւակներից մէկի յուշակոթող-կիսանդրին», ասում է քանդակի հեղինակ Յակոբ Ճանպազեանը, որ ապա արձանագրեց. «Այս կենտրոնում տեղադրուած կիսանդրին պրոնզաձոյլ արձան է, բայց այստեղ մտնող երիտասարդները նրա թողած անմեռ յիշատակի, կտակի դիմաց վառ պիտի պահեն նրա անմար ջահը, որ տարիներ շարունակ ՀՅԴ ներքոյ աշխատող բոլոր ղեկավարները, ընկերները ամէնուրեք`
Հայաստանից մինչեւ արտերկիր, վառ պահեցին եւ պիտի պահեն, որպէսզի գալիք օրերը պայծառանան Արամ Մանուկեանի լուսահոգի, լուսադէմ եւ լուսապայծառ ծրագրերով եւ աւանդով»:
Արուեստաբան Մովսէս Հերկելեանը (Ծիրանի) մեկնաբանելով քանդակն ու Արամ Մանուկեանի կերպարը` արձանագրում է. «Արամ Մանուկեանը հերոսների հերոսն էր, որովհետեւ կարողացաւ համախմբել ազգը եւ դարձնել մէկ բռունցք: Լա՛ւ նայէք Արամի աչքերին: Յակոբը կերտել է այն պահը, երբ Արամ Մանուկեանը մեզ պատգամում է միասնականութիւն եւ միաժամանակ պարտաւորեցնում, որպէսզի լինենք յանձնառու` իր պատգամներին: Մենք հաշուետու ենք հէնց նրան, որովհետեւ նա է մեր պետականութեան հիմնադիրը, առանց Արամ Մանուկեանի` մենք այսօր պետականութիւն չէինք ունենայ»:
ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»-ի գլխաւոր խմբագիր Արտաշէս Շահպազեանը խօսելով քանդակագործի մասին` նշում է, որ Յակոբը իսկական արամական է, եւ եթէ մենք հայ ենք, ապա ամէն մէկս պիտի լինենք մի քիչ արամական: «Երբ ասում ենք Արամ, հասկանում ենք պետականութիւն, Հայաստանի վ երածնունդ: Մեր այսօրուայ սերունդն այն սերունդն է, որն ապրեց մի իրականութեան մէջ, երբ յաղթած, ամուր պետականութիւն ունեցող երկիրը վատ կառավարմամբ քանդեցին: Համեմատութեան մէջ` 100 տարի առաջ ցեղասպանութեան ենթարկուած բզկտուած, քայքայուած, անյոյս, անապագայ թուացող երկիրը մէկ այլ ղեկավար կարողացաւ վերականգնել ու դարձնել երկիր ու պետութիւն: Այսինքն լաւ եւ վատ ղեկավարները կարող են երկիրը քանդել կամ հակառակը` կառուցել», ասաց նա` շեշտելով, որ այստեղ է Արամ Մանուկեանի մեծութիւնը, այստեղ է, որ պէտք է նրան գնահատենք: «Արամականութիւնը դարձնելով հայ ժողովրդի սեփականութիւնը` մենք հայ ժողովրդին ազգային ենք դարձնում, որի մէջ է մեր փրկութիւնը», յաւելում է Շահպազեանը: «Անկախութիւնից յետոյ Արամի տունը դեռ պատշաճ վիճակում չէ», նկատում է գրող, հրապարակախօս, համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան տնօրէն Սպարտակ Ղարաբաղցեանը` յոյս յայտնելով, որ մօտ ապագայում Արամ Մանուկեանի տունը` Հայաստանը, կառուցուի, ամրապնդուի, շէնանայ:
Արամ Մանուկեանն իր հսկայածաւալ առաքելութիւնն իրականացրեց գաղափարակից ընկերների եւ այն նուիրեալների հետ, որոնք հաստատակամ էին անձնազոհութեամբ կրելու հայրենիքի փրկութեան եւ կայացման սրբազան խաչը եւ արժանապատուօրէն ստանձնելու այդ պատասխանատուութեան բեռը: Այսօր` հարիւր տարի անց, Արամի եւ նրա ժամանակի դասերն առաւել քան այժմէական են, որպէսզի կանխուեն աններելի սխալները, որպէսզի ներկայիս ճակատագրական փուլում համախմբուի ազգային ամբողջ ներուժը, եւ համազգային ճիգով յաղթահարուեն առկայ մարտահրաւէրները: Ահա թէ ինչո՛ւ է շահեկան Յակոբ Ճանպազեանի կերտած քանդակի տեղադրման վայրի ընտրութիւնը` ՀՅԴ երիտասարդական միութեան շէնքի մուտքի նախասրահը, որ երիտասարդներն ամէն անգամ, ելումուտ անելիս, հայեացք փոխանակեն հերոսների հերոսի հետ, ձգուեն եւ զգօն դառնան, վերահաստատեն Արամի արժանի յետնորդը լինելու իրողութիւնը…
Միայն իրավիճակի ծայրայեղ լարումով չեն պայմանաւորուած աշխարհի տարբեր ծագերում բնակուող ընտրեալների ձեռնարկներն առ Հայաստան, այլ իրենց ամէնօրեայ գործունէութեամբ բոլոր ժամանակներում` թէ՛ խաղաղ շինարարութեան, թէ՛ պատերազմական օրերին: Յատկապէս նշանակալի է այն անձանց եւ կազմակերպութիւնների ներդրումը, ում տեսադաշտում մայր հայրենիքն ամէն օր է, որպէս պարտականութիւն, որը գրեթէ նոյնանում է Անդրանիկ Զօրավարի յայտնի պատգամի բովանդակութեան հետ, թէ` ամէն օր գլուխդ բարձին դնելուց առաջ մտածիր` ի՞նչ ես արել այդ օրը ազգիդ համար: Այս ընկալումը, ամենայն հաւանականութեամբ, առաւել սրուած է հայրենիքից դուրս ապրողների համար, քանզի ապրում են օտար ափերում, իսկ ազգանուէր եւ ազնուական հայի համար մշտնջենական սրբազան նպատակներ են` Հայաստանի բարօրութիւնը, պետականութեան կայացումն ու ամրապնդումը, Հայ դատի հիմնախնդրի արդար հանգուցալուծումը, այն ամէնը, ինչ բնորոշ է անձնական շահն անանձնականին ստորադասող նուիրեալ անհատին: Այդպիսի անհատականութիւն է մեր հայրենակից Յակոբ Ճանպազեանը, որը թէեւ բնակւում է Քանատայում, սակայն ապրում է Հայաստանում, եւ դա վերաբերում է ոչ միայն ֆիզիքական, այլեւ հոգեւոր-մտաւոր ներկայութեանը. մէկ անգամ չէ, որ նա հաւաստել է իր մշտակայուն հաւատարմութեան մասին` Հայաստանի Հանրապետութեան կեանքին: Արմատներով մուսալեռցի` նա քաջ գիտակցում է, որ աշխարհի միակ կէտը, որտեղից տեսանելի են հերոսական Մուսա Լերան եւ հայկական Այնճարի հոգեւոր աշխարհագրութեան ուրուագծերը, Հայաստանն է եւ միայն Հայաստանի հզօրացմամբ կարող է «բացուին դռներն յուսոյ, եւ մեր երկրէն փախ տայ ձմեռ…»: Դրա առյաւատչեան են նրա համակողմանի մտահոգութիւններն ու անհանգստութիւնները այն ամէնի առնչութեամբ, ինչ տեղի է ունենում հայրենիքում: Արձանագրենք, որ Արամ Մանուկեանի վերոյիշեալ քանդակի կրկնօրինակը, նաեւ` հայոց պետականութեան եւ մշակոյթի երախտաւոր Նիկոլ Աղբալեանի նրա քանդակած կիսանդրին, որպէս նուիրատուութիւն հեղինակի կողմից, հանգրուանում են Սարդարապատի յուշահամալիր. Հայոց ազգագրութեան եւ ազատագրական պայքարի պատմութեան թանգարանում: Եթէ յետահայեաց անդրադարձ կատարենք, ապա Յակոբ Ճանպազեանի նախաձեռնութեամբ եւ օժանդակութեամբ 2019 թուականին վերոյիշեալ համալիրը հարստացաւ Արամ Մանուկեանին նուիրուած յուշակոթողով, որը նուիրուած էր մեծ հայորդու ծննդեան 140-ամեակին եւ արժեւորուեց որպէս սրբատեղի, քանզի յուշակոթողի մէջ ամփոփւում է Արամ Մանուկեանի գերեզմանից, նրա Երեւանի տնից, Վանից եւ Շուշիից բերուած հող-մասունքը` ապահովելով Արամ Մանուկեանի ներկայութիւնն ու կենդանի շունչը:
Նշանակալի է Յակոբ Ճանպազեանի եւ իր ընկերների ներդրումը նաեւ Մուսա Լերան հերոսամարտի 100-ամեայ յոբելենական հանդիսութիւնների նախօրէին, երբ համալիրի հիմնանորոգման աշխատանքներին զուգընթաց, նրանց գաղափարական-ստեղծագործական եւ նիւթական աջակցութեան շնորհիւ, Մուսա Լերան հերոսամարտի պատմութեան եւ մուսալեռցիների ազգագրութեան թանգարան-համալիրի տարածքում կեանքի կոչուեցին «Մուսա Լերան քառասուն օրը» վէպի հեղինակ Ֆրանց Վերֆելի, ֆրանսական ռազմական նաւատորմի ծովակալ Տարթրիժ տիւ Ֆուռնէի քարեղէն, տուֆակերտ կիսանդրիները, Ռաֆայէլ Իսրայէլեանի նշանաւոր Սուրը, թանգարանային արդի տեխնիկական վերազինմամբ յագեցած ցուցադրութիւնը եւ այլ աշխատանքներ:
Յուսանք, որ Արամ Մանուկեանի ոգեկոչումը` Յակոբ Ճանպազեանի հեղինակած քանդակով, առիթ հանդիսանայ նաեւ արամականութիւնը` որպէս հայրենապաշտութեան եւ նուիրումի, ազգայնականութեան եւ հայկականութեան վահան ու օրինակելի երեւոյթ, որպէս փիլիսոփայութիւն դիտարկելու` իբրեւ անքակտելի մաս պետական-ազգային այն գաղափարախօսութեան, որը կեանքի կոչելու, որին անդամագրուելու եւ ծառայելու փափաք ունեն Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետութիւնների հետագայ յաղթական ճակատագրով շահագրգիռ բոլոր ուժերը…
