Արցախի Կարգավիճակի Խնդիրը 44-Օրեայ Պատերազմից Յետոյ Եւ Ազրպէյճանի Դիրքորոշումը
ԼԻԱՆԱ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
Արցախեան առաջին պատերազմում հայկական կողմի յաղթանակից յետոյ` զինադադարի հաստատման հէնց սկզբից, համաշխարհային ուժային կենտրոնները` Միացեալ Նահանգները եւ Ռուսաստանը, հակամարտութիւնը սառեցնելու համաձայնութեան եկան ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի շրջանակներում` դրանում ներառելով նաեւ Ֆրանսային որպէս եւրոպական շահերի ներկայացուցիչ:
Սակայն ոչ մի հակամարտութիւն յարատեւ չէ, եւ երկար տարիներ Ազրպէյճանի իշխանութիւնները պատրաստւում էին արցախեան հիմնախնդրի ռազմական լուծմանը` մշտապէս ճնշում գործադրելով Հայաստանի վրայ, սահմանագծի ողջ երկայնքով պահպանելով ռազմական լարուածութիւնը: Այդ լարուածութեան մակարդակը տարէցտարի աճում էր: Օգտուելով Հայաստանում իշխանափոխութիւնից յետոյ (2018 թ.) տիրող ներքաղաքական լարուածութիւնից եւ արտաքին քաղաքական դաշտում գործող իշխանութիւնների թերացումներից` Ազրպէյճանը 2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին նոր պատերազմ սանձազերծեց Հայաստանի եւ Արցախի դէմ, ինչի hետեւանքով Արցախի հայկական տարածքների բռնազաւթմամբ հակամարտութիւնն այլ փուլ թեւակոխեց, իսկ Ռուսաստանը Արցախում խաղաղապահ ուժեր տեղակայեց:
44-օրեայ պատերազմից յետոյ Արցախի անկախութեան եւ կարգավիճակի հարցը նոր մարտահրաւէրների առջեւ կանգնեցրեց հայութեանը: Պատերազմը եւ 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի տխրահռչակ փաստաթուղթը յանգեցրին մօտ երեք տասնամեակ հայկական ուժերի վերահսկողութեան տակ եղած 7 շրջանների յանձնմանը, ԼՂԻՄ-ին մաս կազմող Հադրութի ու Շուշիի կորստին, ռուս խաղաղապահների տեղակայմանը, Արցախի աւելի քան 70 տոկոսի` Ազրպէյճանի վերահսկողութեան տակ անցմանը, բնակչութեան տեղահանութիւնների, հազարաւոր զոհերի ու վիրաւորների եւ մեծ անորոշութեան ու բազմաթիւ հարցերի: Այն հնարաւորութիւններն ու առաւելութիւնները, որոնք հայկական կողմին թոյլ էին տալիս անկախութեան պահանջներ ներկայացնել, իսկ Պաքուն էլ պատրաստ էր բանակցելու մինչեւ 2020 թ., ըստ էութեան, այլեւս գոյութիւն չունեն:
Փաստօրէն 44-օրեայ պատերազմը արմատապէս փոխեց իրավիճակը Հարաւային Կովկասում: Ազրպէյճանի դիրքերն ամրապնդուեցին, Հայաստանի դիրքերը թուլացան, Թուրքիայի ազդեցութիւնը տարածաշրջանում զգալիօրէն աճեց, եւ ընդլայնուեց նրա ռազմական ներկայութիւնն Ազրպէյճանի տարածքում: Միաժամանակ թուրք զինուորականներին հակամարտութեան գօտում խաղաղապահ զօրամիաւորումի կարգավիճակ չտրուեց, ինչպէս ակնկալում էին Անգարան եւ Պաքուն, այլ սահմանափակուեց հրադադարի վերահսկման ռուս-թուրքական համատեղ դիտորդական կենտրոնի դիտորդների գործառոյթներով միայն, որը տեղակայուած է Ազրպէյճանի կողմից բռնազաւթուած Ակնայի (Աղտամ) շրջանում:
Ըստ էութեան, 44-օրեայ պատերազմի ընթացքում եւ դրանից յետոյ իրավիճակի վրայ ազդելու ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհրդի եւ ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի փաստացի անկարողութեան պայմաններում յստակօրէն ընդգծուեց պետութիւնների ղեկավարների մակարդակով Ռուսաստանի, Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ եռակողմ երկխօսութեան ձեւաչափի հաստատումը:
Յատկանշական է, որ նախորդ տարուայ դեկտեմբերին ՌԴ նախագահ Վ. Փութինը յայտարարեց, որ Արցախի կարգավիճակը պէտք է անփոփոխ մնայ մինչեւ հակամարտութեան վերջնական կարգաւորումը, իսկ արդէն վերջին շրջանի ելոյթներում նախագահը նշում է, որ հակամարտութիւնը տարածաշրջանում ոչ թէ լուծուած է, այլ` դադարեցուած: Այսինքն ստացւում է, որ հայ-ազրպէյճանական հակամարտութիւնը, ինչպէս 90-ականներին, այնպէս էլ այժմ ուղղակի ռազմական գործողութիւններից տեղափոխուել է դիւանագիտական հարթակ (յամենայն դէպս դա այդպէս են ընկալում համաշխարհային ուժային կենտրոնները եւ յատկապէս տարածաշրջանային գլխաւոր խաղացողներից մէկը` Ռուսաստանը): Սակայն Ազրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը պնդում է, որ արցախեան հակամարտութիւնը գտել է իր լուծումը:
Աւելի՛ն. նա սպառնում է չխօսել դրա շարունակուելու մասին, քանի որ «Դա սխալ եւ վտանգաւոր ճանապարհ է»: Աւելի վաղ` մայիսին, Ի. Ալիեւը յայտարարել էր, որ կարգավիճակի հարցն անտեղի է:
Ռուսաստանի եւ Ազրպէյճանի նախագահների խօսքերի միջեւ ակնյայտ անհամապատասխանութիւն կայ, աւելի՛ն, ստացւում է, որ Վ. Փութինը գնում է «սխալ եւ վտանգաւոր ճանապարհով», քանի որ, նրա խօսքերով, հակամարտութիւնը միայն դադարեցուել է եւ չի լուծուել, իսկ կարգավիճակի հարցը դեռ որոշուած չէ:
Ֆրանսական կողմը իր հերթին վերջին շրջանում աշխուժացել է Անդրկովկասեան տարածաշրջանում: Երեւանում Ֆրանսայի դեսպանը բացայայտօրէն մատնանշել է, որ արցախեան հակամարտութեան կարգաւորումը հնարաւոր է միայն Արցախի կարգավիճակի որոշումից յետոյ: Ստացւում է, որ ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահները չեն բացառում, այսպէս կոչուած, Արցախի Հանրապետութեան կարգավիճակի քննարկումը: Ֆրանսան բարձրաձայն խօսում է այս մասին, Ռուսաստանն ակնարկում է, իսկ Միացեալ Նահանգներն առայժմ լռում են, բայց հաւանաբար հակուած են նրան, որ կարգավիճակի խնդիրը դեռ արդիական է:
2021 թ. յունիսի վերջին Երեւանում Ռուսաստանի դեսպան Սերգեյ Կոպիրկինը մատնանշեց, որ ԵԱՀԿ ՄԽ ձեւաչափը շարունակում է գործել, եւ այն խնդիրները, որոնք ներառուած են համանախագահների ձեւաչափի օրակարգում, պահպանւում են: Յուլիսի սկզբին Փարիզի նախաձեռնութեամբ Է. Մաքրոնը եւ Վ. Փութինը հեռախօսազրոյց ունեցան, որի ընթացքում երկու կողմերն էլ «պատրաստակամութիւն յայտնեցին համակարգելու Արցախի հակամարտութեան կարգաւորումը տարբեր տեսակէտներով, այդ թւում` ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի միջոցով»:
Ինչ վերաբերում է ԵԱՀԿ ՄԽ անդամ Միացեալ Նահանգներին, ապա վերջերս ԱՄՆ արտաքին գործերի նախարար Էնթոնի Պլինքընը հեռախօսազրոյցներ է ունեցել ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի հետ, որոնց ընթացքում ամերիկացի դիւանագէտն ընդգծել է, որ Ուաշինկթընը «սատարում է ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահների կողմից իրականացուող գործընթացը, որն ուղղուած է արցախեան հակամարտութեան կայուն քաղաքական կարգաւորմանը», եւ Հայաստանին ԵԱՀԿ ՄԽ-ի շրջանակներում կառուցողական համագործակցութեան» կոչ արել: Իսկ արդէն օրեր առաջ Սիւնիքի մարզ այցելած Հայաստանում Միացեալ Նահանգների դեսպան Լին Թրէյսին յայտարարել է, որ` «Վերջին պատերազմի հետեւանքները յաղթահարուած չեն, հակամարտութիւնը կարգաւորուած չէ, քանի որ դեռեւս որոշուած չէ Արցախի կարգավիճակի հարցը», ինչն էլ նշանակում է, որ Միացեալ Նահանգներ եւս ԵԱՀԿ ՄԽ-ի շրջանակներում շարունակելու է իր գործունէութիւնը` իրավիճակի մագլցումի դէմ, միջադէպերի բացառման, պատերազմի հետեւանքների վերացման եւ Արցախի կարգավիճակի վերջնական կարգաւորման անհրաժեշտութիւնից ելնելով:
Յատկանշական է, որ Միացեալ Նահանգներու նախագահ Ճօ Պայտընը դեռ չէր ստանձնել Սպիտակ տան տիրոջ լիազօրութիւնները, երբ որոշւում էր Արցախի ճակատագիրը: Ուաշինկըթնը 44-օրեայ պատերազմի արդիւնքների ամփոփման մէջ եթէ ոչ զերոյական, ապա երկրորդական դերակատարութիւն ունեցաւ, ուստի Միացեալ Նահանգները կարող էին բաւարարուել ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահ մնալով, սակայն պէտք չէ մոռանալ Ճ. Պայտընի` Է. Մաքրոնից ոչ պակաս «հայամէտ» լինելու մասին: Ճ. Պայտընը աւելի քան տասը տարի աշխատել է Միացեալ Նահանգների Քոնկրեսի հայկական հարցերի յանձնաժողովում, իսկ վերջերս 1915 թ. արիւնալի իրադարձութիւններն անուանել է «Հայոց ցեղասպանութիւն»: Հայկական լոպպիի հետ որպէս քոնկրեսական աշխատելիս Ճ. Պայտընը պաշտպանել է Ազրպէյճանին յատկացուող օգնութիւնը դադարեցնելու մասին «ազատութեան աջակցութեան աքթի» 907-րդ յօդուածը եւ Արցախեան երկրորդ պատերազմի ժամանակ պահանջել այն ուժի մէջ պահել: Սպիտակ տան ղեկավարն անգամ քննադատել է Տոնալտ Թրամփին` 44-օրեայ պատերազմի ընթացքում կրաւորական լինելու համար, եւ Թուրքիային մեղադրել հակամարտութիւնը «թէժացնելու» մէջ:
Այսպիսով, ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի երեք համանախագահների համար Արցախի կարգավիճակի հարցը բաց է, եւ նրանց դիրքորոշումը հակասում է Ի. Ալիեւի յայտարարութիւններին (վերջինս կարող է յոյսը դնել միայն Թուրքիայի վրայ, որը լիովին պաշտպանում է Ազրպէյճանի քաղաքական գիծը): Ի դէպ, այն բանից յետոյ, երբ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի եւ Ֆրանսայի, այսինքն` ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահող երկրների դեսպանները մերժեցին Ազրպէյճանի կառավարութեան հրաւէրը` այցելելու Շուշի, բուռն քննադատութեան արժանացան ազրպէյճանական իշխանութիւնների կողմից: Պէտք է ընդգծել, որ մերժումն ինքնին հասկանալի է` հաշուի առնելով չէզոքութիւն պահպանելու համանախագահների պարտաւորութիւնը: Այլ բան է, որ դա առաջացրեց Ազրպէյճանի զայրոյթը, որը նախկինում համանախագահներին (շատ յաճախ` Ռուսաստանին) մեղադրում էր կողմնակալութեան եւ հայանպաստ դիրքորոշման մէջ:
Ընդհանուր առմամբ իրավիճակը ցոյց է տալիս, որ տարածաշրջանի հիմնական դերակատարները ոչ միայն դէմ են յետպատերազմեան շրջանում ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի լուծարմանը, այլեւ աջակցում են նման ձեւաչափի վերակենդանացմանը: Իրադարձութիւնների տրամաբանութիւնը յուշում է, որ Մոսկուան մտադիր չէ այս դէպքում մենակ գործել, այլ համաձայն է ներգրաւել այլ դերակատարների եւս:
Ի. Ալիեւն իր ելոյթներից մէկում նշել է, որ պատերազմի ժամանակաշրջանն անցեալում է, սակայն Ազրպէյճանը ամէն րոպէ պէտք է պատրաստ լինի պատերազմի: Անհասկանալի է, թէ ո՞ւմ դէմ է Ազրպէյճանը մտադիր պատերազմել եւ ինչի համար, եթէ Ռուսաստանը, Միացեալ Նահանգներն ու Ֆրանսան յստակ նշել են, որ առճակատում չի լինի, ԵԱՀԿ Մինսքի խումբը շարունակում է մնալ տարածաշրջանի քաղաքական դաշտում, եւ Արցախի կարգավիճակը պէտք է յստակեցուի: Այդ դէպքում ինչո՞վ է պայմանաւորուած Ի. Ալիեւի դիւանագիտական նման կտրուկ հռետորաբանութիւնը: Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի ջանքերը բաւարար չեն ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահող երկրներին հակազդելու համար, եթէ նրանք Արցախի հարցում միասնական մօտեցում ցուցաբերեն: Պատերազմ չի լինի, ինչը նշանակում է, որ դիւանագիտական դաշտում խստացումներ կը լինեն: Օրինակ` կարող է դրուել Արցախի Հանրապետութեան (ԱՀ) ճանաչման հարցը: Արդեօք սա ձեռնտու՞ է պաշտօնական Պաքուին, որը նախկինում խօսում էր շատ աւելի մեղմ եւ դիւանագիտական լեզուով:
Եթէ Պաքուն չմեղմացնի իր կոշտ հռետորաբանութիւնը, ապա դա նրա փոխարէն կանէն ուրիշները, առաջին հերթին` Մինսքի խմբի երկրները: Սա նման է այն արտայայտութեանը, թէ «Դուք կարող էք պատերազմը յաղթել ռազմի դաշտում եւ պարտուել այն դիւանագիտական սեղանների շուրջ»: Այս պարագայում Ազրպէյճանը մարտահրաւէր է նետում համաշխարհային դիւանագիտութեանը` ըստ էութեան խոչընդոտելով ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի աշխատանքների վերսկսումը, մինչդեռ Երեւանը պատրաստ է հետեւելու համանախագահ երկրների յայտարարութեանը, որը կողմերին կոչ էր անում առաջին իսկ հնարաւորութեան դէպքում վերսկսելու բարձր մակարդակի հանդիպումները միջնորդ երկրների հովանու ներքոյ: Բայց միթէ՞ դա հնարաւոր է: Նախ նշենք, որ Ռուսաստանի դիրքորոշումը «ստեղծագործական» է (չմոռանանք, թէ ինչպէ՛ս 44-օրեայ պատերազմից յետոյ վերջինս կարողացաւ միայնակ իրականացնել միջնորդական դերակատարութիւնը): Միաժամանակ պէտք չէ բացառել Արցախի հարցով ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի ձեւաչափի փոփոխման հնարաւորութիւնը` հաշուի առնելով, որ ԱՄՆ-ի եւ Ֆրանսայի քաղաքական միջոցներն այդ ուղղութեամբ դեռ չեն սպառուել: Ակնյայտ է, որ Մինսքի խումբը եւ նրա համանախագահները պէտք է նպաստեն հակամարտութեան երկարաժամկէտ եւ կայուն կարգաւորման բանակցութիւններին: Հետեւաբար ինչպէ՞ս եւ ի՞նչ պարագայում ԵԱՀԿ Մինսքի խումբը կարող է վերսկսել Արցախի հակամարտութեան կարգաւորման միջնորդական առաքելութիւնը այն պայմաններում, երբ, ըստ ռուս փորձագէտ Սերգեյ Մարքետոնովի, «հին սթաթուս քուոն արմատապէս կոտրուած է, բայց նորը դեռ չի կայացել», իսկ դրա ձեւաւորումը տեղի է ունենում «տրամաթիք պայմաններում»:
Ինչպէս տեսնում ենք, խաղն ընթանում է հեռահար տիրոյթով, ինչը կարող է պայմանաւորուած լինել առնուազն երկու գործօններով: Նախ` Պաքւում եւ Անգարայում, որոնք անցեալ տարուայ աշնանը փորձում էին վերջնականապէս լուծել արցախեան հակամարտութիւնը, սկսեցին գիտակցել, որ չկայ «բացարձակ յաղթանակ», քանի դեռ Ռուսաստանը մնում է տարածաշրջանում: Լրացուցիչ լարուածութիւն է առաջացնում ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի շրջանակներում բանակցային գործընթացի հնարաւոր վերսկսումը, որը Ազրպէյճանի ղեկավարը հրապարակայնօրէն եւ անարդիւնաւէտօրէն «թաղել» է մի քանի անգամ:
Երկրորդ` ընկերային-տնտեսական դրութիւնը մերձկասպեան երկրում, մեղմ ասած, այնքան էլ գոհացնող չէ: Յունիսի 1-ից «ՍՈՔԱՐ»-ի նախաձեռնութեամբ Ազրպէյճանում բարձրացուել են բնական կազի եւ ելեկտրական հոսանքի գները, այդ թւում` այն ձեռնարկութիւնների, որոնք անխուսափելիօրէն կ՛ազդեն բնակչութեանը մատուցուող ծառայութիւնների գների վրայ: Այս ամէնը նոյնպէս նպաստում է հասարակական դժգոհութեան մեծացմանը: Ընդ որում, բնակչութեանը մտահոգում է նաեւ ռուսական խաղաղապահ ուժերի առկայութիւնը:
Չնայած Ազրպէյճանի օգտին իրավիճակի արմատական փոփոխութեանը` վաղ թէ ուշ թէ՛ տարածաշրջանային եւ թէ՛ արտատարածաշրջանային ուժերը, միեւնոյն է, ստիպուած կը լինեն վերադառնալ Արցախի կարգավիճակի խնդրին: Ակնյայտ է, որ ռուս խաղաղապահները չեն հեռանայ, մինչեւ չլուծուի Արցախի կարգավիճակի եւ բնակչութեան անվտանգութեան խնդիրը: Ի հարկէ, այս նպատակներին հասնելու համար անհրաժեշտ է միջազգային ասպարէզում վերականգնել Հայաստանի դիրքն ու կարեւորութիւնը: