ՍԱՆԱՀԻՆ ՏԱՒՐՈՍ
Արցախ մեր վերջին այցելութիւնը մայիս 2017-ին էր, Շուշիի ազատագրման 25-ամեակին:
Արցախ գացինք Վարդենիս-Քարվաճառ ճամբով: Զուարի տաք ջուրերը մտանք, Դադիվանք այցելեցինք, Գանձասար, յաջորդող օրերուն նաեւ` Տիգրանակերտ, Հադրութ, Տող, Հունոտի կիրճ, Ջըդըրդուզ, Ղազանչեցոց եկեղեցի եւ Բերձոր: Մայիս 9-ի գիշերը մեծ տօնակատարութիւն կար Ստեփանակերտի մէջ: Հայութիւնը եռատօնը կը նշէր: «Արցախի Ձայներ» երգչախումբը կ՛երգէր.
«Ղարաբաղի ծով գինին
Ձեր կենացը թող լինի,
Բացուեց կեանքը մեր ազատ
Հայրենիքում հարազատ:
Բարձրացնենք բաժակները հերոսների կենացը,
Երկար լինի մեր այս կեանքը, անուշ մնայ մեր հացը,
Վիշտ չտեսնի ոչ մի մարդ մեր մայրերի աչերում
Այսպէս խաղաղ ուրախ կեանքը միշտ էլ լինի աշխարհում»:
«Ղարաբաղի գինի», «ազատ», «հերոսներ», «խաղաղ», «ուրախ», «կեա՜նք» …
Եւ պատերազմ…
Մահ… կորուստ… նոր հերոսներ… սուգ… վիշտ… կորած հայրենիք…
Մայիս 2021-ին վերադարձանք Արցախ: Այս անգամ Գորիս-Բերձոր ճամբով: Կար ինը անցակէտ, որոնցմէ միայն երկուքը հայկական էին: Այս անգամ ռուսը պիտի ստուգէր մեր անձագիրները եւ արտօնութիւն տար մտնելու մեր հայրենիքը: Բնականաբար ո՛չ Զուարի ջերմաջուր, ո՛չ Դադիվանք, ո՛չ Հադրութ, ո՛չ Տող, ո՛չ Տիգրանակերտ, ո՛չ ալ… Շուշի: Շուշիի կողքով անցանք միայն: Հոն մեծ կարմիր տառերով գրուած էր Շուշա:
Եւ վերջապէս` Ստեփանակերտ:
Առաջին հայեացքով, կարծես Ստեփանակերտի մէջ պատերազմ եղած չըլլայ: Մարդիկ պատերազմի միջով անցած չըլլան: Մաքուր, լուսաւոր փողոցներ, եռուզեռ, մարդաշատ շուկայ, մարզիկներով լեցուն մարզադաշտ, հրապարակը զբօսնող զինուորներ, վազվզող երեխաներ, բաց թանգարաններ, խանութներ, ճաշարաններ: Առաջին հայեացքով կեա՛նք կար Ստեփանակերտ:
Բայց Ստեփանակերտի մէջ կային Լենաներ, Արմինէներ, Հայկեր, Յովհաննէսներ. հրա՛շք մարդիկ:
Լենային հանդիպեցանք Ստեփանակերտի հրապարակը: Կիրակի էր: Աշխատանքի չէր եւ պատերազմէն վնասուած իրենց տան վերանորոգման աշխատանքները կը հետապնդէր:
Լենան այս պատերազմին կորսնցուցած է հարազատ եղբայրը` 20-ամեայ Անդրանիկը, քեռին, հօրեղբայրը եւ հօրեղբօրորդին: Ու կը մտածեմ, ինչպէ՛ս կարելի է այսքան կորուստէ ետք չչարանալ, կեանքէն վշտացած չըլլալ. ինչպէս կարելի է ապրիլ այս ցաւով: Ան պատմեց, որ Արցախի «Վահրամ Փափազեան» անուան պետական դրամատիկական թատրոնին մէջ կ՛աշխատի, առտուներն ալ արցախցիներուն համար եոկայի անվճար դասընթացքներու կը հետեւի: Պահ մը լռեց, հեռաձայնը բացաւ եւ Անդրանիկին նկարը ցոյց տուաւ: Ըսաւ, որ եղբայրը նահատակուելէն ժամեր առաջ խօսած է հետը: Ըսաւ` ուրախ է, որ գոնէ իր եղբօր մարմինը հասած է իրենց: Ուրիշ ընտանիքներ իրենց տղոց մարմիներէն մասունք մը իսկ չստացան:
Տիկին Արմինէն Ստեփանակերտի շուկայի ամէնէն համով ժինգեալով հաց պատրաստողն է: Կէս ժպիտով մը բարեւեց մեզի: Ժինգեալով հաց պատուիրեցինք, որպէսզի առիթ ունենանք հետը զրուցելու:
Տիկին Արմինէին տղան Սուրէնը նահատակուած է այս պատերազմին: Փետրուարին ծնած է Սուրէնին առջինեկը` Սէրինէն, կիսատ ուրախութիւն մը բերելով Արմինէին: Հացը թխած ժամանակ Արմինէին ժպիտը կորաւ, աչքերը լեցուեցան. ըսաւ, որ շաբաթը եօթը օր, գիշեր-ցերեկ հաց կը թխէ, որպէսզի խնայած գումարով կարենայ այցելել Սուրէնին գերեզմանը` Եռաբլուր:
Հա՜յկը. երիտասարդ, գեղեցիկ տղամարդ մը: «Բաժակ» սրճարանի տէրը: Այս պատերազմին Հայկը ոչ միայն կորսնցուցած է տարիներու իր երազած ճաշարանը` «Պարիսպ Կասդրօ-Բակը»` Շուշիի պարիսպներուն կողքին, այլ նաեւ… իր ոտքը: Վերջին պատերազմի մասնակից է: Կամաւորագրուած է, պատերազմին յաջորդ օրն իսկ բարձրացած է դիրքերը, մարտական գործողութեան ատեն ականի պայթումի պատճառով վիրաւորուած եւ կորսնցուցած է ոտքը, վիրահատուած, փրոթեզով վերադարձած է Ստեփանակերտ եւ բացած «Բաժակ»-ը: «Մարդ իր տան մէջ երբեւիցէ չպիտի վախենայ: Արցախը նորից ոտքի կը կանգնի»:
Իսկ Յովհաննէ՜սը… 12 տարեկան սուրիահայ հրաշք մանչուկ մը: Այս պատերազմին իրենց ընտանեկան ճաշարանը` «Սամրա»-ն իր դռները լայն բացած էր եւ սնունդ կը մատակարէր կարիքաւորներուն: Յովհաննէսին հայրը ճաշարանը չէր, ինք առաւ մեր պատուէրը:
Յովհաննէսը իր տարիքէն առաջ հասունցած տղայ էր: Մեզի հարցուփորձ ըրաւ: Կ՛ուզէր գիտնալ քանի՞ լեզու կը խօսինք, ի՞նչ կ՛աշխատինք: Ըսաւ` երկու տարեկան էր, երբ պատերազմը սկսած էր Սուրիա: Մանկապարտէզ գացած պահուն ռումբը պայթած էր իրենց շատ մօտ: Ընտանեօք գաղթած էին Հալէպէն ու հաստատուած Ստեփանակերտ:
Ան շատ ուշադիր էր մարդոց վիշտին: Շատ կը նեղանար գիշերները բարձր երաժշտութիւն միացուցած, իրենց ինքնաշարժներով շրջող երիտասարդներէն: Կ՛ըսէր` պէտք է յարգել մարդոց ցաւը:
Ստեփանակերտէն դուրս ելլելու համար հարցուփորձ ըրինք տեղացիներուն: Տեղացիները հեռաձայնեցին գիւղերու մէջ բնակող իրենց ծանօթներուն: Պէտք էր ճշդել` ապահո՞վ էին ճամբաները, եղա՞ծ էին միջադէպեր, այս պահուն մեր ձե՞ռքն էին այդ տարածքները:
Արցախի հիւսիսը այցելելու կանաչ լոյսը ստացանք:
Անբացատրելի գեղեցիկ էր բնութիւնը: Կանաչապատ լեռներ, հարազատ գիւղեր:
Երբ հասանք Գանձասար, Ս. պատարագի ժամ չէր, բայց վանքը հաւատացեալներով լեցուն էր: Եկեղեցին` մայրեր կ՛աղօթէին: Իրենց աղօթքներուն մէջ կը լսուէին անուններ, նահատակ տղոց անուններ, գերեվարուած տղոց անուններ թերեւս:
Քոլատակի Յակոբավանքը մարդ չկար: Վայրի բնութեան մէջ պահուըտած հրաշք վանք էր: Արցախն էր` խտացուած մէկ վայրի մէջ: Վանք գիւղի հացթուխ Սիւզանէն առած մեր լաւաշները վայելելէ ետք, մութը չկոխած այցելեցինք Բադարա եւ Աստղաշէն` հաւաքելու նշանաւոր աստղանման բրածոները ու վերադարձանք Ստեփանակերտ:
Ահա՛ Արցախը այսօր:
Հոս կեանքն ու մահը կողք կողքի կ՛ապրին: Լաւն ու վատը, գեղեցիկն ու տգեղը, բարին ու չարը, խաղաղապահներն ու անապահովութիւնը, ապագայի ծրագիրներն ու անորոշութիւնը, վախն ու ապրելու կամքը կողք կողքի կ՛ապրին:
Արցախ, մայիս 2021
