Մշակութային Ցեղասպանութեան Ազգային Եւ Միջազգային Հետեւանքները

ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

Մշակոյթի հասկացողութիւնը, գէթ` ակադեմական մակարդակի վրայ, կեանքիս մէջ սկսաւ, երբ Հայկազեան համալսարանի ուսանող էի: Դասացուցակին մէջ ներառուած էին չորս միջմշակութային նիւթերու դասապահեր: Իւրաքանչիւր դասապահին մէջ կային միջազգային մշակոյթի տարբեր բնագաւառներ եւ զանոնք ընկալելու համար` համապատասխան նիւթեր: Իսկ մշակութային արժէքներու գիտակցութիւնս եւ անոնց կիրարկումը սկսաւ, երբ գործիս տարածաշրջանը տեղափոխուեցաւ Ծոցի երկիրներ:

Աւելի քան հարիւր եւ յիսուն տարբեր ազգութիւններ ու  մշակոյթներ պարունակող այս երկիրները դարձան «մշակութային դպրոց»: Դպրոց մը, ուր սկսայ սորվիլ, որ մշակոյթը կ՛ընդգրկէ ամբողջ մարդկային կեանք մը` իր կենցաղով, արուեստով, ապրելակերպով, հաւատքով ու տակաւին: Սորվեցայ ճանչնալ ուրիշը, անոր ազգային արժէքները, ապրելակերպն ու կենցաղը:

Ուրիշին մշակութային արժէքներուն հետ ունեցած հաղորդակցութիւններուս ընդմէջէն սկսայ սորվիլ եւ արժեւորել իմ ազգային մշակոյթս: Սորվեցայ, որ մշակութային արժէքներու գիտակցութիւնս ճամբայ պիտի հարթէ ուրիշներու արժէքներուն գիտակցութեան: Այս փոխադարձ եւ երկկողմանի յարաբերութիւններու եւ հասկացողութիւններու համերաշխութիւն մըն է, որ կը ստեղծուի մարդկային կեանքերուն մէջ:

Ընկերաբաններ մշակութային տարբերութիւններ հասկացողութիւնը կը համեմատեն բազմամշակոյթ հաւաքականութեան մը իրականութեան հետ: Մշակութային տարբերութիւնները կը սահմանուին, երբ կան տարբեր մշակոյթներ եւ գիտակցութիւնը` զանոնք ընդունելու, յարգելու, արժեւորելու, քաջալերելու եւ գնահատելու: Մարդ կը սորվի ուրիշէն եւ անոր կեանքին փորձէն ու արժէքներէն: Բազմամշակոյթ երեւոյթը կ՛օգնէ, որպէսզի ուրիշին տեսակէտը յարգենք եւ ընդունինք, նոյնիսկ երբ այդ տարբեր է: Այս գործընթացը կ՛օգնէ, որպէսզի հաւաքականութիւն մը զարգանայ եւ յառաջխաղացք արձանագրէ: Տարբեր մշակոյթներ եւ հաւաքականութիւններ կ՛օգնեն մարդկութեան մտածողութեան զարգացման:

Ահա թէ ինչո՛ւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները հիմնած է հանդուրժողութեան նախարարութիւնը: Անոր գլխաւոր նպատակն է երկրին մէջ ապրող աւելի քան հարիւր եւ յիսուն տարբեր մշակոյթներուն ու ազգութիւններուն միջեւ հաղորդակցութիւն եւ հանդուրժողութիւն ստեղծել, զարգացնել ու պահպանել: Այսօր այս հանդուրժողականութեան քաղաքականութիւնը կարեւոր ազդակ մըն է այս երկրի յառաջխաղացքին եւ բարօրութեան մէջ:

Հարիւր եւ իննսուն երկիր ու աւելի քան եօթը միլիառ բնակչութիւն կը հաշուէ աշխարհը ներկայիս: Այս պիտի ենթադրէ համաշխարհային համակարգին մէջ ստեղծուած տարբեր մշակոյթները` իրենց հսկայական տարբերութիւններով եւ այլազանութիւններով: Եթէ պիտի ուզենք ստեղծել աշխարհ մը, ուր բոլորս միասին ենք, այս պիտի ենթադրէ այլազանութիւնը եւ տարբերութիւնները յարգել, ընդունիլ եւ պահպանել:

Համիտեան ջարդերէն` սկսած 19-րդ դարու վերջաւորութեան եւ հասնելով Ատանայի ու 1915-ի Ցեղասպանութեան,  հայը տուաւ աւելի քան մէկուկէս միլիոն նահատակ, կորսնցուց մեծ հողատարածք եւ մշակութային աւանդ: Ատալեան այսպէս կը բացատրէ. «Երբ հայկական հողը դատարկուեցաւ իր ժողովուրդէն, անոր մշակութային բոլոր լծակները` դպրոց, վանք, արուեստի կոթող եւ պատմական վայրերը կործանուեցան օսմանեան կառավարութեան կողմէ: Մէկ տարուան մը ընթացքին հայը կորսնցուց իր երեքհազարամեայ պատմութեան ժառանգը: Հայը կրցաւ պահել միայն այն, որ կու գար իր հաւաքական յուշերէն: Յուշերուն մէջ կային` իր լեզուն, բանաստեղծութիւնը, երգը եւ ողբերգական ճակատագիրը, իմա՛ հայուն եւ իրեն մնացած մշակոյթը»: Ատալեանի յիշատակութիւնը` մշակութային ցեղասպանութիւնը մեծ եւ ցաւալի ու դժբախտ հետեւանք մըն է հայուն կրած այս մեծ ոճիրին: Հայը կորսնցուց: Արդեօք միայն հա՞յը: Հապա միջազգային քաղաքակրթութի՞ւնը:

Ռաֆայէլ Լեմքին կը բացատրէ. «Աշխարհը կը ներկայացուի մշակութային եւ մտաւորական ուժով մը, որուն միջոցով ալ ան ստեղծուած է անոր մաս կազմած ազգային միաւորներու ներդրումովը: Այս իմաստով, ազգի գաղափարը կը հիմնուի, երբ ան կը կառուցուի համագործակցութեան մը վրայով նոյնինքն այս միաւորներու ինքնուրոյն եւ ինքնատիպ ներդրումներու միջոցով եւ իրենց աւանդութիւններու, մշակութային եւ լաւ զարգացած հոգեբանութիւններու մէջէն:  Հետեւաբար ազգի մը ու անոր մշակոյթի ոչնչացումը կը ստեղծէ այն իրականութիւնը, որ աշխարհ կը կորսնցնէ այդ նոյն ոչնչացուած իրականութեան ներդրումը: Այս հետեւողականութեամբ համաշխարհային քաղաքակրթութիւններ իրենց յառաջխաղացքը նուաճած են, երբ ազգային իւրայատուկ մշակոյթներու նկատմամբ եղած է յարգանք եւ գնահատանք: Այս մշակոյթին եւ անոր համաշխարհային քաղաքակրթութեան բերած նպաստը պէտք չէ համեմատել ազգային այլ տեսակի ուժի մը եւ անոր հարստութիւններու հետ»: Լեմքինի տրամաբանութիւնը եւ վերլուծումը յստակ է: Մարդկային կեանքի մէջ ակնյայտ են մշակոյթներու փոխյարաբերութիւնները: Զիրար ամբողջացնող եւ զիրար շաղկապող գործընթացք մըն է, որ կը լիցքաւորէ համաշխարհային համակարգը իր արժէքի գրաւականովը:

Հայը իր սփիւռքեան իրականութիւններուն մէջէն փորձեց վերակենդանացնել իր մշակոյթը: Հայը կերտեց «փոքրիկ Հայաստաններ»: Այս Հայաստաններուն մէջէն հայը կը շարունակէ իր նպաստը բերել համաշխարհային մշակոյթին, նոյնիսկ երբ իր պատմութեան ընթացքին ան չարժանացաւ անոր յարգանքին եւ գնահատանքին: Այս հայուն ապրելու վճռակամութիւնն է, բայց նոյնքան նաեւ իր նպաստը` համաշխարհային քաղաքակրթութեան:

Այսօր տակաւին կը շարունակուի մշակութային ցեղասպանութիւնը: Պատմական Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ մէջ եկեղեցիներ ու կոթողներ կ՛ոչնչանան: Նախիջեւանէն մինչեւ Ղարաբաղ-Արցախ հայկականը կը քանդուի եւ կամ կը վերածուի ալպանականի: Տակաւին կը շարունակուի սրբապղծութիւնը հայկական վանքերու եւ եկեղեցիներու` Մակարայ վանք եւ Հայ աւետարանական եկեղեցւոյ կառոյցը` բռնագրաւուած Կիպրոսի տարածքին:

Արդեօք որքա՞ն տեղ կը գրաւեն մշակութային ցեղասպանութիւնը եւ անոր կանխարգիլման միջոցառումները միջազգային ընտանիքին եւ անոր համապատասխան կառոյցներուն օրակարգերուն մէջ: Եթէ դրական աշխարհ մը պիտի ուզենք ստեղծել, անհրաժեշտ է յարգել եւ գիտակցիլ իւրաքանչիւր ազգային մշակութային ժառանգութեան, որովհետեւ այդ պիտի նպաստէ համաշխարհային մշակոյթի եւ քաղաքակրթութեան յառաջխաղացքին եւ մէջտեղ պիտի բերէ համերաշխութիւն ու հանդուրժողականութիւն:

Մշակութային ցեղասպանութիւնը ունի իր ժխտական ու բացասական անդրադարձը ազգային եւ միջազգային ընդհանրական կեանքերուն վրայ: Անհրաժեշտ է, որ միջազգային ընտանիքը շատ աւելի լուրջ եւ անշահախնդիր մօտենայ այս հրատապ հարցին: Քաղաքական վարկածներէ եւ հաշուարկումներէ շատ աւելի վեր պէտք է դասել մշակութային ժառանգութիւնը եւ անհրաժեշտ գործնական քայլեր որդեգրել պահպանելու համար զանոնք:

Ներհայկական ու ազգային մակարդակներու վրայ անհրաժեշտ է, որ Հայաստանի պետութիւնը վերատեսութեան ենթարկէ իր որոշումը եւ վերահաստատէ մշակոյթի նախարարութիւնը: Մեր ազգային մշակութային հարստութիւնը, իմա՛ փափուկ ուժը, պէտք է պահպանուի եւ պաշտպանուի: Կարելի չէ ներկայ մարտահրաւէրները տնօրինել յանձնակատարի մակարդակի վրայ, ինչ որ է պարագան ներկայիս:

Մեհմետ Ալի Պիրանտ` թուրք լրագրող եւ քաղաքական մեկնաբան, 1984 թուականին «Միլլիեթ» թերթին մէջ կ՛ըսէր. «Հեշտ չհամարէք Հայկական հարցը: Այդ ոչ Կիպրոսի խնդրին կը նմանի, ոչ ալ Եգէական կղզիներու խնդրին: Հարցին տեսանելի մասը թերեւս փոքր է, բայց անտեսանելի մասը մեծ սառցալերան մը նման է, որ իրեն հետ կը բերէ ուրիշ աւելի մեծ եւ կարեւոր խնդիրներ: Այս մեծ հարց մըն է, որուն հաշուեցուցակը շատ ծանր կրնայ նստիլ մեր վրայ»:

«Մեր վրան» կ՛ընդգրկէ թուրքը, բայց նաեւ` բոլորը: Այն, որ ժողովուրդի մը ոչնչացումը պիտի ունենայ իր յետադարձ` եւ ժխտական անդրադարձը նոյնինքն զայն գործադրողին վրայ: Ժխտական անդրադարձ՝ իր կեանքին, մշակոյթին եւ արժանահաւատութեան վրայ, որովհետեւ ցեղասպանութիւնը իր մարդկային, ընկերային, մշակութային ու պատմական հետեւանքները ունի եւ կը շարունակէ ունենալ ազգային եւ միջազգային լծակներու եւ  դիտարկումներու մէջէն:

Եթէ աշխարհ պիտի աճի, զարգանայ եւ կերտէ համերաշխ ու հանդուրժող կեանք, պարտի յարգել, գիտակցիլ, ընդունիլ եւ պահել տարբեր մշակոյթները: Այլապէս աշխարհ պիտի կրէ հետեւանքները եւ պատասխանատուութիւնը:

Այս պարագային, հայուն մշակութային ցեղասպանութիւնը եթէ հայուն ի վնաս է, բայց նաեւ եւ նոյնքան` աշխարհի:

Մինչ այդ պատմութիւնը կը շարունակէ վկայել, որ մշակութային ցեղասպանութիւնը ունի իր ազգային եւ միջազգային հետեւանքները:

Քուէյթ, ապրիլ 2021