ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ
«Հայաստան կը մեռնի, բայց պիտի շարունակէ ապրիլ: Այն քիչ արիւնը, որ ունի, շատ արժէքաւոր է, եւ որ ծնունդ պիտի տայ հերոսական նոր սերունդի մը: Ազգ մը, որ չ՛ուզեր մեռնիլ, պիտի չմեռնի»:
ԱՆԱԹՈԼ ՖՐԱՆՍ
Գրող-հրապարակագիր, Նոպէլեան
գրականութեան մրցանակիր, 1916:
Դիմատետրի էջ-հաշիւ չունիմ, բայց կը հետեւիմ անոր բովանդակութեան` տիկնոջս անձնական էջին միջոցով: Յատկապէս արցախեան քառասուն եւ չորս օրերու պատերազմէն ետք, Դիմատետրի էջերու վրայ կը հեղեղին յօդուածներ, վերլուծումներ, անձնական տպաւորութիւններ, յուզումնախառն տրամադրութիւններ, պոռթկումներ եւ անմակարդակ ու գռեհիկ արտայայտութիւններ: Այս արտայայտութիւնները որեւէ ձեւով չեն օգներ մեր ներկայ օրերու դժբախտ իրավիճակներուն պատշաճ լուծում եւ սփոփանք շնորհելու:
Ասկէ առաջ արդէն յիշեցի: Արցախեան պատերազմը եւ անոր յաջորդած նոյեմբեր 9-ի տխրահռչակ համաձայնագիրը մեծ աղէտ են: Մեր ազգային ապահովութիւնը խախտած է, իսկ Հայաստան-Արցախ հայրենիքներու գոյավիճակները դրուած են բախտորոշ կացութեան դէմ յանդիման: Պատերազմը պարտուած ենք` ունենալով մարդկային եւ հողային մեծ կորուստներ, ու տակաւին կայ ժողովուրդին` Հայաստան, Արցախ եւ սփիւռք, կրած հոգեբանական մեծ ճնշուածութիւնը: Եթէ այս բոլորին վրայ աւելցնենք Դիմատետրի էջերու վրայ արտայայտուած պոռթկում-տխրութիւն-յուսահատութիւն եւ վարկաբեկիչ արտայայտութիւններն ու զիրար մասնատելու միտումները, երեւի բոլորս պիտի ըսենք. «Ամէն ինչ կորսնցուցած ենք»:
Ճիշդ է, որ ներկայի իրավիճակը դժուար է ու մտահոգիչ, բայց կայ կարեւոր հարցում մը, զոր պէտք է ինքնիրեն ուղղէ իւրաքանչիւրս, ընկալէ ու տակաւին պատասխաններ որոնէ. «Արդեօք ամէն ինչ կորսնցուցի՞նք»:
Արցախը այսօր վիրաւոր է, եւ անոր հողատարածքներուն մէկ կարեւոր մասը` բռնագրաւուած: Բայց կայ տակաւին մօտաւորապէս երեք հազար քառակուսի քիլոմեթր հողատարածք, որ կը գտնուի Արցախի տիրապետութեան տակ:
Պահրէյնի թագաւորութիւնը, Արաբական Ծոցի տարածաշրջանին մէջ, ունի իր ներքին քաղաքացիական ու միջհամայնքային հարցերը եւ անհամաձայնութիւնները: Բայց ան կրցած է իր ներքին տարակարծութիւնները հակակշռել եւ կազմակերպել իր երկիրը այնպիսի ռազմավարութեամբ մը, ուր տնտեսական, մշակութային եւ ընկերային բնագաւառներուն մէջ յարատեւ յառաջխաղացք կ՛արձանագրէ: Ան այսօր դարձած է շրջանի դրամատնային կարեւոր կեդրոն մը: Իւրաքանչիւր այցելութեանս աւելիով կը տեսնեմ, թէ ինչքան կը կազմակերպուի այս երկիրը, եւ պետականութիւնը կը գօտեպնդուի: Պահրէյնի տարածութի՞ւնը` եօթը հարիւր ութսուն քառակուսի քիլոմեթր, ուր կ՛ապրի աւելի քան մէկ միլիոն եօթը հարիւր հազար բնակչութիւն:
Մալթա նոյնքան խօսեցնել կու տայ իր մասին: Եւրոպական այս կղզին ունի երեք հարիւր տասնվեց քառակուսի քիլոմեթր տարածութիւն եւ աւելի քան հինգ հարիւր հազար բնակչութիւն:
Նոյնն է պարագան Լիւքսամպուրկի: Վերջինս ունի երկու հազար հինգ հարիւր ութսուն քառակուսի քիլոմեթր հողատարածք եւ վեց հարիւր հազար բնակիչ: Լիւքսամպուրկ ոչ միայն Եւրոպական միութեան անդամ է, այլ նաեւ դրամատնային ու զբօսաշրջութեան մարզերու մէջ մեծապէս զարգացած երկիր:
Վերադառնանք Արցախ եւ իր ներկայ վիրաւոր վիճակին:
Ի՞նչ կարելի է չընել երեք հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածութեամբ երկրի մը մէջ եւ հարիւր յիսուն հազար բնակչութեամբ: Ճիշդ է, թէ իւրաքանչիւր երկրի պայմանները իրենց իւրայատուկ ազդեցութիւնը ունին անոր կեանքի գործընթացին եւ ձեւաւորման մէջ, բայց կարելի է սորվիլ ուրիշներու փորձառութենէն:
Նախ յստակացնենք հետեւեալը. հող եւ հողատարածք կորսնցնելը շատ ցաւալի է, այս գծով ոչ մէկ տարակարծութիւն: Յուզուած ենք, բարկացած ու ազգային մեր արժանապատուութիւնը ոտնակոխուած, այս բոլորին մասին ոչ մէկ տարակուսանք: Հողը ինքնութիւն է եւ անոր վրայ ապրող ժողովուրդին համար հպարտութեան եւ ապահովութեան ներշնչում: Հողը մարդուն կու տայ կեանքի արժէք եւ այդ արժէքին հետ ապրելու գրաւական: Ասոր համար է, որ անհրաժեշտ է հողը պահել եւ անոր տիրութիւն ընել: Ասիկա ոչ միայն Հայաստանի եւ Արցախի հայուն համար, այլ նաեւ աշխարհատարած սփիւռքահայուն: Իբրեւ հայ ժողովուրդ երբ այսօր կորսնցուցինք հող-հողատարածք, ասիկա կը նշանակէ, թէ կորսնցուցինք մեր կեանքին կարեւոր արժէքը: Բայց արդեօք ամէն ինչ կորսնցուցի՞նք:
Իւրաքանչիւր Հայաստան այցելութեանս միշտ ալ առիթը ունեցած եմ հարց տալու հայրենակիցներու Խորհրդային Հայաստանի ժամանակաշրջանին մասին: Ընդհանրապէս ստացած եմ հետեւեալ պատասխանները. «Սովետի օրերը ունէին իրենց բլուսները եւ մինուսները»:
Եթէ քննական եւ առարկայական մօտեցումով ուզենք վեր առնել ներկայի հանրապետութեան եւ անոր երեսուն տարիներու իրավիճակը, պէտք է հարց տալ. «Որքա՞ն կրցանք պահել եւ շինել պետականութիւնը, զոր ժառանգեցինք խորհրդային համակարգէն»: Երեւի շատ յաջողութիւններ չկրցանք ձեռք բերել պետականաշինութեան մէջ: Այս ունէր-ունի իր արտաքին, բայց նոյնքան ազդեցիկ կերպով ներքին տուեալներ:
Շահան Գանտահարեան` Պէյրութի «Ազդակ» օրաթերթի պատասխանատու տնօրէն եւ խմբագիր, իր 18 դեկտեմբերի 2020-ի խմբագրականի մէջ կը գրէ. «Ստեփանակերտը ազդարարեց արմատական փոփոխութիւններու մեկնակէտերը»` շատ դիպուկ ակնարկութիւն մը յետպատերազմի Արցախի իրողական վիճակին մասին: «Հիմա արդէն ունինք այն, ինչ որ ունինք»:
«Այն, ինչ որ ունինք»:
Այս իրավիճակէն մեկնելով` արժէ ծրագրել եւ կազմակերպել մեր պետական ռազմավարութեան արտաքին եւ ներքին լծակները: Արցախի պարագային այդ պիտի նշանակէ երեք հազար քառակուսի քիլոմեթր հողային տարածք` հարիւր յիսուն հազար բնակչութեամբ, Հայաստանի համար` մօտաւորապէս երեսուն հազար քառակուսի քիլոմեթր հողային տարածք եւ շուրջ երեք միլիոն բնակչութիւն, տակաւին կայ սփիւռքը` իր եօթը միլիոն մարդկային ներուժով եւ պահանջատիրութեամբ:
Ամէն ինչ կորսնցուցի՞նք: Ո՛չ:
Այսօր ունինք Արցախի ներկայ տարածքը: Այս ունինք, որովհետեւ կայ հինգ հազար հայ նահատակ տղոց արիւնը: Այն արիւնը, որ պահեց հայուն այս հողը, որպէսզի հայը շարունակէ պահել իր արժէքը: Այսօր այս գերագոյն զոհողութիւնը չենք կորսնցուցած: Ու տակաւին երեք հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածութիւնը պէտք է պահել ու զայն ընդարձակել` հասնելու համար գէթ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի տարածութեան եւ աւելին: Անկարելի չէ այսօր հարիւր յիսուն հազար Արցախի ներկայ բնակչութիւնը վերաբնակեցնելը երեք հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածութեան մէջ: Պէտք է գիտակցիլ, թէ երեք հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածութեան մէջ կրնանք հիմնել եւ ծաղկեցնել պետականութիւն, վերատիրանալ կորսնցուցած տարածքներուն, երաշխաւորել կեանքի ապահովութիւնը եւ ձգտիլ միջազգային ճանաչումի ու անկախութեան:
Հայաստանը պէտք է անդրադառնայ, թէ իր հանրապետութեան սահմանները «կարմիր գիծ» են, եւ թէ անհրաժեշտ գրաւական է զանոնք պահելը: Այս բոլորը պահելու համար պէտք է գիտակցինք, թէ պէտք է վերաշինենք պետականութիւն` տարբեր ենթակառոյցներով: Պետականութիւնը եթէ բանակն է ու զինուորական ուժը` որպէս ազգային անվտանգութեան երաշխիք, բայց նաեւ դիւանագիտական կաճառ, տնտեսութիւն, ընկերային կեանք եւ աւելին: Հայաստանը կրնայ ամրապնդել իր երկրի ռազմական, դիւանագիտական եւ մնացեալ կարողականութիւնները` պաշտպանելու համար իր զոյգ հայրենիքները եւ հայուն իրաւունքը:
Այս բոլորը յաջողցնելու համար հայը պէտք ունի համերաշխութեան:
Համերաշխութիւնը հիմքն է պետականաշինութեան: Համերաշխութիւնը կրնայ սկսիլ, երբ կը բարելաւենք մեր տեղեկատուութեան աշխարհի (ներառեալ Դիմատետրի) ու անոր տարբեր բնագաւառներու ոճը, լեզուն եւ հոգին: Համերաշխութիւնը պիտի սկսի ներքին կարգով` հասնելու համար արտաքինին: Արտաքին ճակատի վրայ պէտք է զօրացնել մեր ռազմական ուժը` որպէս ազգային անվտանգութեան յենարան, բայց նաեւ պիտի զօրացնենք մեր դիւանագիտութիւնը: Մեր պահանջատիրութիւնը եւ իրաւունքներուն պահպանումը եւ պաշտպանութիւնը մեր դիւանագիտական ռազմավարութեամբ պիտի ըլլայ:
Ֆրանսացի հեղինակը տեսաւ, թէ Հայաստան կը մեռնի: Բայց ան նոյնքան տեսաւ եւ հաւատաց, թէ հայը պիտի ապրի, որովհետեւ ան կը գիտակցի, թէ հայը ունի քիչ մը արիւն, որ արժէքաւոր է: Այս արիւնը պիտի ստեղծէ նոր հերոս սերունդներ, որոնք չեն ուզեր յուսահատիլ եւ չեն մեռնիր:
Հայը կորսնցուց հազարաւոր երիտասարդներ եւ հողատարածք, բայց ամէն ինչ չկորսնցուց: Եթէ ներկայիս ունինք հողատարածք մը, թէկուզ փոքր, բայց նաեւ` նահատակներուն արիւնը, որ արժէք է, եւ որ հայուն պիտի տայ հերոսական նոր կեանք: Այս արիւնը մեր հինգ հազար տղոցն է, որ խառնուած է իւրաքանչիւր հայու արեան հետ, եւ միասին պիտի կերտենք նոր կեանք:
Ուր կամք կայ, հոն կայ ելք: Հայուն կամքը ու անոր շնորհած ելքը կը կայանան, երբ պարտինք այսօրուան մեր ունեցածը խարսխել ամուր պետականութեամբ: Ամուր պետականութիւն մը, որ հայուն պիտի տայ նոր կեանք: Այս այն նոր կեանքն է, որ պէտք է պահենք, կերտենք, շինենք եւ վերաշինենք, եւ որ երբեք չկորսնցնենք:
Քուէյթ
