Գահամոլին Սոփեստութիւններէն Ետք` Արցախի Կրած Կորուստները

ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

«Si Vis Pacem, Para Bellum»

Vegetius

44-օրեայ պատերազմէն եւ նոյեմբեր 9-ին ստորագրուած ազգակործան համաձայնագրէն ետք, արեան գնով նուաճուած յաղթանակի բարձունքներէն գահավիժած ենք պարտութեան խորխորատներուն մէջ:

Արցախի պետականակերտման ու կայուն կարգավիճակի ձեւաւորման 26 տարուան գործընթացը անդառնալի հարուած ստացած է:

Կորստեան մատնուած են 1992-1994 արցախեան ազատամարտին ընթացքին ազատագրուած հայկական տարածքները, որոնք ազրպէյճանական կրակակէտերու շիջման ու Արցախի աշխարհառազմավարական պատուարներն էին:

Պատերազմին առթած հետեւանքներով Արցախի կենսագործութիւնը կաթուածահար կացութեան մէջ է:

Ի մի բերելով այդ կորուստները` ներկայ իրադրութեամբ կը ստանանք հետեւեալ պատկերը.

Ա.- Տարածքի եւ սահմանագիծի կորուստ

1994-ի մայիսի հրադադարէն ետք ձեւաւորուած Արցախի Հանրապետութեան 11.500 քառ. քմ տարածքէն մնացած է 3170 քառ. քմ տարածք:

Հանրապետութեան 10 քաղաքներէն 4-ը գրաւուած են թշնամիին կողմէ: Չկան` Շուշին, Հադրութն ու Քարվաճառը…

320 գիւղական բնակավայրերէն աւելի քան 120-ը կը գտնուի թշնամիի վերահսկողութեան ներքոյ:

Մօտ 900 քմ երկարութեամբ հայ-ազրպէյճանական սահմագիծի կէսը պաշտպանուած էր արցախեան պատնէշով` Վարդենիսէն մերձարաքսեան արցախեան ափի մօտ 400 քիլոմեթրով: Ներկայ դրութեամբ այդ ամրակուռ պարսպապատումէն զրկուած է Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ ենթակայ է Սիւնիքի եւ այլ տարածքներու հանդէպ օրէ օր թափ առնող Պաքուի ոտնձգութեանց եւ տարածքներ կլանելու ախորժակներուն: Միայն Սիւնիքի մարզը առանձինն այսօր 70 քիլոմեթր երկարութեամբ սահմանագիծ պաշտպանելու հարկադրանքին տակ կը գտնուի:

Սիւնիքի հարաւային` Մեղրիի դարպասներու բնական պատուար հանդիսացող հարաւային Քաշաթաղի, Կովսականի (Զանգելան), Ջրականի (Ճապրայիլ), Սանասարի (Կուբաթլու) կորուստով չքացաւ նաեւ Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան հետ 135 քիլոմեթր երկարութեամբ ռազմավարականօրէն կարեւոր նշանակութիւն ունեցող սահմանահատուածը: Այժմ Սիւնիքի հարաւային սահմանադուռը Իրանի հետ կը կազմէ 44 քիլոմեթր: Արցախի մերձարաքսեան տարածքներու կորուստը լուրջ սպառնալիք է Մեղրիի անվտանգութեան գծով:

Քարվաճառը իր անառիկ ու բարձրադիր դիրքով ռազմավարական պատնէշ էր Վայոց Ձորի եւ Գեղարքունիքի արեւելեան սահմաններուն համար, որ միաժամանակ կ՛ապահովէր Լաչինի միջանցքի, Վարդենիսի եւ Մարտակերտի արեւմտեան հատուածի անվտանգութիւնը: Հայաստանը Արցախին հետ օղակող երկրորդ հաղորդակցութեան ցամաքային մայրուղին կը գտնուէր Քարվաճառի մէջ:

Հիմնովին խախտած է Հայաստանի արեւելեան սահմաններու ամրակուռ վահանը` արցախա-ազրպէյճանական սահմանը, որ կ’երկարէր Վարդենիսի սահմանախաչման կէտէն մինչև Արաքս 291 քմ սահմանաշերտով:

Հայաստանի ոչնչացման ու կործանման միտող թուրք-ազրպէյճանական մարտավարական ծրագրի առաջին փուլը Արցախի Հանրապետութեան լիակատար քայքայումն է, որ ի գործ դրուեցաւ վերջին պատերազմին ընթացքին: Յաջորդ փուլը Սիւնիքն է, որ այսօրուան դրութեամբ թշնամիի հրետանիի անմիջական հասողութեան տակ կը գտնուի: Յառաջիկայ ժամանակներուն Պաքու բազմաբեւեռ ճնշամիջոցներով պիտի փորձէ Սիւնիքը զրկել կայուն զարգացման ու ապահովութեան որեւէ հեռանկարէ:

Բ.- Ջրային պաշարներու եւ բարձունքներու կորուստ

Արցախեան բարձրաւանդակի հիւսիսային եւ հարաւային լեռնաշխարհի բարձրագոյն գագաթները` Մռաւը, Օմարը, Գոմշասարը, Քիրսն ու Դիզափայտը կը գտնուին թշնամիի վերահսկողութեան տակ: Այս զարգացումներուն լոյսին տակ արդէն իսկ կղզիացած Արցախի Խաչէնի հովիտը Մարտակերտն ու ամբողջ Ասկերանի մարզը կը գտնուին բարձրաբերձ դիրքերու տիրապետող թշնամիի կրակային հասողութեան ներքոյ:

Անդառնալի հարուած ստացած է Արցախի ջրային պաշարներու անվտանգութիւնը: Թարթառ (Տրտու), Հագգարի (Աղաւնոյ), Խաչէնագետ, Կարկառ, Իշխանագետ եւ Վարանդա գետերն ու իրենց ակնաղբիւրները մասնակի կամ ամբողջութեամբ կը գտնուին ազրպէյճանական բանակի վերահկողութեան ներքեւ: Նոյնն է պարագան վերոնշեալ գետերուն վրայ կառուցուած ջրագծերուն, ջրամբարներուն եւ ՀԷԿ-երուն (հիտրօ ելեկտրակայան):

Կարեւոր է նշել, որ Քարվաճառէն սկիզբ կ՛առնեն Արցախի ջրային պաշարներու աւելի քան 60 տոկոսը: Արցախի ազգային անվտանգութեան ռազմավարութեան գլխաւոր բաղադրիչներէն հանդիսացող ջրային անվտանգութեան հարցը այսօր արդէն մեր վերահսկողութենէն դուրս է:

Կորստեան մատնուած են Արցախի գետերու վրայ կառուցուած գրեթէ բոլոր ուժանիւթի արտադրութեան կայաններն ու ՀԷԿ-երը:

Այստեղ հարկ է նշել, որ Արցախի գետերու, ներառեալ Հայաստանի Հանրապետութեան Արփա եւ Որոտան գետերու Քարվաճառի ակունքներուն տիրացած ազրպէյճանական կողմին համար այս կացութիւնը լաւագոյնս կրնայ օգտագործուիլ գետերը թունաւոր քիմիական նիւթերով  թունոտելու, այնպէս` ինչպէս Խորհրդային Միութեան օրերուն կը կատարէին Ստեփանակերտի եւ այլ բնակավայրերու ըմպելի ջուրերը թունաւորելու իրենց սադրանքներով:

Գ.- Հանքավայրերու կորուստ

Արցախի պետական պիւտճէին ամենամեծ հարկային մուտքեր կ՛ապահովեն հանրապետութեան տարածքին շահագործուող հանքավայրերը: Ներկայ դրութեամբ Արցախի 15 մետաղի հանքավայրերէն 13-ը անցած է Ազրպէյճանի տիրապետութեան տակ, որ մեծ հարուած է Արցախի տնտեսութեան:

Դ.- Պատմական յուշարձաններու կորուստ

Պատերազմէն ետք թշնամիի բռնագրաւած տարածքներուն մէջ մնաց վիթխարի թիւով մշակութային ժառանգութիւն` եկեղեցիներ, խաչքարեր, թանգարաններ, ամրոցներ:

Չկան այլեւս Հանդիվանքը, Գտչավանքը, Կատարոյ վանքը, Շուշիի Սուրբ Ղազանչեցոցն ու Կանաչ ժամը:

Դեկտեմբերին Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան կրթական, գիտական եւ մշակութային կազմակերպութիւնը (UNESCO) առաջարկ ներկայացուց Պաքուին, որպէսզի արտօնութիւն ստանայ անկախ փորձագիտական առաքելութեամբ սկսիլ Արցախի գրաւուած տարածքներու մշակութային արժէքներու գոյքագրումը:

Նշենք, որ պատերազմի ընթացքին ազրպէյճանական բանակին կողմէ հրթիռակոծման ենթարկուեցաւ Շուշիի Ս. Ղազանչեցոցը, իսկ հրադադարէն ետք ոչնչացուեցան Շուշի քաղաքի Կանաչ ժամ` Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ գմբէթն ու զանգակատունը:

2005 թուականին Հին Ջուղայի խաչքարերը բարբարոսաբար քանդած ազրպէյճանցիները պիտի չվարանին ոչնչացնել Արցախի հոգեւոր ժառանգութիւնը:

Գանձասարի կամ Աղուանից կաթողիկոսութիւնը ժամանակին ունեցած է չորս հազար վանք ու եկեղեցի: 19-րդ դարուն Արցախի մէջ կը գործէին 1813 վանքեր ու եկեղեցիներ: 1929-ին մնացած էին 112 եկեղեցի եւ 18 վանք: Արցախի թեմի տուեալներով, պատերազմի նախօրեակին Արցախի մէջ կը գործէին 70 եկեղեցի ու վանք, ինչպէս նաեւ կան հարիւրէ աւելի աւերակ վիճակի մէջ վանքեր ու եկեղեցիներ::

Ե.- Տեղահանուածներ, փախստականներ

Պատերազմին պատճառով Արցախի Հանրապետութեան տարածքներէն տեղահանուածներուն կամ փախստականներուն վիճակագրական պաշտօնական տուեալները ցարդ նախնական են:

Արցախի Ազգային վիճակագրական  ծառայութեան 2017 թուականի տուեալներով, Արցախի բնակչութեան 38,2 տոկոսը կեդրոնացած է մայրաքաղաք Ստեփանակերտի մէջ, 14,7 տոկոսը` Մարտունիի մէջ, 13,5 տոկոսը Մարտակերտի, 11,7-ը` Ասկերանի, 8,3-ը` Հադրութի, 7,9-ը` Քաշաթաղի, 3,6-ը` Շուշիի եւ 2,1 տոկոսը` Շահումեանի շրջաններուն մէջ:

Թուաբանական հաշուարկումով, ամբողջութեամբ թշնամիի վերահսկողութեան տակ գտնուող Քաշաթաղի, Շահումեանի, Շուշիի եւ Հադրութի բնակչութեանց տոկոսային համագումարը կը կազմէ մօտ 22 տոկոս, եւ ըստ նման տոկոսային կանխավարկածի, Արցախի 150 հազար բնակչութեան 33.000-ը բռնագրաւուած վերոնշեալ հայկական տարածքներուն մէջ կ՛ապրէր:

Դեկտեմբեր 24-ին Արցախի տարածքային կառավարման եւ ենթակառուցուածքներու նախարարութեան տուեալներով, Արցախի անտուն քաղաքացիներուն հաշուառուած թիւը 20 հազար 347 է, որոնցմէ ժամանակաւոր տուներով ապահովուած են 4101 բնակիչներ (1014 ընտանիք):

Արցախի Մարդու իրաւունքներու պաշտպանի դեկտեմբեր 22-ին յայտարարած տուեալներով, Արցախի անօթեւան մնացած քաղաքացիներու թիւը 40.000 անձ է:

(Շար. 1)