ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Գ. Քոնկրեսին եւ Ծերակոյտին ներգրաւումը Հայկական Հարցին մէջ:
Ստորեւ` Մերլ Քուրթիի (Merle Curti, 1897-1996) (18) «Ամերիկեան արտերկրի մարդասիրութեան պատմութիւնը» գիրքէն (19) հատուածներ, որ պատրաստուած է արխիւային բազմաթիւ աղբիւրներէ:
««Տի Աութլուք»-ի (Նիւ Եորք հրատարակուող ամսաթերթ*) 7 դեկտեմբեր 1895-ի թիւին մէջ վերապատուելի Սայրըս Համլին (Cyrus Hamlin, 1811-1900*)` Կոստանդնուպոլսոյ Ռոպերթ քոլեճի հիմնադիրը եւ առաջին նախագահը («Հայկական ջարդերը» խորագիրով յօդուածին միջոցով*), հայթայթեց բնագիրը` աւելի լաւ հասկնալու այն ահռելի վայրագութիւնները, որոնք կը սպառնային ժողովուրդ մը ոչնչացնել, որ գրգռեց ամերիկացիներուն կրկնապատկուող վրդովմունքը: Համլինը նշած է եւրոպական ուժերուն կողմէ միջամտութեան դժկամութիւնը, կամ` հրաժարիլը, հակառակ այն խոստումներուն, որոնք նախապէս ապահոված էին Թուրքիայէն` հայ քրիստոնեայ փոքրամասնութեան հանդէպ արդար վերաբերմունք ցուցաբերելու համար:
«Ան յստակ կերպով կ՛ըսէ, որ սուլթանին` հայերու ջարդերուն մէջ իր պատասխանատուութեան ուրացումը շատ սնամիտ է եւ լուրջի չի կրնար առնուիլ: Առնուազն 250 հազար հայեր մեռնելու ենթակայ էին ձմեռուան աւարտէն առաջ` մի՛այն ցուրտէն, անօթութենէն, թիֆոյիտէն եւ այլ հիւանդութիւններէ, բացի եթէ մեծածաւալ օժանդակութիւն հասնի Հայաստան եւ տնօրինուի վստահելի ամերիկացի ողորմաբաշխներու կողմէ: Եզրակացնելով` ան կ՛ըսէ, որ եթէ Ամերիկայի կառավարութիւնը յօժար չէ միջամտելու եւ եւրոպական ուժերուն դերը վերցնելու` պաշտպանելու համար հայերը յաւելեալ բռնութեան դէմ, առնուազն ամերիկացի ժողովուրդը իր ունեցած առատութենէն պէտք է 1 միլիոն տոլար իբրեւ նպաստ յատկացնէ (հայերուն*)»:
Այլ օրինակ մը` վերի նկար թիւ 19. «Նիւ Եորք Թրիպիւն» օրաթերթի 17 նոյեմբեր 1895-ի առաջին էջի գլխաւոր լրատուութիւնը` «Սարսափը կը տիրէ Հայաստանի մէջ» խորագիրով եւ «Կրակն ու սուրը գործի լծուած», «Խարբերդի մէջ` քրիստոնէական առաքելութիւններ կողոպտուած եւ հրկիզուած», «500 մարդ մորթուած», «Քիւրտերը կը խնայեն միսիոնարներուն կեանքերը» ենթավերնագիրերով: Գլխագիր վերտառութեամբ կը գրէ. «Թուրքերն էին նախայարձակը, քանի որ անոնցմէ միայն տասն սպաննուեցաւ Սվազի մէջ, մինչ 4000 սովահար հայեր ջարդուեցան…»: Այսպիսի յօդուածներ ընդվզում յառաջացուցին արդարամիտ ու մարդկայնական զգացումներով տոգորուած ամերիկացի ժողովուրդին, ներկայացուցիչներուն եւ ծերակուտականներուն մօտ:
Ուստի, 10 դեկտեմբեր 1895-ին Ֆլորիտայէն դեմոկրատ ծերակուտական Ուիլքինսըն Քոլ (Wilkinson Call, 1834-1910, որ կը պատկանէր քաղաքական պաշտօններով նշանաւոր ընտանիքի մը*) ծերակոյտին ներկայացուց երկու կուսակցութիւններուն անունով համատեղ բանաձեւ մը (S.R. 107*), (20), որով կառավարութեան կոչ կ՛ուղղէր խաղաղ բանակցութիւններու միջոցով, կամ անհրաժեշտութեան պարագային, զէնքի միջոցով կանխել հայերուն հասցուած դաժանութիւնները: Ան բանաձեւը ներկայացուց` հռչակելով զայն յանուն կրօնի, մարդկութեան եւ այն սկզբունքներուն, որոնց վրայ քաղաքակրթութիւնը հիմնուած է: Իր մտադրութեան ազդեցութիւն տալու համար ան բանաձեւին մէջ ներառեց անկախ հայկական պետութիւն հիմնելու առաջադրանքը, որուն գոյատեւումը պիտի երաշխաւորէին աշխարհի քաղաքակիրթ պետութիւնները»: Ներկայացուցիչներու տունը համաձայն գտնուեցաւ եւ բանաձեւը յղեց Արտաքին յարաբերութիւններու յանձնաժողովին (19), (էջ 131-133):
«Այս մէկը չափազանց մտահոգիչ բանաձեւ էր Արտաքին յարաբերութիւններու յանձնաժողովին համար, որուն յղուած էր: 24 յունուար 1896-ին յանձնաժողովի նախագահը` Իլինոյ նահանգի հանրապետական ծերակուտական Շելպի Մուր Քալըմ (Shelby Moore Cullom, 1829-1914, նախապէս` նահանգապետ*) Քոնկրեսին ներկայացուց երկու կուսակցութիւններուն անունով համատեղ բանաձեւ մը, որ նախագահին կը հաւաստէր Քոնկրեսին աջակցութիւնը որեւէ քայլի, որուն միջոցով ան կրնար ստիպել եւրոպական ուժերուն` յարգելու հայ ժողովուրդին հանդէպ դաշնագիրով ճշդուած իրենց պարտաւորութիւնները` համապատասխան ճնշում բանեցնելու օսմանեան կառավարութեան վրայ: Զօրավիգ կանգնելով այս բանաձեւերուն` ծերակուտական Քալըմ, ընդունելով հանդերձ Միացեալ Նահանգներուն չէզոքութիւնը` չմիջամտելու Եւրոպայի գործերուն, պնդեց, որ երկիրը մարդկութեան հանդէպ պարտաւորութեան տակ է եւ չի կրնար կոյր ձեւանալ:
«Ներկայացուցիչներու տան մէջ ճառախօսութիւնը ցոյց տուաւ, որ առնուազն, բոլոր անոնց կողմէ, որոնք խօսք առին, բանաձեւը բաւարար չէր: Այս էր տեսակէտը Լուիզիանայի ծերակուտական Նիութըն Պլանշարտի (Newton C. Blanchard 1849-1922, նախապէս` նահանգապետ*) եւ Ֆլորիտայի ծերակուտական Ուիլքինսըն Քոլի: Քոլ պնդեց, որ Քալըմի բանաձեւը մեղկ եւ աննշան էր, որ (հայերուն*) ո՛չ ամոքում, ո՛չ ալ ապահովութիւն կու տար: Մէյնի հանրապետական ծերակուտական Ուիլիըմ Ֆրայ (William P. Frye 1830-1911*) նկատել տուաւ, որ Ամերիկայի ժողովուրդը 6 միլիոն տոլար ներդրում կատարած էր Թուրքիոյ մէջ` միակ նպատակ ունենալով բարելաւել (հայ) ժողովուրդին վիճակը: Այդ հրաշալի բարեգործութեան աշխատանք մըն էր, որ այժմ հասած է բացարձակ անելի: Կառավարութիւնը ոչի՞նչ պիտի ընէր` բացի յորդորելէ եւրոպական պետութիւնները կատարելու իրենց պարտաւորութիւննե՞րը:
«Միակ այլախոհ տեսակէտը յայտնեց Մասաչուսեցի ծերակուտական Ճորճ Ֆրիզպի Հորը (George Frisbie Hoar, 1826-1904*), որ համակրելով հանդերձ պաշտօնակիցներուն տեսակէտներուն եւ զգացումներուն, յայտնեց, որ անխոհեմութիւն պիտի ըլլար Թուրքիոյ երեսին ծանր խօսքեր շպրտել, մինչ Քլարա Պարթընը (Clara Barton, 1821-1912, հիմնադիրը` Ամերիկայի Կարմիր խաչին*) օգնութիւն պիտի մատակարարէր, եւ տակաւին յստակ չէր, թէ Բ. դուռէն արտօնութիւն պիտի ստանա՞ր այս բարեսիրական առաքելութեան համար, թէ՞ ոչ: Ներկայացուցիչներու տունը ընդունեց բանաձեւը եւ Քոնկրեսին յղեց:
«Քոնկրեսին մէջ չորս ժամ տեւած ոգեւորուած ճառախօսութիւններով զանազան կարծիքներ յայտնուեցան: Օհայոյէն Չարլզ Հենրի Կրոսվենըր (Charles H. Grosvenor, 1833-1917*) նկատեց, որ բանաձեւը ամէնէն անզօր եւ ամերիկացի ժողովուրդին անվայել արտայայտութիւնն է: «Անոնք մեզմէ հաց խնդրեցին, եւ մենք անոնց քար կու տանք: Անոնք մեզմէ ձուկ խնդրեցին քրիստոնեայ ժողովուրդի մը հզօր բողոքով, եւ մենք անոնց կու տանք օձաբարոյ գձուձ ներողամտութիւնով` թրքական կառավարութեան ոտքերուն»: Ինչո՞ւ, պահանջեց ան, Միացեալ Նահանգները այլ ժողովուրդներէն պիտի խնդրէ ընել այն, ինչ որ մենք կատարեա՛լ իրաւունքը ունինք ընելու: «Նիւ Եորք Թրիպիւն»-ի թղթակիցը, որ ներկայ էր, կ՛ըսէ, որ առնուազն ներկաներուն 8-էն 7-ն համաձայն էր բանաձեւին, եւ ի վերջոյ 143 թեր եւ 26 դէմ ձայնով, որոնց մեծամասնութիւնը դեմոկրատներ էին, բանաձեւը անցաւ»:
«Այս ճառախօսութիւններուն եւ Քոնկրեսին համատեղ ընդունուած բանաձեւին մէջ առաջին անգամ ըլլալով շեշտը դրուեցաւ պետական, կառավարական քաղաքական ճնշումի վրայ, հարցին տուն տուող պատճառները վերցնելու, քան թէ իբրեւ առժամեայ դարման` նպաստ բաժնելու»: Այս` 1895-ին:
Նոյն Ուիլքինսըն Քոլը 1898-ին ծերակոյտին առջեւ ըսաւ «Մենք այստեղ դրան ետին Հայաստան մը ունինք եւ անշարժ կեցած ենք, հզօր երկիր ենք եւ քանդում ու արիւն կը հոսի մեզմէ 6 ժամէն նուազ հեռաւորութեան վրայ…», ակնարկելով Քուպային, «Մեր աչքերուն տակ եւ մեզի հասանելի» … «Սպանիան Արեւմուտքի թուրքն է…» ըսաւ Վըրճինիայէն ծերակուտական Ճոն Տանիէլ: «Մինիափոլիս Ճըռնըլ»-ը գրեց. «Ամերիկացիներս դատապարտեցինք Անգլիան եւ Ռուսիան` Հայաստանի մէջ ջարդերուն` արիւնարբու թուրքերուն ձեռքերը չզսպելնուն համար…» (14):
22 յուլիս 2020
(Շար. 3)
(14) «Cuba in the American Imagination: Metaphor and the Imperial Ethos», Louis A. Perez Jr., Univ of North Carolina Press, 2008, 352 p, ISBN 0807886947, 9780807886946:
(18).- https://en.wikipedia.org/wiki/Merle_Curti_Award
(19).- American Philanthropy Abroad: A History, Merle Curti, Rutgers University Press,1963, New Brunswick, New Jersey, 670 pp, Library of Congress Catalogue Card Number: 62-18950: «Ամերիկեան արտերկիրի մարդասիրութեան պատմութիւնը»:
(20).- History of bills and joint resolutions. Senate bills, 1895, GPO-CRECB-1895-pt5-v27-GovInfo. Page 1-123.
