Սեւրի Դաշնագիրի 100-Ամեակ` 1920-2020. Ամերիկացի Ժողովուրդին, Ներկայացուցիչներու Տան Եւ Ծերակոյտին Մօտ Արդէն Զարգացած Էր Ազատ, Անկախ Հայաստանի Գաղափարը Համիտեան Ջարդերուն Ընթացքին` 1895-ին, Սեւրի Դաշնագիրէն 25 Տարի Առաջ
ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Կը Ներկայացնեմ քանի մը օրինակներ այդ օրերու արեւմտեան մամուլին մէջ լոյս տեսած գրեթէ առօրեայ, հազարաւոր յօդուածներէն, կոչերէն, ծաղրանկարներէն եւ ծանուցումներէն:
«Սան Ֆրանսիսքօ Էկզեմինըր»-ի 19 յուլիս 1890-ի առաջին էջին լուրը. «Բռնութիւններ Հայաստանի մէջ. Անգլիան այլեւս պիտի չհանդուրժէ քրիստոնեաներուն դէմ հալածանքը: Կտրուկ նամակ մը ղրկուած է Դրան, եթէ սուլթանը չմիջամտէ, Անգլիան պիտի միջամտէ. Թուրքիան ահազանգի մատնուած է ռուսական զօրքերուն դէպի սահման յառաջացումէն եւ պատերազմական հռետորութենէն:
10. «Պոսթըն Կլոպ» 7-12-1895 11.«Օմահա Տէյլի Պիի» 30-12-1895
Լոնտոն, 18 յուլիս 1890.- Լորտ Սալիզպուրին դիտողութիւն յղած է Դրան` Հայաստանի մէջ այժմ տեղի ունեցող խռովութիւններուն կապակցութեամբ:
12. Անգլիական «Տը կրաֆիք» շաբաթաթերթի 30 հոկտեմբեր 1895-ի տասնեակ մը լուսանկարներէն մէկը՝ Էրզրումի ջարդերուն զոհերուն հաւաքական գերեզմանը:
«Էրզրումի սպանդը – Հայեր ջարդուած եւ անգլիական հիւպատոսարանը քարկոծուած» խորագիրով 26 յուլիս 1890-ին «Նիւ Եորք Թայմզ» կը գրէ. «20 յունիսին զինուորները հրահանգ ստացան ցրուելու հայերը, որոնք եկեղեցւոյ բակին մէջ ժողով կը գումարէին: Զինուորները սկսան հայերու ջարդին, եւ թուրք ժողովուրդը միացաւ յարձակումին: Հայերուն խանութներն ու տուները կողոպտուեցան: Կողոպուտը տեւեց 4 ժամ»: Նոյն թերթը` 6 նոյեմբերին. «Թուրքերուն վայրագութիւնը – փրոֆ. Պրայս Հայաստանի վիճակը կը նկարագրէ» խորագիրով կը գրէ` Նիւ Եորքի Կրանտ Օփերային մէջ հայ ունկնդիրներուն ուղղուած Պրայսի զեկուցումին մասին. «Պայմանները շատ աւելի վատ էին, քան կ՛երեւի…»:
«Տը Պոսթըն Կլոպ» օրաթերթը` 7 դեկտեմբեր 1895-ին. «Եթէ Թուրքիոյ մասին ճշմարտութիւնը հրատարակուի, ամբոխը Լորտ Սալիզպուրիին (Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ*) վրայ կը յարձակի … 500.000 ոճիրներ» խորագիրով երկար սիւնակին մէջ կը գրէ. «Այս առաւօտ պրն. Յակոբ Պողիկեան (իր մասին առանձին*) վերադարձաւ Ուաշինկթընէն, պետական քարտուղար (արտաքին գործոց նախարար*) (Ռիչըրտ*) Օլնիի եւ Կարմիր խաչի նախագահ օրդ. (Քլարա*) Պարթընի հետ տեսակցելէ ետք, Թուրքիոյ լքեալ հայերուն նպաստ բաժնելու նպատակով…»:
Նոյն էջին վրայ. «Ամերիկացի քաջ աղջիկը` Մէյրի Պրիուըր կ՛ազատէ անօգնական հայ կին մը` անգութ թուրք ամբոխին ձեռքերէն»:
«Օմահա Տէյլի Պի» (Omaha daily bee), 30 դեկտեմբեր 1895-ին կը գրէ. «Կ՛ըսուի, թէ թրքական վերսկսած ջարդերը կը կատարուին այն տեսութիւնով, որ անպատմելի թուրքը կ՛ուզէ ոեւէ հայ ողջ չպահել, որ վայելէ իր խոստացած բարենորոգումները: Թուրքերը կարծես թէ կը կիրարկեն «մեռած հնդիկը լաւ հնդիկ է» սկզբունքը` Հայաստանի քրիստոնեայ բնակիչներուն վրայ»:
Նիւ Եորքի «Փաք» քաղաքական-երգիծական շաբաթաթերթին 16 յունուար 1895-ի կողքը կը ներկայացնէ Անգլիան, որ գրպանը թրքական եկամուտներ, մուրհակներ, փոխառութիւններ եւ Սուէզի բաժնետոմսեր ունի, երկընտրանքի առջեւ է, միջամտէ՞ պաշտպանելու Հայաստանը, որ ներկայացուած է իբրեւ գեղեցիկ կին, որ յարձակման կ՛ենթարկուի (թուրք կառավարութեան մղումով, Համիտեան ջարդերուն 1894-1896*) սուրով ու ատրճանակով զինուած քիւրտի մը կողմէ, թէ` իր տնտեսական շահերուն համար անտեսէ: Եւ կ՛անտեսէ:
13. Նիւ Եորքի «Փաք» քաղաքական-երգիծական շաբաթաթերթին 16 յունուար 1895-ի կողքը, (11) եւ, 14. «Լեզլիզ» շաբաթաթերթին ծաղրանկարը, 21 ապրիլ 1898 (12):
Միւս կողմէ, Հայաստան բառը փոխաբերութեան (metaphor) վերածուած էր ամերիկեան քաղաքական շրջանակներուն կողմէ, որ կը նշանակէր` «Անտէր, անօգնական երկիր մը, որուն ժողովուրդը վայրագօրէն կը բնաջնջուի» եւ կ՛ըսէին` «Քուպան մեր Հայաստանն է» (13), (14), ուր գաղութարար Սպանիան կը ջարդէր քուպացիները, յատկապէս` 1895-էն 1898, Համիտեան ջարդերու օրերուն:
«Լեզլիզ» շաբաթաթերթին 21 ապրիլ 1898-ի ծաղրանկարին մէջ արիւնարբու թուրք սուլթանը կը շնորհաւորէ սպանացին, որ ջարդելու մրցանիշը կոտրած էր: Թէեւ քուպացիներն ալ, հայերու նման, նոյնքան` շուրջ 300 հազար զոհ տուին, ներառեալ` համաճարակի զոհեր: Քուպան` իբրեւ Ամերիկայի մերձակայ դրացի կղզի (միայն 103 մղոն, կամ` 166 քիլոմեթր հեռու), Ամերիկան զինուորապէս միջամտեց կասեցնելու համար սպանդը:
Միացեալ Նահանգներու նախագահներուն կողմէ, առանց Քոնկրեսի հաւանութեան, օսմանեան Թուրքիոյ դէմ զինուորական ուժ կը «ցուցադրուի» առաջին անգամ 1851-ին, նախագահ Միլարտ Ֆիլմորի (1800-1874) հրահանգով, երբ ջարդերու զոհ գացին, հայերու կողքին, օտարներ եւ ամերիկացիներ:
Երկրորդ անգամ` 1858-1859-ին նախագահ Ճէյմս Պուքանընի կողմէ (1791-1868), երբ արտաքին գործոց նախարար Լէուիս Քաս (1782-1866) կը խնդրէ, որ ամերիկեան ծովուժը վրէժ լուծէ ամերիկացիներու սպանութիւններուն համար` «յիշեցնելու թուրք պատասխանատուներուն Միացեալ Նահանգներուն ուժը»:
15. Կարմիր խաչի յայտարարութիւնը, 23-12-1895 (16), 16. «Հայրենիք»ի լրատուութիւնը տոքթ. Ճէյմս Լեւի Պարթընի դասախօսութեան, 23-12-1919 (17)
Երրորդ անգամ` Վուտրօ Ուիլսընի կողմէ 1919-ին ամերիկեան ծովուժը ցամաքահանում կը կատարէ Կոստանդնուպոլիս, ամերիկեան հիւպատոսարանը պաշտպանելու համար, երբ Յունաստան կը գրաւէ (կ՛ազատագրէ*) քաղաքը: Վերջինը, Ուորրըն Հարտինկի (1865-1923), հրամանով, 1922-ին ամերիկեան ծովուժը ցամաքահանում կը կատարէ պաշտպանելու համար ամերիկացիները եւ ամերիկեան շահերը թուրք ազգայնականներէն (15):
Յատկանշական է, որ 1895-ին 1000-է աւելի ամերիկացի կամաւոր ծառայողներ եւ գրեթէ նոյնքան յանձնախումբեր եւ բոլոր նահանգներէն մասնակցեցան հայերու օգնութեան, նոյնի՛սկ Ալասքայէն 4 անձեր (23): Փաստօրէն, Ամերիկեան Կարմիր խաչի նախագահ տոքթ. Քլարա Պարթըն ստիպուեցաւ մամուլով յայտարարել, որ կամաւորներուն թիւը բաւարար է:
Նկար 15. «Բաւարար օգնականներ – Կարմիր խաչը առայժմ յաւելեալ կամաւորներու կարիքը չունի» խորագիրով 23 դեկտեմբեր 1895-ին Քլարա Պարթըն «Տը Կազեթ Եորք»-ի եւ այլ թերթերու մէջ կը ծանուցէ. «Այնքա՜ն մեծ թիւով դիմումներ եղան առաջարկուած հայկական նպաստամատոյցին` Կարմիր խաչի արշաւախումբին միանալու համար` բժիշկներէ, հիւանդապահներէ եւ գրեթէ ամէն տեսակի այլ արհեստներէ եւ ազգութիւններէ, որ հետեւեալ պատասխանը կը տրուի անոնց. «Այժմ կարելի չէ վստահօրէն կռահել անհրաժեշտ օգնականներուն թիւը, կամ որակը, օժանդակութեան բնոյթը: Կարմիր խաչը անցեալի տասնեակէ աւելի աղէտներուն ընթացքին անդամագրած է մեծ թիւով հաւատարիմ եւ փորձառու անձնակազմ մը, որոնք մէկ օրուան կոչով կը ներկայանան. կը թուի, թէ առ այժմ անոնք բաւարար են»:
17. Վերապատուելի Սայրըս Հէմլին 18. Ծերակուտական Ուիլքինսըն Քոլ
1918-ին Ամերիկայի 26-րդ նախագահ Թէոտոր Ռուզուելթ (1858-1919*) Ա. Աշխարհամարտին մասին աներկդիմի կերպով ըսած է` «Հայ ժողովուրդին սպանդը պատերազմին մեծագոյն ոճիրն էր» եւ` մարգարէացած, որ այդ ոճիրին հեղինակները պարկեշտութեամբ պատասխանատուութեան չենթարկելը կը նշանակէր, որ` «Աշխարհի ապագայ խաղաղութիւնը երաշխաւորելու բոլոր խօսակցութիւնները չարամիտ անհեթեթութիւն են» (13), (17): Իսկ լորտ Ռոպըրթ Սեսիլ (1864-1958*) Բրիտանիոյ արտաքին գործոց փոխնախարարը (1937-ի խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակակիր*) նոյն առիթով ըսած է. «Առանց դոյզն չափազանցութեան, աշխարհի պատմութեան մէջ ասկէ (Հայոց ցեղասպանութիւն*) աւելի ահռելի ոճիր չէ եղած» (13):
22 յուլիս 2020
(Շար. 2)
* Լուսաբանութիւնները իմս:
(11).- «Puck» volume XXXVI, No. 932, January 164 1895, New York:
(12).- «Leslie’s Weekly», New York, April 21, 1898.
(13).- «Sharing the burden: The Armenian Question, Humanitarian Intervention, and Anglo-American Visions of Global Order», Charlie Laderman, Oxford University Press, 2019, Print ISBN-13: 9780190618605:
(14).- «Cuba in the American Imagination: Metaphor and the Imperial Ethos», Louis A. Perez Jr., Univ of North Carolina Press, 2008, 352 p, ISBN 0807886947, 9780807886946:
(15).- «Vital statistics of the presidency: George Washington to Barack Obama, Lyn Ragsdale, Rice University, 4th edition, 2014, CQ press.
(16).- The Gazette, York, Pennsylvania, Red Cross, 23 December 1895:
(17).- Տոքթ. Պարթըն «Հայրենիք», 23 դեկտեմբեր 1919, թիւ (2326):