Հայաստանի վարչապետին, Ազրպէյճանի եւ Ռուսիոյ նախագահներու յայտարարութեան համաձայն` Լեռնային Ղարաբաղի Աղդամի, Քարվաճառի, Քաշաթաղի շրջանները պիտի վերադարձուին Ազրպէյճանին, ինչպէս նաեւ թշնամին պիտի մնայ ցարդ իր հասած դիրքերուն մէջ: Արցախի ամէն մէկ շրջանի մէջ, որոնց կարգին` Հադրութ, Քարվաճառ, Քաշաթաղ, մօտաւորապէս մինչեւ 500-700 յուշարձան կայ, անոնց մեծամասնութիւնը շատ մեծ արժէք կը ներկայացնեն:
«Ազրպէյճանի բռնազաւթման մշակութային քաղաքականութիւնը յանգում է նրան, որ ջարդում են այն ամէնը, ինչը գտնում են, որ աշխարհը դրանց մասին տեղեակ չէ, որոշներն առանձնացնում են` աշխարհին ներկայացնելով որպէս աղուանական մշակոյթ, ցոյց տալու, թէ ազրպէյճանցիները աղուանների յետնորդներն են: Կարծում եմ` այդ միտումն այդպէս էլ շարունակուելու է», «Փանորամա»-ին հետ ունեցած զրոյցին ընթացքին յայտնեց Տիգրանակերտի պեղումները իրականացնող արշաւախումբի ղեկավար, Երեւանի պետական համալսարանի մշակութաբանութեան ամպիոնի վարիչ, պատմական գիտութիւններու դոկտոր, փրոֆեսէօր Համլէթ Պետրոսեանը:
Ան նշեց, որ այն յուշարձաններուն մեծ մասը, որոնք շատ յայտնի չեն գիտական հասարակութեան, խորհրդանշական իմաստ, նշանակութիւն ձեռք չեն բերած, ամենայն հաւանականութեամբ, ինչպէս Ազրպէյճանը նախապէս ըրած է, պիտի ոչնչացուին: «Այն յուշարձանները, որոնք շատ յայտնի են, գիտական շրջանառութեան մէջ են, օրինակ Դադիվանքը, Ծիծեռնավանքը, որոնք 60-ականներից ի վեր ազրպէյճանցիները համարում են ոչ թէ հայկական, այլ աղուանական, դրանք կը պահպանեն ու Ազրպէյճանը կը ներկայացնի որպէս ոչ հայկական մշակութային ժառանգութիւն», ըսաւ ան:
Հ. Պետրոսեանը, որ 16 տարի է Տիգրանակերտի հնագիտական յուշարձանին մէջ պեղումներ կը կատարէ, նշեց, որ անիկա հայկականութեան ամէնէն վաղ եւ ամէնէն հաւաստի վկայութիւնն է այդ տարածքին մէջ:
Ան ըսաւ, որ ամէն ինչ ըրած է, որպէսզի այս օրը երբեք չգայ: «Հայկական կողմը ոչ թէ բանակցութիւններ է սկսել, այլ անձնատուութեան է ենթարկուել: Բանակցութիւնների ժամանակ կարելի է ինչ-որ բաներ ասել, օրինակ` այսքան հողը ձեզ տանք, դրա փոխարէն այս 1/10 հողը մեզ տուէք: Մեր իշխանութիւններն իրենց ապաշնորհութեամբ ոչ մի հնարաւորութիւն մեզ չթողեցին: Ես ամէն ինչ արեցի, որ փաստեմ` այդ տարածքները հայկական են», ընդգծեց մշակութաբանը:
Ան նշեց, որ Արցախի տարածքին մեծ թիւով եկեղեցիներ, վանքեր կան` բազմաթիւ արձանագրութիւններով, սակայն Տիգրանակերտը այդ բոլորէն հին է առնուազն 500-600 տարիով:
«Փաստօրէն այդ յուշարձանը, որը Կովկասի զարդն է, մարգարիտն է եւ հայկական է, այդպէս ապաշնորհաբար թողեցինք իրենց», ցաւով արձանագրեց Հ. Պետրոսեան:
Յաջորդը Դադիվանքն է` Քարվաճառի շրջանին մէջ: Ըստ անոր` վանքի պատերուն 100-է աւելի արձանագրութիւններ կան, պատերը կարծէք մագաղաթ ըլլան:
6-7-րդ դարեր թուագրուող Ծիծեռնավանքին հետ, հնագէտին համաձայն, ամբողջ Կովկասի մէջ կրնայ համեմատուիլ Աշտարակի Ծիրանաւորը, Երերոյքի պազիլիքը` հաստատելով, որ անիկա քրիստոնեայ աշխարհի մեծագոյն ստեղծագործութիւններէն է:
Հադրութի շրջանին մէջ մնացած են բազմաթիւ ամրոցներ, նաեւ Գտչավանքը, որը բացառիկ եկեղեցի է:
«Արցախում երեւի ունենք 3-4 գմբէթաւոր եկեղեցի` Վանքասարի, Գանձասարի, Դադիվանքի եկեղեցիները, Գտչավանքի եկեղեցին: Եւ այդ ամէնը մնում է իրենց: Նրանք, ովքեր այդ ամէնը յանձնում են, չեն յանձնում, երբեք չեն մտածել մշակոյթի մասին, նրանք քաղաքական խաղեր են խաղում: Կորուստները շատ-շատ մեծ են: Գոնէ ազրպէյճանական կեղծ գիտակներն այդ ամէնը կը համարեն իրենց սեփականը, աշխարհին ցոյց տալու համար կը պահպանեն: Բայց այն խաչքարերը, եկեղեցիները, մատուռները, որոնք հայ շինականի, արհեստաւորի, հաւատացեալի սիրեցեալ վայրերն են եղել, անպայմանօրէն կ՛ոչնչացնեն», շեշտեց Հ. Պետրոսեան:
Ան այլեւս յոյս չունի, որ պեղումներ կ՛իրականացնէ Տիգրանակերտի մէջ:
«Ազրպէյճանը, կարծում եմ, նախ կը ցուցադրեն, թէ մենք ինչքան վատ գիտնականներ ենք, ինչքան սխալ ենք հետազօտել այդ պատմութիւնը: Իրենք 30 տարի Տիգրանակերտի տարածքում աշխատել են, նոյնիսկ չեն հասկացել, որ այնտեղ քաղաք կայ: Հիմա յաղթողի սնապարծութեամբ կը ծաղրեն մեզ, մեր արժանիքները, սխալ կը հանեն, որ աղուանական է, չնայած անունը Տիգրանակերտ է», յայտնեց Հ. Պետրոսեան:
Ան շեշտեց` այդ ամէնը ոչ միայն պարտութիւն է, այլ նաեւ հայերը եւ հայ մշակոյթը պիտի յայտնուին այդ շնաբարոյ ծաղրուծանակի ներքոյ. «Թուրքերից մեծահոգութիւն չպէտք է սպասել: Իրենք ոչ միայն չեն հասկանալու, չեն գնահատելու, այլ իրենց չհասկացածի դիրքերից սկսելու են ծաղրել մեր մշակոյթը, մեր հետազօտութիւնները»:
Հ. Պետրոսեանը նշեց, որ յայտնուելով Տիգրանակերտի մէջ` ազրպէյճանցիները գոնէ իրենց սուտը կը բացայայտեն, քանի մը հեքիաթ կը ցնդի:
«Ասում էին` մենք գնում ենք դաշտերից քար ենք հաւաքում, գիշերը պարիսպ ստեղծում: Պարիսպի ամէն մի քարը մինչեւ 1,5 թոն է: Երեւի իրենք կը գան, ուսերը կը յենեն, հպարտօրէն կը նայեն դէպի տափաստանը եւ հասկանան, որ որոշ տեղերում իրենք էլ են սուտասան եղել, միայն մենք չենք, որ մեզ մեղադրում են որպէս սուտասան», դիտել տուաւ պատմական գիտութիւններու դոկտոր, փրոֆ. Համլէթ Պետրոսեանը:
