ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Նաւահանգիստի պայթումը առաջին պահուն տուն տուած էր այն վարկածին թէ խոշոր ռումբ մը արձակուած է թափանցելու համար այդտեղ թագնուած զինամթերքի պահեստներ: Թանձր ամրացուած կրաձոյլ (reinforced concrete) պատնէշներ թափանցող ռումբեր կը գործածեն «սպառած Իւրանիում»: Այդ պատճառեց յաւելեալ վախ: Մտահոգութիւնը բարեբաղդաբար անտեղի էր (ինչպէս նախապէս անդրադարձած էի): Այսուհանդերձ պէտք է գիտակցինք որ ներկայ ռազմական եւ ճարտարագիտական գործողութիւններու մէջ սպառած Իւրանիումը (այսուհետեւ«սԻ») առկայ վտանգ է: Հարկ է ուրեմն ունենալ տարրական տեղեկութիւն:
Ծագումաբանական .- Տիեզերքը մօտ 14 միլիառ տարեկան է: Հոյածաւալ աստղեր, որոնք մինչեւ միլիոն անգամ աւելի խոշոր էին քան մեր Արեւը, գոյացած են երբ տիեզերքը լոկ հարիւր միլիոն տարեկան էր: Շինանիւթերն էին գլխաւորաբար 75% Հիտրոժէն (Ջրածին) եւ 25% Հելիում (Արե՞գ) (1): Բոլոր ծանր աթոմներու կորիզները (nucleus) կազմուած են այդ աստղերու կեդրոններուն մէջ, աւելի փոքր կորիզներու միաձուլումով (fusion): Կենդանական աշխարհէն դատած կրնայ զարմանալի թուիլ որ խոշոր աստղերը շատ աւելի կարճ կ’ապրին քան փոքրերը: Բայց իրօք այդպէս է որովհետեւ անոնց կեդրոնի բարձր խտութեան եւ տաքութեան պատճառով կորիզային միաձուլումը, իմա՝ «հրկիզումը» անհամեմատ աւելի արագ կ’ընթանայ (2, 3):
Ներկայ տիեզերքը կազմուած է շուրջ 6.5 միլիառ տարի առաջ պայթած այդ աստղերու փշուրներով: Անոնց անհետացումէն ետք ծանր կորիզներու արտադրութիւնը դադրած է: Երկիրը որպէս հրաշէկ լաւայի գունդ կազմուած է մօտ 4.5 միլիառ տարի առաջ: Իւրանիւմ եւ այլ ծանր նիւթեր «ընկղմած» են դէպի երկրի կորիզը: Լաւայի հոսանքներու (ծիրանագոյն կոր նետիկեր) հիմնական աղբիւրը անկայուն հիւլէներու շողարձակումին արտադրած ջերմուժն է (4): Առանց այդ երկիրը վաղուց սառած պիտի ըլլար, եւ պիտի չունենայինք այն մագնիսական դաշտը որ մեզ պաշտպանէ դէպի մեր մթնոլորտ ուղղուող լիցքաւոր մահացու մասնիկներէն: Այդ գնդակոծումը յատկապէս վտանգաւոր է արեգակնային փոթորիկներու ընթացքին: Նոյն այդ լաւայի հոսանքներն են որ կրնան ծանր նիւթերէն փոքր տոկոս մը, որոնց շարքին եւ Իւրանիում, փոխադրել դէպի երկրի մակերես:
Տարբերակներ .- Մենտելեւի 1871 թուին ձեւաւորած պատմական տախտակին մէջ աթոմները տեղաւորուած են ըստ իրենց քիմիական յատկութեան այլ խօսքով՝ ելեքթրոններու թիւին: 1910 նկատուեցաւ որ քիչ մը տարբեր զանգուած ունեցող կարգ մը աթոմներ քիմիական առումով անզանազանելի են, հետեւաբար Մենտելեւի տախտակին մէջ կը գրաւեն միեւնոյն տեղը: Անոնք կոչուեցան Iso-tope որ յունարէնով կը նշանակէ «միա-տեղ»: Իւրանիումը ունի վեց կարելի տարբերակներ որոնցմէ միայն երկուքին կարելի է բնութեան մէջ հանդիպիլ: Անոնք են U238 (99.3%) եւU235 (0.7%): Կը նկատենք որ բնական Իւրանիումը գրեթէ ամբողջութեամբ U238-է կը բաղկանայ: Երկու տարբերակներն ալ անկայուն են, կը վերածուին Թորիումի տարբերակներու, բայց անոնց «կէս կեանք»-ը երկար է (5): U238՝ 4.5 միլիառ տարի եւ U235՝ 0.7 Միլիառ տարի: Պարզ է թէ ինչու U238-ն է գերակշիռ բնութեան մէջ (6): Ջերմակայաններու եւռումբերու համար միայն U235 տարբերակն է օգտակար:
Կորիզային .- Ինչպէս վերը նշեցի, Իւրանիումի երկու տաբերակներն ունին շատ երկայն միջին կեանք: Անկայուն կը դառնան երբ կորիզը ստանայ յաւելեալ նիւթրոն մը: U238 ի վերջոյ կը վերածուի Փլութոնիումի (7) իսկ U235 կը «պայթի» վերածուելով երկու աւելի փոքր կորիզներու: Քանի որ, ինչպէս գծապատկերը ցոյց կու տայ, աւելի փոքր կորիզները (ինչպէս Երկաթ) աւելի լաւ կապուած են, պայթումը կ’արձակէ ջերմուժ: Նաեւ քանի որ փոքր կորիզները նուազ թիւով նիւթրոններ ունին, պայթումէն կը յառաջանան շուրջ 3 նոր նիւթրոններ, որոնք կրնան բախիլ այլ U235 կորիզներու: Եթէ զանգուածը ունի U235-ի բարձր խտութիւն, ապա այդ նիւթրոնները կը հանդիպին այլ կորիզներու եւ մէկ պայթումը շատ արագ տուն կու տայ 3-ի, ապա 3×3-ի, ապա 3x3x3-ի, ապա … ամբողջ զանգուածին: Այդ կորիզային ռումբ է: Իսկ եթէ խտութիւնը բարձր չէ եւ աւելորդ 3 նիւթրոններէն 2-ը ձեւով մը կը վերացուին, ապա գործողութիւնը կ’ընթանայ նոյն թափով, մէկ պայթումին կը յաջորդէ միայն մէկ պայթում (8): Ջերմուժը կարելի է օգտագործել ելեկտրականութիւն արտադրելու եւ կամ այլ նպատակի, օրինակ որպէս երկարաժամկէտ ծածուկ ուղեւորութեան ծառայող ընդծովեայի մը շարժիչի ուժանիւթ:
Իւրանիումը U235 ամենէ խնայողական ուժանիւթն է: Կը մնայ այդ արտաբերել եւ զտել, որպէսզի հասնի կորիզային գործողութիւններու բաւարար խտութեան:
Հանքաբանական .- Երկրի ցամաքամասերուն մէջ Իւրանիւմի միջին տոկոսը շուրջ 0.00014% է: Բայց ինչպէս նաւթը եւթանկարժեք հանածոներ, կարգ մը երկիրներ շատ աւելի հարուստ են քան այլք: Աւստրալիա տէրն է Իւրանիումի պաշարի քառորդին, իսկ Ղազախստան կ’արտադրէ գործածելի Իւրանիումի հիսուն տոկոսը … : Հանածոն առաջին հերթին կ’ենթարկուի զտման եւ քիմիական գործողութիւններու որպէսզի ստացուի Իւրանիումի Ծորին (Uranium Fluoride կազը որ որ յագեցած է եւքիմիական թունաւորման կամ հրկիզումի վտանգ չներկայացներ: Կը մնայ «հարստացումի» հարցը: Կան առ նուազն վեց ձեւեր, բայց ամենէ գործնական ուրեմն եւ ընթացիկն են կեդրոնախոյս գլանները: Որպէս UF6 կազ, U238 շուրջ 1% աւելի ծանր է քան U235 (9): Քանի որ երկու տարբերակները ունին նոյն ծաւալը եւ մակերեսը, աւելի ծանրը աւելի ենթակայ է կեդրոնախոյս ուժին, որ երկրի ձգողութենէն միլիոն անգամ աւելի մեծ է գլանին մէջ (10): Լոկ 1% տարբերութիւն կը նշանակէ որ զտումը (խառնուրդի U235-ով հարստացումը) դանդաղ եւոչ շատ արդիւնաւետ գործողութիւն է: Որպէս արդիւնք կը ստացուի շատ աւելի մեծ քանակութեամբ «աղքատ»՝ քան «հարուստ» Իւրանիւմ (87% եւ13%): Ջերմակայաններու համար հարուստ կը նկատուի առ նուազն 3.5% U235 պարունակող խառնուրդը: Զտումը ինքնին կ’արտադրէ շուրջ 0.3% U235 պարունակող աղքատ, անօգտագործելի Իւրանիում: Այս քանակին կը գումարուի ջերմակայաններու մէջ «սպառած» Իւրանիումը:
Տնտեսական .- Այժմ աշխարհի վրայ գոյ է 1.2 միլիոն թոն սպառած Իրանիում, որու շուրջ 63 տոկոսը կը գտնուի Մ. Նահանգներու մէջ: Այս պաշարին իւրաքանչիւր տարի կը գումարուի առ նուազն 50 հազար թոն: Կողքի լուսանկարը ցոյց կու տան ստորերկեայ շտեմարաններ: Այդ անարժէք նիւթը ապահով պահպանելու համար հարկ է խոշոր գումարներ վատնել: Աւելի խելամիտ լուծում չէ՞ զանոնք ոեւէ ձեւով շահարկել: Բայց ինչպէ՞ս:
«սԻ»-ի հիմնական յատկութիւնը տեսակարար կշիռն է, որ մօտ 70 տոկոս բարձր է կապարէն (19.1 կրամ/քսմ բաղդատած 11.3-ի): Կարելի է գործածել այնտեղ ուր նախընտրելի է որ տուեալ զանգուած մը ունենայ աւելի փոքր ծաւալ: Կարելի է, օրինակ նաւերու ողնափայտը (keel) ծանրացնել, զայն պահելով բարակ, պատրաստել տիեզերագնաց (եւ ոչ միայն) թաւալացուցային (gyroscopic) անիւներ, զանոնք պահելով փոքր: Կան բազմաթիւ այլ գործածութիւններ (11): Boeing 747 օդանաւի մը կը պարունակէ ոչ նուազ քան 850 քկ «սԻ» (12): Յատկապէս որպէս թեւերու շարժուն քղանցքները (flap) հակակշչող փոքրածաւալ ծանրոցներ: 1992 թուականին չախչախուած օդանաւի բեկորներէն կորսուած էր 150 քկ Իւրանիում … : Կան նաեւ այլ «չբացայայտուած գողութեան» դէպքեր (13): Այո, կան կարգ մը անպատեհութիւններ:
Ռազմական.- Սպառած Իւրանիումի ամենէ լայն գործածութիւնը ռազմականն է: Առաջին հերթին «Սի» կը գործածուի խոցելու համար ամուր պաշտպանութիւններ: Կարելի է գործածել նաեւ Թանկսթընը որ ունի նոյն խտութիւնը (եւ հետեւաբար վաստկած է «ծանրաքար» անուանումը): Սակայն Թանկսթըն կը հալչի տաքութեան շուրջ 3 հազար աստիճանին մինչդեռ Իւրանիում՝ 1100-ի (14): Ինչպէս գծապատկերը ցոյց կու տայ, թանկսթըն կը տափակնայ եւկը պարտադրուի աւելի լայն խոռոչ բանալու, մինչդեռ Իւրանիում կը հալի եւ կը «սրուի»: Գծապատկերի համեմատութիւններու հիման վրայ Թանկսթըն կը կարոտի աւելի քան կրկին ուժանիւթի: Այդ իհարկէ խնայողական է: Այս գաղափարը կը գործադրուի ոչ միայն փամփուշտներ արտադրելու, այլ ինչպէս կողքի նկարը ցոյց կու տայ, ռումբեր որոնք կրնան խոցելել պաշտպանութիւնեերը եւ ապա պայթիլ: Պէյրութի պայթումի առաջին պահերուն անձնապէս այն տպաւորութեան տակ էի որ նման ռումբ մը արձակուած է թագուն զինապահեստի մը վրայ: Այս մասին նախապէս անդրադարձած եմ:
Սկսած մոտաւորապէս 1970 թուականէն, Մ. Նահանգներ նման զէնքեր գործածած է բազմիցս եւ շատ մեծ քանակութեամբ: Չեմ ուզեր մանրամասնել որպէսզի յօդուածը քաղաքական բնոյթ չստանայ: Այս մասին կայ լայն եւ կծու գրականութիւն:
Առողջապահական .- Իւրանիւմի երկու տարբերակներն ալ «ալֆա» մասնիկներ կ’արձակեն երբ վերածուին Թորիումի: Ալֆա պարզապէս Հիլիում աթոմի կորիզն է, ուրեմն համեմատաբար խոշոր է: Առ այդ, կրնայ վնասել մորթին բայց անկարող է թափանցել: Հարցը կը փոխուի երբ Իւրանիւմ ստանանք սնունդի կամ շնչառութեան միջոցով: Այդ պարագային կրնայ հասնիլ մարմնի բոլոր մասերուն: Թորիումը շատ աւելի վնասակար է որովհետեւ կ’ունենայ քայքայումի շղթայ մը եւ կ’արձակէ առ նուազն երկու ելեքթրոններ (15): Ելեկտրոնը շատ աւելի փոքր է, ուրեմն կրնայ շատ աւելի խոր թափանցել:
Այս շողարձակումներու հաշուարկը պարզ է: Եթէ Իւրանիում աթոմներու թիւը (N) է եւ Իւրանիւմի միջին տարիքը (T) երկվարկեան, ապա իւրաքանչիւր երկվարկեանի մէջ տեղի կ’ունենայ (N/T) շողարձակում: Մարդկային մարմինը բնական ճամբով կը պարունակէ 0.1 միլլիկրամ Իւրանիում (16): Այդ կը նշանակէ միջին հաշուով մօտ 1.3 շողարձակում իւրաքանչիւր երկվարկեան (17): Բժշկական բարբառով «Կէս մահացու» կը սեպուի 14 միլլիկրամը, այսինքն մօտ երկու հարիւր շողարձակում իւրաքանչիւր երկվարկեան:
Առողջական աւերներու մանրամասնութեան չեմ ուզեր մտնել: Նախ այն պատճառով որ բժիշկ չեմ, ապա այն որ համացանցի վրայ արդէն իսկ կայ լայն տեղեկութիւն: Անհրաժեշտ է, սակայն, որ ընթերցողը ստուգէ տեղեկութեան աղբիւրը: Կորիզային ճարտարագիտութիւնը (եւ ոչ միայն) ունի դիոլոմաւոր, յարգելի թուացող վարձկաններ որոնց պարտականութիւնն է ապատեղեկութիւն տարածել: Չկայ «ընդունելի» իւրանիումի քանակ: Կայ, սակայն, մահացու քանակ: Վնասը պարզապէս կը համեմատի քանակին:
Վնասը կախում ունի այն հանգամանքէն թէ ի՞նչ ձեւով Իւրանիումը կ’անցնի մեր մարմնէն ներս: Նաւահանգիստի պայթումի պարագային, օրինակ, վախը այն էր որ իւրանիւմի փոշին շնչելը թոքերու քաղցկեղ պատճառէ: Նոյն փոշին իհարկէ ի վերջոյ գետին կ’իջնէ եւ կը լուծուի ջուրերու մէջ: Ապա …
Եթէ մեր ընդունած Իւրանիւմը մնայ արեան մէջ, ապա դուրս կու գայ մի քանի օրուայ ընթացքին: Հարցը կը փոխուի երբ մտնէ մեր օրկաններուն մէջ, յատկապէս լեարդին եւերիկամներուն:
Վերջապէս պէտք է շեշտել որ Իւրանիւմը ծանր մետաղ մըն է ինչպէս կապարը: Առ այդ թունաւոր է: Կապարէ խողովակները վաղուց վերացուած են ջրամատակարարման համակարգէն: Որպէս ծանր մետաղ Իւրանիումի քիմիական թունաւորումը կրնայ աւելի լուրջ ըլլալ քան շողարձակումի աւերը:
- Հելիում ածանցուած է «Հելիոս» բառէն որ յունարէնով կը նշանակէ «Արեւ»: Մեսրոպ Կ. Գույումճեանի բառարանին մէջ առաջարկուած է «Արեգ» եզրը
- Ծանօթ է որ խոշոր կաթնասուններ աւելի երկար կ’ապրին քան փոքրերը, որովհետեւ համեմատաբար աւելի քիչ ջերմուժ կը կորսնցնեն: Հինգ թոն կշռող փիղ մը կ’ապրի թերեւս 60 տարի մինչդեռ 50 կրամ կշռող մուկ մը՝ թերեւս 3 տարի. Կեանքի տեւողութիւնը մօտաւորապէս կը համեմատի զանգուածի չորրորդ արմատին 60x (0.05/5000)^(1/4) = 6x (1/10)^(1/4) = 3.4 տարի: Մուկը իհարկէ փոքր փիղ մը չէ:
- https://astronomy.swin.edu.au/cosmos/M/Main+Sequence+Lifetime
- Ամենակայուն աթոմները անոնք մոտ են երկաթին իրենց կազմութեամբ (4) 26 proton 30 neutron: Յունարէն լեզուով «Ելեքթրոն» կը նշանակէ «սաթ» որու պարսկերէնն է «քահրապէ»: Փրոթոն կը նշանակէ առաջին: Այդպէս կոչուած է որովհետեւ առջին աթոմի (ջրածին) կորիզն է: Նիւթր-ոն կազմուած է նոյն հնչողութեամբ: Սեպուած է «չեզոք» (neutral) որովհետեւ չունի ելեկտրական լիցք (charge): Ծանօթ չեմ այս եզրերու հայերէն տարբերակներուն: Ի դէպ այս անուանումներու հեղինակն է Էրնեսթ Ռատըրֆորտ (1791–1867), որու պատմական աշխատանոցին մէջ (Schuster Lab) ուսանելու բաղդն ունեցած եմ:
- “Half Life” այն ժամանակամիջոցնն է երբ տուեալ քանակի կէսը վերածուած է Թորիումի
- Երբ Իւրանիում 238 նուազած է կէսի, Իւրանիւմ 235 նուազած կ’ըլլայ շուրջ 1%-ի: 4.5/0.7= 6.4, (1/2)^6.4= .011
- U238 + n1 — U239 — Np239 + β — Pu239 + β
- Գծապատկերը ցոյց կու պարզացուած ընթացիկ կորիզային բարդ (nuclear reactor) մը: Իւրանիումի շերտերուն միջեւկը զետեղուին Պորոն, Քատմիում եւայլ նիւթերէ կազմուած հակակշռող ցողեր, որոնք կրնան ծծել եւ վերացնել նիւթրոնները: Երբ տաքութիւնը բարձրանայ, ցողերը աւելի կը մխրճուին եւ հակառակը: Չերնոպիլի աղէտի պատճառն էր տաքութեան հակակշռէ դուրս գալը: Բարդը պարզապէս հալեցաւ: Չէր կրնար պայթիլ որովհետեւU235-ի խտութիւնը վստահաբար ցած էր:
- Ֆլորինի կորիզային թիւն է 19: Մօտաւոր հաշուով (238 + 6×19)/(235 + 6×19) = 352/348 = 1.011 1% աւելի ծանր
- Գլանները կը կատարեն 1500 պտոյտ/երկվարկեան (f = 1.5 KHz): Գլանի շառաւիղի կէսը մոտաւորապէս 10 սմ է (r = 0.1m) ուրեմն կեդրոնախոյս արագացումն (centrifugal acceleration) է a = rx(2πf)^2 = 0.1x(2×3.14×1500)^2 = 8.9 Միլիոն մեթր/ետկվարկեան քառակուսի: Երկրի ձգողութիւնն է 9.8 մեթր/երկվարկեան քառակուսի:
- Current Issues – Civilian Use of Depleted Uranium 19 July 2020
- Maria Betti, «Civil use of depleted uranium», Journal of Environmental Radioactivity Նոյ 2001
- Տես U.S. NRC Event Report No. 52111, July 20, 2016
- Ուրանոս կը նշանակէ երկինք: Նաեւ Երկնքի աստուած: Ծնաւ Քրոնոսը որ կը նշանակէ ժամանակ իսկ Քրոնոս ծնաւ Զեւսը: Իւրանիում թերեւս կարելի է կոչել «Երկնաքար»
- Որոնք կոչուած են «Պեթա» մասնիկներ, որովհետեւ յայտնաբերուած են «Ալֆա» մասնիկներէն ետք:
- Zdeněk Hon եւայլք, «Depleted Uranium and Its Effects on Humans», Sustainability 2015
- (0.0001/238)x(6×10^23/2×10^17)+- =1.26 ուր 6×10^23 Աւօկատրոյի մօտաւոր թիւն է եւ2×10^17 Իւրանիումի մօտաւոր միջին կեանքը՝ հաշուած երկվարկեաններով: Այս նման է հետեւեալ հաշուարկին.- Մենք մեր գլխու վրայ ունինք միջին հաշուով 100 հազար մազ: Մազի միջին կեանքը շուրջ 1.6 հազար որ է: Ուրեմն չպէտք է մտահոգուինք երբ իւրաքանչիւր օր կորսնցնենք 100/1.6 = 63 մազ:
():