Թէ Որ Բոլոր Հայերը…

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

«Թէ որ բոլոր հայերը երեկոյեան ուխտ անեն մեռնել, առաւօտեան արեւը դեռ չծագած` ազատ կը լինե՛ն»:

Այս տողերը մեր քաջարի ֆիտայիներից Գէորգ Չաւուշին են պատկանում: Այս համոզումով մեր ֆիտայիները ելան պայքարի:

Ազատագրուելու այս հաւատով ինքնապաշտպանութեան դիմեցին Վանում, Ուրֆայում, Մշոյ, Սասնոյ լեռներում ու կիրճերում, Մուսա Լերան վրայ:

Այս համոզումով մեր ազգի անձնազոհ մարտիկները Ղարաքիլիսայի, Բաշ Ապարանի, Սարդարապատի արիւնահեղ պատերազմով ազատագրեցին դարեր ոտնատակ տրուող մեր երկիրը:

Ազատագրուելու այս հաստատ գիտակցութեամբ մեր ազգի առաջադէմ մտածողները ամենադժուարին պայմաններում համախմբուեցին եւ անձեւ քաոսից պետութիւն, երկիր ստեղծեցին, այն էլ՝ անկախ երկիր: Երկիր, որն այսօր էլ  դեռ շարունակում է իր գոյութիւնը, որն այսօր էլ շարունակում է իր պետականութիւնը նոյն հողի վրայ:

Ազատագրուելու, ազատ երկիր ունենալու բռնկումով, դեռ 19-րդ դարի սկզբին, ստեղծուեցին յեղափոխական կուսակցութիւններ, որոնց նուիրեալները չընկճուելով մահից ու աքսորից հետեւողականօրէն ստորացուած, ստրկամիտ դարձած հային ազատագրուելու պայքարի կոչեցին:

Պատմութիւնը, շատ յաճախ, անկախ ազգերի ծրագրերից, փոխում է իր ընթացքը եւ վա՜յ այն ազգին, որը պատրաստ չէ եւ չի օգտւում այդ փոփոխութիւնից: Մեր բարեբախտութիւնն այն էր, որ 1917 թ. Ռուսական կայսրութեան անկումից օգտուելով, մեր ազգանուէր բացառիկ մտածողների մի խումբ, շատ արագ կողմնորոշուեցին, արհամարհելով հայութեան անպարագրելի ծանր վիճակը, իրենց պայքարի հիմնական նպատակը` հայութեան ազատագրումը, իրենց ձեռքը վերցրին, վերջնական բնաջնջման եզրին կանգնած մեր երկրին եւ քայքայուած ժողովրդին տէր կանգնեցին:

Մեր ժողովուրդը երկրորդ անգամ օգտուելով պատմութեան ընթացքի փոփոխութիւնից,  կրկին օգտուելով Ռուսական, այս անգամ արդէն սովետական բռնատիրութեան փլուզումից, երկրորդ անգամ տիրացաւ իր անկախութեանը եւ դեռ աւելին` ազատագրեց Արցախը:

Բնականօրէն անկարելի է համեմատական անցկացնել մեր երկու անկախութիւնների քաղաքական, տնտեսական իրավիճակների միջեւ, քանզի աւելի խառնաշփոթ վիճակ, քան հայութիւնն էր ապրում առաջին անկախութեան տարիներին, անկարելի է պատկերացնել:

Նախ, հայութեան միջից ջնջուել էր անկախ երկիր ունենալու ոչ միայն ձգտումն ու հոգեբանութիւնը, այլ նաեւ դրա տեսլականը: Իսկ երբ այն բացակայում է, բացակայ է նաեւ պայքարի հոգեբանութիւնը, մտածումը, մղումը: Ուրեմն տասնապատիկ վճռորոշ հարցերի առաջ էին կանգնած մեր առաջին հանրապետութեան հիմնադիրները, յաղթանակի անկոտրում հեռանկարին ժողովրդին պատրաստող ու առաջնորդող այդ լուսաւոր անձինք:

Մի կողմից դեռ բնաջնջուող ժողովուրդ, Ցեղասպանութիւնից բզքտուած, մազապուրծ փրկուածների անմխիթար խլեակ, սով ու համաճարակ, միւս կողմից Տրապիզոնից-Երզնկա, Մուշ, Վան ձգուող պատերազմական քայքայուող առաջնագիծ:

Կազմուած Հայ Ազգային Խորհուրդը դիմում է սուր միջոցների, հրամայելով հիւծուած ժողովրդին վերջին ճիգերը հաւաքելու պայքարի ելնելու, մինչեւ իսկ հրամայելով`«Ամէն հայ, ով կը խուսափի հայրենիքի հանդէպ իր ազգային եւ քաղաքացիական պարտքը կատարելու կը դիտուի իբրեւ դաւաճան եւ խստագոյնս կը պատժուի»:

Մօտ երեք տարի տեւած ռուս-թուրքական պատերազմը 1918 թ. գարնանը ամբողջովին փոխում է իր թիրախը, վերածւում հայ-թուրքական պատերազմի, այն դէպքում, երբ հայ ժողովուրդն արդէն արիւնաքամ վիճակում էր: Մեր թիկունքից բանակցող թուրք-պոլշեւիկեան դաւերի հետեւանքով Կարսն առանց կռուի ամօթալիօրէն յանձնւում է թուրքերին եւ բնականաբար, նահանջող զօրքերը խուճապ են առաջացնում երկրում ժողովրդի մէջ: Աւելին` Մայիս 15-ին  Ալեքսանդրապոլի անկումով թուրքերի մուտքը Արարատեան դաշտավայր մահացու իրականութիւն է դառնում: Նահանջել կը նշանակէր կրկին ազգովին կործանուել:

Ահա այս վիճակում, մեր անկախութեան հիմնադիր Արամ Մանուկեանը, ապաւինում է միմիայն ժողովրդի հայրենի հողի կապուածութեանը եւ հասկանալով հանդերձ նրանց խուճապահար ապրումները անկեղծօրէն դիմում է ժողովրդին, յիշեցնելով նրա ամենամեծ պարտականութեան մասին. «Այո՛, մենակ ենք եւ պէտք է ապաւինենք միմիայն մեր ուժերին` ե՛ւ ճակատը պաշտպանելու, ե՛ւ երկրի ներսում կարգ ու կանոն հաստատելու»:

Ինչպէս երեւում է այս պատգամը յաւէտ ուղեկցելու է մեզ, իւրաքանչիւր անգամ հաստատելով, որ ազգերը միայն ու միայն իրենց ուժերին ապաւինելով են ազատագրւում, վկան` Արցախի ազատագրումը:

Եւ դա չէ՞ր արդեօք, որ այդ դասալքութեան, յուսահատութեան մէջ, ընդամէնը 13 օր յետոյ, Մայիս 28-ին, հրաշքի պէս ծնուեց հայութեան յաղթանակը: Երբ մտնում ենք այդ օրերի իրավիճակների մէջ իրապէս զգում ենք, որ դա գերմարդկային դիւցազնական սխրագործութեամբ շահած յաղթանակ էր: Ինչպէս աւստրիացի վիպասան Վերֆելն էր որակաւորել Մուսա Լերան պաշտպանութիւնը, որ դա էպիքական յաղթանակ էր, որի հերոսը ինքը՝ հայ ժողովուրդն է, այդ նոյն ճշմարտութեամբ պիտի ընդունենք, որ Մայիս 28-ի յաղթանակի դափնին մեր ժողովրդին է պատկանում:

Իմ հաստատ համոզումով` պատմութեան դասերը անվիճելի անհրաժեշտութիւն են եւ մենք պարտաւոր ենք ճշմարտացի գնահատանք տալով անցեալի էջերին, անվերապահօրէն վերլուծենք, սովորենք եւ չկրկնենք մեր սխալները:

Մեր հազարամեայ հողի վրայ, հազարամեակներ յետոյ հիմնած մեր Առաջին անկախ պետականութեան 102-րդ տարեդարձը տօնում ենք ազգովին մասնատուած, հայրենի ժողովրդի դեռ ոչ ամբողջովին ըմբռնմամբ, թէ ինչ յաւիտենական գանձ, յանձինս հայրենի երկրի, պարգեւեցին մեզ այն լուսամիտ, ազգանուէր անհատականութիւնները, ովքեր  հեռացան կեանքից ոչ միայն առանց վայելելու իրենց զոհողութեան, իրենց ներդրումի պտուղները, այլ նոյնիսկ գնահատանքի, յիշատակի, փառքի չարժանացան:

Այսօր, որքան էլ քննադատում, արժեզրկում ենք նախկին իշխանութեան գործունէութիւնը, չենք կարող ժխտել, որ այդ իշխանութիւնը գոնէ ազգանուէր մի քայլ արեց, մտածեց կանգնեցնել մեր առաջին անկախ պետականութեան հիմնադրի՝ Արամ Մանուկեանի արձանը: Թէեւ մեր այս նոր իշխանութեան օրօք այն աւարտուեց եւ կանգնեցուեց, սակայն դրանով սահմանափակուեց նոր իշխանութեան տուրքը, յարգանքը, մեր պատմութեան հանդէպ: Աւելին` նոյն Արամ Մանուկեանի աճիւնի մասնիկները եւ կիսանդրին կանգնեցուած իր արժանի տեղում` Սարդարապատում, ոչ թէ այս նոր իշխանութեան, այլ սփիւռքահայ, Թորոնթոյի հայ համայնքի անխոնջ նուիրեալ, քանդակագործ` Յակոբ Ճամպազեանի երախտագիտութեան նուէրն է մայր հողին, հայրենի ժողովրդին:

Այո՛, երբ իշխանութիւնը ազգանուէր չէ, ժողովրդի միջից են բարձրանում այդ նուիրեալները  ազգին առաջնորդելով դէպի նոր բարձունքներ: Այդպէս պատահեց 1918 թ., երբ ընդամէնը իր ստեղծումից 18 տարի յետոյ ՀՅԴ-ն տէր կանգնեց իր գոյութիւնը կորցրած երկրին եւ այնպիսի հեռատես կուսակցականներ ստանձնեցին նորաստեղծ երկրի իշխանութիւնը, որի արդիւնքում մենք շարունակում ենք գոյատեւել, որպէս փոքրիկ, բայց անկախ երկիր:

Այսօր, որքան էլ վարկաբեկեն, չընդունեն, քննադատեն, ատելութեամբ վերաբերուեն այդ կուսակցութեան, որքան էլ կեղծ փաստարկներ հրատարակեն ու հաստատեն, մեր առաջին հանրապետութեան անկման մասին, միեւնոյն է, չեն կարող ջնջել արդէն իրականացած պատմութիւնը` այդ կուսակցութեան ներդրումը հայրենի հողի այսօրուայ գոյութեան համար, ինչպէս չեն կարող հերքել, որ դեռ իրենց արժանի պատուանդանին են սպասում մեծագոյն գիտելիքներով օժտուած, օտար բարձրագոյն համալսարաններ աւարտած մեր երկրի ամենաառաջին հայրենանուէր ղեկավարները` Յովհաննէս Քաջազնունին, առաջին արտաքին գործերի նախարար եւ երկրորդ վարչապետ` Ալեքսանդր Խատիսեանը, վերջին վարչապետ` Սիմոն Վրացեանը, կրթութեան եւ գիտութեան նախարար` Նիկոլ Աղբալեանը եւ միւս նուիրեալները, որոնց կարճ գործունէութեան արդիւնքում ստեղծուեցին մեր այսօրուայ պետական եւ գիտական կառոյցները: Որոնց գործունէութիւնն ու ներդրումը մինչեւ օրս մեծ արժեւորումով գնահատւում են դժբախտաբար, ոչ թէ հայրենի հողում` այլ սփիւռքում, որտեղ նոյն նուիրուածութեամբ նրանք շարունակեցին գործել, հայ ազգանուէր սերունդներ  դաստիարակել, հողի, պետականութեան նուիրում ու զոհաբերում ներարկել:

Այսօր, մեր ներկայ իշխանութիւնից սպասում ենք, որ մեր սերունդներին չզրկեն իրենց իրական պատմութիւնից, քանի որ այդ պատմութեան վրայ է հիմնուել մեր այսօրուայ երկիրն ու պետականութիւնը: Սպասում ենք, որ, թէկուզ ուշացումով, պատշաճ յարգանքով Սփիւռքից հայրենիք տեղափոխուեն մեր առաջին պետութեան հիմնադիրների աճիւնները, որ նրանք ոչ միայն վերջապէս հանգչեն իրենց փայփայած հայրենի հողում, իրենց արժանի տեղը գտնեն մեր երկրում, այլ կապեն մեր նոր սերունդին իրենց պատմութեանը: Որ մեր առաջին անկախութեան տօնին՝ Մայիս 28-ին, սերունդները գան ոչ միայն երգ ու պարով տօնելու, այլ գան խոնարհուելու, իրենց երախտագիտութիւնը յայտնելու այդ մեծ գործիչներին, որոնք իրենց հայրենի հողի վրայ ապրելու եւ գոյատեւելու հնարաւորութիւն ընձեռնեցին, եւ որոնք, դժբախտաբար, իրենց հետագայ ողջ կեանքում երազեցին այդ հողը, ծուատուեցին հայրենի հողի կարօտից:

Ինչպէս իւրաքանչիւր հաստատուն երկիր յարգում ու ապրում է իր պատմութեամբ, նորանոր նուաճումներով շարունակում յարատեւել, այդպէս էլ մենք ենք վարուելու: Բաւական է տուրք տանք օտարների թելադրանքին, բաւական է ժողովրդի մտային եւ հոգեւոր ողջ կարողութիւնը սպառենք միայն քաշքշուքների եւ առօրեայ ապրուստի հոգսերի վրայ: Դրանք ինքնըստինքեան կը լուծուեն, եթէ ունենանք ազգային պետական լուրջ ծրագիր, ունենանք բարձրագոյնին հասնելու թիրախ:

Այստեղ տեղին է մէջբերել Սիմոն Վրացեանի պատգամը, ուր ասում է`  «Հա՛յ ժողովուրդ, սուտ են եւ անարժէք քեզի տրուած բոլոր խոստումները, եթէ ինքդ անզօր ես, չունես ազգային իտէալ եւ իտէալիդ հասնելու վճռական նպատա՛կ»:

Պիտի ընդունենք, որ մենք այսօր չունենք ազգային իտէալ եւ բնականաբար երբ այն բացակայում է առօրեան է դառնում իտէալը, որի համար ազգայնութիւն պէտք չէ, երկիր ու մշակոյթ նոյնպէս: Իւրաքանչիւր նոր իշխանութիւն տրորեց, ոչնչացրեց այն մէկ կաթիլ  իտէալը, որը ժողովրդի մէջ արթնացաւ ու նրան մղեց երկրորդ անկախութեան:

Այսօր մեր առաջին անկախութեան 102-րդ տարեդարձին մենք պէտք է, որ գայինք նոր նուաճումներով, չէ՞ որ 30 տարի է անցել մեր երկրորդ անկախութիւնից, այն ինչ այսօր էլ դեռ մեր երկիրը խարխափումների մէջ է, դեռ գաւառական խորհրդարանով ենք երկրի հարցերը քննարկում, դեռ վրէժխնդրութիւնն է համարւում արդարադատութեան բարձրագոյն օրէնքը, դեռ մեր ղեկավարների հայերէնը հասկանալու համար թարգմանիչների կարիքը ունենք։

Պէտք է գայինք Արցախի ամբողջական տարածքի վերջնական յաղթանակով, չէ՞ որ ժողովուրդն է ազատագրել Արցախը: Չէ՞ որ բազում թանկագին կեանքեր են զոհաբերուել նրա իւրաքանչիւր թիզ հողի ազատագրման համար: Սակայն Արցախի տարածքների առուծախի հարցի իրական վճիռների մասին օտար բանակցողներից ենք լսում, մինչդեռ մեր «ազգընտիր» իշխանութիւնները լռում են ու ժողովրդին այլ հարցերով զբաղեցնում:

Մեր այս եզակի տօնի` Առաջին Անկախութեան 102-րդ տարեդարձը մեզ պարտադրում է էլ աւելի մեծ նուաճումներով նշանաւորել այն: Այնինչ մենք այն տօնում ենք մեր առջեւ ծառացող բազում անհանգստութիւններով, պատերազմի վտանգով, մեծ տէրութիւնների հաշիւներին զոհ դառնալու հաւանակունութեամբ, մեր երկրի տարածքների զոհաբերումով:

Կրկին տեղին է յիշեցնել Վրացեանի իմաստուն բնութագրումը. «Մեր ժողովուրդը միշտ ինքն իրեն պաշտպանելով կռուել է, սակայն ոչ երբեք նոր նուաճումներ անելու նպատակով»: Այդ նոր նուաճումների ժամանակը հիմա է, երբ մեր Արցախի տարածքի ամբողջականութեան պահպանումն է հարցականի տակ դրուած: Երբ մեր ձեռքից ի սպառ կորչում է մեր սահմաններից կարեւորագոյնը` Մեղրին Նախիջեւանով: Մեր մեծագոյն նուաճումները մեր տարածքների ամբողջականութիւնը եւ ամրութիւնը պահպանելու պարտադրանքի մէջ է լինելու:

Միշտ յիշե՛նք, որ անկարելին կարելի դարձաւ եւ դարձաւ ազատ հայրենիք ողջ հայութեան համար Մայիս 28-ով, ուրեմն շարունակենք ապրել ու յաղթանակել, շարունակենք մեր պատմութիւնը կերտել նոր ու մեծ նուաճումներով:

Սան Ֆրանսիսքօ