Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Թէ բարի են խօսքերը քո,
Հայոց լեռներն ակնածանքով
Կը խոնարհուեն քո դէմ լռին
Բաշը քսած քո ձեռքերին:
Իսկ թէ չար են` լեռները մեր,
Հրաբխի բներն անմեռ,
Որ լռե՛լ են, բայց չե՜ն հանգել,
Քեզ լաւայո՜վ կ’արձագանգեն,
Որ լեռնե՜ր է քշում տանում…
Զգո՜ւշ խօսիր Հայաստանում:
ԳԷՈՐԳ ԷՄԻՆ (1919-1998)
Քանի մը անգամ ըսած եմ, որ պատմութեան մէջ յեղափոխութիւններ եղած են, որոնք այս կամ այն ձեւով, մեծ կամ պզտիկ, յաջող կամ ձախող, աւարտած են:
Մեր փոքրացած երկրին մէջ տեղի ունեցած թաւշեայ յեղափոխութիւնը, իր ստորոգելին մոռցած է կարծէք կիրքերու մթնոլորտի մէջ, դարձած է քորսիքական վանտեթայի մնայուն բաց բեմ:
Մէկուկէս տարի ետք թաւշեայ յեղափոխութենէն, ականատես ենք մնայուն յեղափոխութեան, օր աւուր կրկնուող ցնցող նորութիւններով: Ֆրանսայի նախագահ Ֆ. Միթերան կը խօսէր մնայուն պետական հարուածի մասին, coup d’Etat permanent: Զանգուածի յեղափոխական լարումը ձգտուած պահելու համար Հայաստանի մէջ ամէն օր կան` ամբաստանութիւն, դատ, պաշտօնազրկում, բանտարկութիւն, դատի եւ ասֆալթին փռելու սպառնալիք:
Դատարաններու վճիռները կը տարուին Եւրոպական ատեան, կը բեկանուին` անհամապատասխան համարուելով ընդունուած չափանիշներու: Երկիր եւ պետութիւն վարկ կը կորսնցնեն:
Կը մտածեմ. մնայուն յեղափոխութի՞ւն, թէ՞ մնայուն պետական հարուած:
Կամ աւելի պարզ բնորոշումով` վանտեթա: Կարդալ ֆրանսացի գրող Փրոսփեր Մերիմէի քորսիքական աւանդական վանտեթայի «Քոլոմպա» գրական երկը: Թումանեանի «Անուշ»-ն ալ վանտեթայի պատում է: Երկու պատումներն ալ` յուզիչ գրականութիւն:
Իսկ երբ երկիր մը գտնուի վանտեթայի մթնոլորտի մէջ, որ կը քաջալերուի շահախնդրութիւններով, աւերի առջեւ կը կանգնի ազգը:
Երբեմն պէտք է յիշել` 1937-ը, աքսորները, բանտարկութիւնները, մատնութիւնները, հալածանքները, որոնց համար սուղ գին վճարեց ազգը: Չլսեցինք եւ այսօր ալ չենք լսեր Չարենցի բարձրագոչ խօսքը միացման եւ փրկութեան մասին, զայն կը վերածենք սոսկ բեմական զարդի:
Վերանկախացման առաջին օրերու նախարարը խօսելով արխիւներու բացման մասին` կ’ըսէր, որ այդ կարելի չէ ընել, Հայաստան փոքրիկ երկիր է, եւ մէկը միւսը կը ճանչնայ, այսինքն կ’ըլլայ վանտեթա:
Պէտք է ականջ տալ պատմութեան ձայնին, որ այսօր ընթացքի մէջ է, այդ կը կոչենք միջազգային յարաբերութիւններ, որոնց ուղղութիւնները, տարողութիւնը եւ բովանդակութիւնը արմատական փոփոխութիւններ կրելու ընթացքին մէջ են: Աշխարհի այն շրջանին մէջ, ուր կը գտնուի Հայաստանը, տեղի կ’ունենան ուժերու նոր դասաւորումներ, որոնցմէ մեզ անմիջականօրէն զգուշութեան հրաւիրողները ռուս-թրքական մերձեցումը եւ Թուրքիոյ կայսերական-մեծպետական անզսպելի դարձող յաւակնութիւններն են:
Այս կացութեան դիմաց, պատմական ծաղրանկար են մեզ ջլատող մեր ներազգային պառակտումները:
Հայաստանի եւ Արցախի մէկ կամ երկու կացութիւններու իսկական անշպար պատկերը պէտք է կազմել: Ինչո՞ւ չենք տեսներ տարբերութիւնը մրցակցութեան եւ երկպառակութեան: Չենք տեսներ անոնց սրման հետեւանքները ազգի եւ հայրենիքի գալիքին մէջ: Թէեւ քուլիսներու մէջ պատրաստուող վերադասաւորումները ոչ ոք կ’անգիտանայ, որոնք այլապէս վտանգաւոր կրնան ըլլալ Հայաստանի եւ Արցախի համար: Օրինակ, Փութին-Էրտողան մեղրամիսը ի՞նչ հետեւանքներ կրնայ ունենալ: Հարցում էր:
Ինչո՞ւ իրականութիւնները չենք դիտեր առարկայականօրէն եւ կը փորձենք շփոթեցնել հանրային կարծիքը եւ մենք մեզ: Հետաքրքրական խօսք ըսած է Հայաստանի քաղաքական դէմքերէն Մանէ Թանդիլեան. «Եւ անկախ նրանից Վրաստանի նախարարը ինչ է ասել եւ ում է ասել, վարչապետին եւ կառավարութեանը խորհուրդ կը տամ PR-ով զբաղուելու փոխարէն` գործով զբաղուել, սա եւրատեսիլի մրցոյթ չէ, վերջապէս…»: (Տե՛ս «Առաւօտ» թերթ):
Հայաստանեան մամուլը կը յորդի քարոզչական ինքնարդարացումներով եւ քննադատութիւններով, որոնք փուչիկ են: Իրականութիւնները այլ են: Այսպէս, հակառակ ըսուածին եւ գրուածին, արտագաղթը կը շարունակուի: Ոչ ոք անկեղծութեամբ կը խօսի Հայաստանի եւ Արցախի անմարդաբնակ դարձած եւ դարձող գիւղական շրջաններու մասին: Առանց կենսունակ գիւղերու` երկիր մը շնչահատ կ’ըլլայ: Այն քիչ տեղեկատուութիւնը, որ գիւղերու մասին կը սփռուի հեռատեսիլէն` ճամբաներ, դպրոցներ, բնակչութիւն եւ լքուած տուներ, խօսուն է: Հայաստան կարծէք կը նմանի ծովու մը, որուն վրայ կը ծփայ արեւմտեան յղփացածներու զբօսաշրջային զուարճութեանց հսկայական նաւ մը. Երեւանը: Կամ կը յիշեցնէ Նեւատայի անապատին մէջ լուսաւոր խաղատուն Լաս Վեկասը:
Իրարու դէմ նիզակ կը ճօճենք, զիրար կ’ուզենք հրապարակէն քշել, կարծէք` առանց մտածելու, որ մեր ժողովուրդը կրկին իրաւազրկելու միտումներով դրկիցներ ունինք, որոնց ազգայնական եւ կայսերական ցանկութիւնները գաղտնիք չեն: Իրենց փառասիրութիւններուն ճամբուն վրայ Հայաստան խոչընդոտ է: Մոռցա՞ծ ենք Հայաստան-Արցախի սահմանները վերագծելու Փոլ Կոպլի առաջարկները: Յաջորդ սերունդները պիտի զարմանան եւ պիտի դատապարտեն մեզ, որ պատմութեան բանալի եւ վտանգալից օրերուն, մենք մեզ զբաղեցուցած ենք վէճերով եւ սպառնալիքներով, ամբաստանութիւններով եւ դատերով, վանտեթայով:
Կը յիշե՞նք, որ հայոց Արշակունիներու թագաւորութեան վերջ տրուեցաւ մեր պահանջով: Պիտի ընե՞նք այնպէս, որ հայոց պետականութիւնը վերջ գտնէ մեր ժողովուրդի զաւակներուն պառակտումներուն պատճառով:
Հայրենիք եւ պետութիւն պահելու համար հասարակաց հզօր կամք պէտք է:
Պառակտում եւ քաղաքացիական պատերազմ` որպէս իրողութիւն կամ մթնոլորտ, կը խարխլեն պետութեան եւ անկախութեան հիմերը:
Այս կացութիւնը, անմիջականը, փառասիրութիւնները, ես ու քէն գերանցող ուժ պէտք է:
Այսօ՛ր:
Չընենք այնպէս, որ Արտաշէսի որդի Արտաւազդին պէս վաղուան ղեկավարը ստիպուած ըլլայ ըսելու. «Ես աւերակացս ո՞նց թագաւորեմ»:
Ինչո՞ւ Հայաստանը չվերականգնել` մէկութեամբ հզօրութիւն ստեղծելով, վերջ տալով մէկը կէսը միւս կէսին դէմ մնայուն պետական հարուածի (coup d’Etat permanent) ամբոխային կիրքի մթնոլորտին:
Երբեմն մտածել վանտեթայի անհեթեթութեան, 1937-ի յաւերժ աղէտալի վիճակի մասին` միշտ ի մտի ունենալով, որ չքնացնողներ կան, որոնք յանկարծ կրնան յայտնուիլ նոր քարտէսով մը:
Այն ատեն որո՞ւ լամբակին պիտի կախենք հերոսի կամ հակահերոսի շքանշանը:
Իշխանութիւն-ղեկավարութիւնները եւ ընդդիմութիւն-ղեկավարութիւնները եթէ լսէին քաղաքական մեծ դէմք Շարլ տը Կոլը, կը յառաջդիմէինք ազգովին: Ան ըսած է. «Ոչինչ աւելի լաւ կը բարձրացնէ հեղինակութիւնը, քան` լռութիւնը, հզօրներու շքեղութիւնը եւ ապաստանը տկարներու»*:
Լռել եւ գործել` պատմութիւնը դիմագրաւելու համար:
Հայաստանի մէջ ամէն օր ծաւալող եւ բարձրացող աղմուկը ոչ մէկ բանի երաշխիք է: Twitter եւ facebook…
11 յունուար 2020, Նուազի-լը-Կրան
* Rien ne rehausse l’autorité mieux que le silence, splendeur des forts et refuge des faibles. (Charles de Gaulle).
