ՀՐԱԿ ՓԱՓԱԶԵԱՆ
Կորսնցնելու ժամանակ չունէի, պէտք էր անմիջապէս նետուիլ հետազօտական դաշտ, որպէսզի 28 օրուան ընթացքին հաւաքէի տեղեկութիւններ այնքան, որքան պէտք էր պոլսահայոց մասին համալսարանական աշխատութիւնս հիմնաւորելու համար:
Պոլսահայ բարեկամներս շատ քիչ էին տակաւին, ընդամէնը` երեք հոգի: Կարճ ժամանակի մէջ ծանօթութիւնս ընդարձակելու համար ստիպուած էի անձնապէս նետուելու միջավայրէ միջավայր, երբեմն նոյնիսկ` խպնոտութենէ, ամչկոտութենէ զիջելու գնով: Պիտի երթայի հոն, ուր պոլսահայեր կային. իսկ ո՞ւր երթալ կիրակի օրով, եթէ ոչ ժամ` եկեղեցի:
Ընկերոջ մը խրատին ականջ տալով` ուղղուեցայ դէպի Ս. Սանդուխտ եկեղեցի, որուն անուանակոչութեան տօնն էր այդ օր:
Շուրջ երեք քառորդ ժամ տեւած ուղեւորութեամբ մը հանրակառքով հասայ Ռումելի Հիսար: Պոլսոյ մէջ մինչ այդ տեսած ամենագեղեցիկ թաղամասերէս մէկն էր անիկա, անկասկած: Քանի մը վայրկեան Վոսփորի ափին քալելէ ետք թեքեցայ ձախ ու սկսայ բարձրանալ ոլորապտոյտ եւ նեղ փողոցով` ետիս ձգելով կապոյտը Պոլսոյ: Քանի մը վայրկեան ալ այդպէս` հասայ Ս. Սանդուխտ, 18-րդ դարու վերջերուն կառուցուած այդ սիրուն եկեղեցին:
Մօտեցայ յաւարտ պատարագի ընդունելութիւնը կազմակերպող տիկիններուն, ներկայացուցի ինքզինքս, Պոլիս գալու շարժառիթս եւ նիւթս: «Յարութ աղբարիկին հետ խօսէ, լաւ հայերէն գիտէ, ուզած նիւթերուդ մասին քեզի լաւ մը կը պատմէ», ըսին` մատնացոյց ընելով յաղթանդամ տղամարդ մը, որուն տարիքը յիսունի շուրջ ըլլալու էր: Յարութ աղբարիկին հետ խօսեցանք պոլսահայոց ներկայ վիճակէն. ցաւով պատմեց հայախօսութեան անկումին մասին, երիտասարդութեան համայնքային կեանքէն հետզհետէ հեռացման մասին, յիշեց իր հօրմէն լսած պատմութիւնները` ջարդէն մինչեւ հանրապետական տարիներու հալածանքներ եւ դժուարութիւններ: «Նախնիներուս գերեզմաններուն տե՛ղը անգամ չեմ գիտեր կոր», ըսաւ խեղդուած ձայնով, արցունքները զսպելով: «Մեր յոյսը դուք էք, երիտասարդները», ամփոփեց իր խօսքը` շեշտը դնելով լեզուի եւ յիշողութեան պահպանման կարեւորութեան վրայ:
Բաժնուեցայ աղբարիկէն` շուտով հանդիպելու համար ծայրաստիճան տարբեր մօտեցում ունեցող ուրիշ մէկուն: Աւելի ծեր էր, քան` Յարութ աղբարիկը: Աթոռի մը նստած էր մինակ, երբ մօտեցայ, նստայ կողքը ու հայերէնով բարեւեցի: Զգուշ կերպով նայեցաւ, չպատասխանեց եւ աչքերը փախցուց: Շուարած` հարցուցի. «Հայ չէ՞ք», ու կեցութեանս ընթացքին տեղի ունեցած թերեւս ամենախորհրդաւոր զրոյցը սկսաւ, երբ «թուրք եմ», պատասխանեց… հայերէնով:
– Բայց հայերէն կը խօսիք, հայկական եկեղեցի եկած էք, ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ…
– Թուրք եմ: Հոս բոլորը, որ կը տեսնես, թուրք են… ասոնք ամէնն ալ թուրք են:
Ո՛չ «հայ եմ», ո՛չ ալ «հայ չեմ» ըսող ծերունին, ընդգծուած զգուշաւորութեամբ, հազիւ կը պատասխանէր հարցումներուս` անընդհատ շեշտելով Թուրքիոյ ու թրքութեան հանդէպ իր ու նաեւ միւս բոլոր ներկաներուն պատկանելիութիւնը, պնդելով` «փասափորթս թրքական է, թուրք եմ»: Քաղաքացիական եւ ազգային պատկանելիութիւններու տարբերութեան մասին նշումներս ապարդիւն անցան անշուշտ, եւ շուտով հասկցայ, որ մարդուն կատարած պնդումներուն մեկնակէտը անծանօթ սփիւռքահայ երիտասարդիս հանդէպ զգուշաւորութիւնն էր, ինքնապաշտպանութեան բնազդը` աւելի, քան` գաղափարական համոզումները կամ ինքնութենական ընկալումները: Երբ յոյսս կտրած` հրաժեշտս կու տայի, ծերունին տուաւ իր բանալի պատասխանը. «Շատ մի՛ պրպտեր, Հրանդը յիշէ՛® տե՛ս անոր վերջը ի՛նչ եղաւ…»:
Պարզ էր, որ անմոռանալի այդ յորդորին պիտի չհետեւէի, պրպտելու համար եկած էի` ի վերջոյ: Հետագայ օրերու պրպտումներուս ընթացքին պիտի շարունակէի հանդիպիլ պոլսահայու տարբեր ու հակասական կերպարներու: Ոմանք` հայկականութեան հանդէպ անհոգ, ուրացման ընդունակ ըլլալու աստիճան զգուշ, ինչպէս` այդ խորհրդաւոր ծերունին: Ուրիշներ` երբեմն «անխոհեմ» ըլլալու աստիճան հայկականութեամբ հետաքրքրուող, ցաւող ու ապրող, ինչպէս` նոյն Ս. Սանդուխտի բակին մէջ գտնուող տաքարիւն Յարութ աղբարիկը:
Իրերամերժ, բայց համակեաց այս երկու երեւոյթներուն տարբեր դրսեւորումներուն դեռ կ՛անդրադառնանք այս սիւնակով:
