«Ես Ոչ Մէկի Անունը Չեմ Տալիս, Բայց Ինչ-որ Բան, Ինչ` Որ Տեղ Սխալ Է». Ուիլիըմ Սարոյեան

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

Սարոյեանի պէս մի մեծութիւն, քաջ գիտենալով այդ սխալների պատասխանատուներին, նախընտրեց առանց անուններ մատնանշելու  դատապարտել նրանց արարքները: Այդ արարքներից  ամենաչարագոյնը համարեց` պատերազմն ու սպանդը, աղքատութիւնն ու տեղահանութիւնը, տգիտութիւնը, անտարբերութիւնն ու բռնութիւնը, ժողովուրդների ու մարդկային ստրկացումը, անարդարութիւնն ու իրաւունքների ոտնահարումը, որն արարում էին մեծ պետութիւնները` առանց հաշուետու լինելու, առանց դատապարտուելու:  Այդ ամէնը նա դատապարտեց միախառնելով իր` սարոյեանական իւրայատուկ բարութեան պատգամով:

Ցաւօք, այդ պատգամները ոչ միայն տեղ չհասան, այլ կարծես աւելի խորացրին թուարկած սխալները, որի բարդոյթում այսօր ողջ աշխարհն է փոթորկուել, իր դիմագիծը կորցրել: Ինչպէս տեսնում էք, անուն տալու հարկ չկայ այլեւս, քանզի սխալները դատապարտողներ չկան: Ամէն ինչ բացայայտ է արւում, եւ ցաւալի իրականութեամբ  սխալն ամէնուր է, իսկ անուն տուողին կա՛մ պատժում, կա՛մ վերացնում են: Ահա այս մթնոլորտում ենք հրաժեշտ տալիս արդէն ապրուած տարուն, նոյն սխալներով եւ լռութեամբ, թեւակոխելով մի նոր թուական: Թէ ինչպիսի՞ գնահատանք կը ստանայ հին տարին մարդկութեան պատմագիտութեան մէջ, պարզ է բոլորիս, քանզի գիտակ ենք նախորդ տարիների արդիւնքին: Ցաւալին այն է, որ ոչ միայն անցեալի իրականութիւնն է աղաւաղուած, այլ նաեւ` ներկայի:

Արեւմուտքի տիրակալների շահերի համար աշխարհի տարբեր երկրներում գործադրուող քայքայիչ պատերազմները մարդկութեանը ընտելացրել են սպանդին ու տեղահանութիւններին, սովին ու համաճարակներին: Նայեցէք ձեր շուրջ եւ կը համոզուէք, թէ ի՛նչ թշուառութեան մէջ մխրճուած աշխարհը դիմաւորում է 21-րդ դարի գալիք 2019 թուականը:

Տարիներէ ի վեր արդէն Եմէնը պատերազմի մէջ է: Այդ աղքատիկ, սովամահութեամբ, համաճարակով խեղդուող ժողովուրդը թէեւ չի յանձնւում, բայց կանգնած է իսպառ ոչնչացման առջեւ, եւ ոչ մէկը չի միջամտում` կասեցնելու այդ կործանումը: Եւ դա արւում է մարդկութեանը յայտնի 20-րդ դարի առաջին եւ նմանը չունեցող Հայոց ցեղասպանութիւնից ընդամէնը մէկ դար անց, առաջադէմ հռչակուած 21-րդ դարում, երբ մենք դեռ սպասում ենք, որ մեր Ցեղասպանութիւնը դատապարտեն:

Մէկ այլ փայլուն օրինակ է Սուրիան, որից միայն փլատակ է մնացել: Աֆղանստանը, Պաղեստինը, Իրաքը, ափրիկեան երկրները, ո՞ր մէկը թուել:

Տեղահան եղած ժողովուրդները` Սուրիա, Միանմարի ռոհինկաներ, Վենեզուելա, Հոնտուրաս, Լիպիա եւ այլուր, չգիտեն` ո՛ւր փախչեն սպանդից ու սովամահութիւնից: Դարձել են մերժուած, ատելի տարրեր` իրենց երկրները ոչնչացնող, իրենց այդ վիճակին մատնած ժողովրդների համար: Ստիպուած` բաց երկնքի տակ անապատները, ճանապարհներն ու անտառներն են դարձրել իրենց բզկտուած ընտանիքների «օթեւան» կոչեցեալը, զուրկ` մարդկային բնական ամենահասարակ կարիքներից: Եւ սա 21-րդ դարասկզբին է, երբ մարդկութիւնը ցնծութեամբ է դիմաւորում ելեկտրոնային սարքերի ամէնօրեայ իւրաքանչիւր յայտնագործութիւն, երբ գիտութիւնը նորանոր նուաճումներ է արձանագրում:

Մնում է եզրակացնել, որ գիտութիւնը աճում է մարդկութեան թշուառութեան հաշուին:

Ճիշդ է, որ դեռ ապրուելիք օրեր ունենք առջեւում մինչեւ տարեվերջ, եւ դեռ կանուխ է տարին ամփոփելու, սակայն պարտադրուող արագընթաց միջավայրը, ինչպէս ամէն ինչում, ստիպում է ժամանակից շուտ գործել, ծրագրել, գրել, այդպէս էլ տարին աւարտելու պարագային է: Եւ քանի որ կանխատեսումներով ենք ապրում, դրանք իրականութեան վերածում, ուստի կարող եմ հրաժեշտ տալ աշխարհի եւ նաեւ մեզ համար բաւական փոթորկալից դարձած 2018 թուականին:

Եթէ այս համեմատութեամբ ընդունենք մեր երկրի անցած տարին, պիտի արժեւորենք այն ամէնը, որով փակում ենք հին տարուայ էջը:

Վերջապէս աւարտուած են նաեւ մեր երկրի խորհրդարանական ընտրութիւնները. բնականաբար, ինչպէս միշտ, մեծամասնութիւնը շահած է ժողովրդին առաջնորդող, ժողովրդին իր կամքը թելադրող կուսակցութիւնը, եւ յուսանք, որ ցանկալի յաջողութեամբ աւարտուած այս թոհ ու բոհը կը մաքրի երկրում ստեղծուած թունաւոր ատելութեան, թմբուկների, վայրագ գոչումների, միմեանց յօշոտելու, ջղագարութեան ալիքը:

Եւ ուրեմն նոր վարչակարգով, միադէմ խորհրդարանով, ժողովրդին ընդունելի վարչապետով սկսելու  ենք մի նոր թուական` նոր սպասելիքներով, նոր յոյսերով, որ գոնէ այս անգամ հին սխալները վերլուծելով, այդ սխալներից դաս առնելով, ամենատարբեր կարծիքներում իսկ իրար հանդուրժելով` աւելի արդար միջոցներով նորը կերտելու հեռանկարով աշխատենք:

Հարցը, սակայն, արդեօք միայն նորի՞, վարչապետի յաղթանակի մէ՞ջ է, թէ՞ բազում հին սխալների, կիսաւարտ ազգադաւ որոշումների վերջնական ուղղման, ազգային շահերն ու պահանջները օրէնքի հիմք դարձնելու, երկրում իր արմատները ամրակայած ատելութեան, քայքայիչ սովորութիւնների ու մտայնութեան վերացման, օտարամոլ, անընդունելի բարքերի դէմ պայքարի, ժողովրդի մտածողութեան ու հասարակական յարաբերութեան նոր մակարդակի բարձրացման համար տարուող աշխատանքի, հասարակութեան միտքը կրթելու, հասարակական հնչեղութիւն ունեցող հարցերը անկողմնակալ, առանց ատելութիւն ներարկելով բարձրացնելու եւ դրանց լուծումներին հասնելու աշխատանքի մէջ է:

Անցած տարին, ինչպէս` տարբեր մեծ երկրներում, այդպէս էլ յատկապէս մեր երկրում բացայայտեց այնպիսի յանցագործութիւններ իշխող վերնախաւի ներկայացուցիչների մօտ, որ անհամատեղելի էր սովորական մարդկային մտածողութեանը:

Միաժամանակ բացայայտեց նաեւ բարձրագոյն նոր օրէնսդիր մարմինների հին մեթոտներով` կառավարութեան միջամտութեամբ ու համաձայնութեամբ, անցանկալի մարդկանց դէմ մեղադրանքների պատժելիութեան միջոցներ ձեռնարկելու գաղտնի խօսակցութիւնները, աւելորդ անգամ շեշտելով ոչ միայն հնի իշխանութիւնը, այլ,  ամենակարեւորը, ինչպէս ամէնուրեք, մեր երկրում նոյնպէս, իշխանութեան իւրաքանչիւր քայլը այլեւս թաքցնել հնարաւոր չէ: Թէեւ այլ հարց է, թէ իշխանութիւնները որքա՞ն կարեւորութիւն են տալիս այդ բացայայտումներին:

Մի կողմից հասարակական փտածութեան բացայայտումն ու խստագոյն դատապարտումը, դրա վերացման դէմ պայքարի գործադրումը, միւս կողմից` այդ գործադրման իրականացումը հին միջոցներով, ոչ միայն խախտում է ժողովրդի վստահութիւնը, այլ ստուերում է նաեւ հռչակուած յեղափոխութեան իմաստը: Ինձ չկրկնելու համար պարզապէս ուզում եմ յիշեցնել, որ մենք երկրորդ նախագահից առաջ եւ յետոյ երկու այլ նախագահներ ենք ունեցել, որոնք նոյնքան պատասխանատու են օրէնքի եւ մեր ժողովրդի առաջ, որքան` պատասխանատուութեան ենթարկուող երկրորդ նախագահը:

Յուսանք` այս նոր տարում աւելի լուրջ, իսկապէս անկողմնակալ եւ հնարաւորինս արդար հիմքերի վրայ կը դրուեն մեր օրէնսդիր մարմինների գործունէութիւնը, որից եւ կախուած է մեր ժողովրդի կապն ու վստահութիւնը ոչ միայն գործող իշխանութեան, այլ նաեւ, ամենակարեւորը, իր երկրի հանդէպ: Մարդիկ կապւում են այն երկրին, ուր օրէնքի ուժն է գործում, ուր մարդկանց իրաւունքները պաշտպանուած են օրէնքով:

Մեր քաղաքական եւ ընկերային անվերջ անհանգիստ, անբաւարար, իրար դէմ որոգայթ լարող իրավիճակները մինչեւ օրս ժողովրդին մեկուսացրել են իր իսկ անցած ճանապարհի, իր դժուարութեամբ կերտած պատմութեան իրական իմացութիւնից, որի արդիւնքում ժողովուրդը հեշտօրէն յարմարւում է նոր իրավիճակներին, մոռացութեան մատնում իր կրած տառապանքը, դառնում է քաղաքական անգիտութեան զոհ, որին կարելի է ամէն առիթով իրար դէմ լարել, կարելի է ցանկացած քարոզչութեան հետեւորդ դարձնելով` ամբոխի վերածել:

Անցնող տարում լրացաւ մեր երկրի առաջին անկախութեան 100-ամեակը, անկախութիւն, որը ստեղծուեց փլատակների, համատարած չքաւորութեան, պատերազմների, կորուստների մէջ, ժողովրդի անսահման նուիրումի ու զոհողութեան շնորհիւ: Այդ անձեւ քաոսը երկրի վերածեց եւ ղեկավարեց երկրից դուրս լաւագոյն համալսարաններում բարձրագոյն կրթութիւն ստացած ու յղկուած, պատկառելի նուիրեալների մի խումբ, որ անձնազոհ, անշահախնդիր աշխատանքի շնորհիւ` մեր բզկտուած երկիրը ճանաչուեց ու հաստատեց իր գոյութիւնը եւ դեռ շարունակում է գոյատեւել:

Սակայն սամումի արագութեամբ ներխուժած  մերկ ու սոված պոլշեւիկների վոհմակը զարմանալի արագութեամբ քերեց, ոչնչացրեց, ստայօդ քարոզներով այնպէս խեղաթիւրեց մեր երկրի այդ էջը, դրա հետ նաեւ` ժողովրդի դիմագիծը, այնպիսի ատելութիւն սրսկեց այդ փոքրիկ հողակտորը երկրի վերածողների հանդէպ, որ մինչ այսօր իր երկրի վրայ ապրող ժողովուրդը ոչ միայն անտեղեակ է իրեն երկիր պարգեւածների անուններից, նրանց կենսագրութիւնից, նրանց ներդրածից ու նրանց կտակածից, այլեւ շարունակուող ատելութեամբ է լեցուած այդ հրաշակերտ հարստութիւնը` հայրենի հող կոչուածը իրենց պարգեւողների դէմ, յանձինս ՀՅԴ-ին: Դրա վառ ապացոյցներից էր նաեւ մեր երկրորդ անկախութեան կերտումը, որն անուանեցին 3-րդը` դրանով չէզոքացնելով, կրկնակի անգամ ջնջելով առաջինը ստեղծողների ներդրումը: Պիտի մտածել, որ խորհրդայինների իշխանութեան օրօք անկախ ենք եղել ու չենք իմացել եւ կրկնակի անգամ ցանկացել ենք անկախանալ:

Իսկապէս, երբ ժողովուրդը անգիտակ է իր պատմութիւնից, նրան կարելի է հեշտօրէն յիմարացնել: Իսկ ամենացաւալին այն է, որ նոյնիսկ սփիւռքի մամուլը ընդունեց այդ տգէտ բարբաջանքը` մեր երկրորդ անկախութիւնը համարելով երրորդը, որը դեռ շարունակւում է շրջանառել: Զարմանալի չի լինի, եթէ այսօրուան իշխանութիւնն էլ, որն իրեն անուանում է յեղափոխական, այն համարակալեն որպէս 4-րդ անկախութիւն:

Անցնող 100-ամեակը մեզ պարտադրում է գործուած բազում սխալների շարքում այս գալիք տարում ուղղել նաեւ ամենակարեւորը` ժողովրդին երկիր ձեւաւորած իշխանութեան պատմութեան ուսումնասիրումն ու դրա ճիշդ ընկալումը, հետեւաբար նաեւ այդ կուսակցութեան` ՀՅԴ-ի պատմութիւնը, որն առաջնորդեց վհատուած հայութեան իր անկախութիւնը ստեղծելու: Ոեւէ ժողովուրդ պիտի երազէր ունենալ ՀՅԴ-ի հաւասար մի կուսակցութիւն, որն առանց պետականութեան, առանց օտար երկրների օժանդակութեան, աւելի՛ն, նրանց հալածանքների տակ, 128 դժնդակ տարիներ համատարած չկամութեան մէջ ոչ միայն մնաց իր ժողովրդի կողքին, այլեւ առաջնորդում է նրան մինչեւ օրս: Ցաւալի եւ բոլորին յայտնի իրականութիւն է այսօր, որ իր երկրում ԼՏՊ-ի կողմից ստեղծուած ատելութիւնը այդ կուսակցութեան հանդէպ, որը յատուկ միտումով արուեց, որ երկրից վերացուի ազգային ջիղը, որ երկրի առուծախին խանգարիչ ուժ չլինի, շարունակւում է առ այսօր` տիրապետող դառնալով յատկապէս չորրորդ իշխանութեան պարունակում: Ինչպէս էլ որակաւորենք ՀՅԴ-ի գործունէութիւնը երկրում, այսօր ցաւալի փաստ է, ոչնչով արդարացուող, խստագոյնս մեղադրուող, որ առաջին անգամ իր երկրում, իր ժողովրդի կողմից մերժուեց իր դէմ տարուող ատելութեան եւ տիրող բացասական քարոզարշաւի շնորհիւ, իր տեղը զիջելով երէկուայ պատահական ծիլ տուած կազմակերպութիւններին: (Մերժում եմ նրանց անուանել կուսակցութիւն, քանզի կուսակցութիւն կոչուելու համար տարիների երկար գործունէութեան ճանապարհ պէտք է անցնել, որը չունեն այսօրուան, երկրի ճակատագիրը որոշող խորհրդարանի ինքնակոչ խմբակցութիւնները):

Յուսանք, որ ծանրագոյն հարուածներից միշտ էլ իր ողջ պատկառանքով ամուր կանգնած համասփիւռ հայութեան առաջնորդող ՀՅԴ-ն, առաջին հերթին ընդունելով, ապա վերանայելով եւ ուղղելով թոյլ տուած սխալները, նոր աւիւնով կը շարունակի իր գործունէութիւնը` հարազատ մնալով 128-ամեայ իր փորձուած սկզբունքներին, ի փառս հայութեան ամբողջական պահպանման ու յարատեւման:

Սակայն այս պահին մեր ազգի հրատապ եւ հիմնական ծրագիրը Արցախի անձեռնմխելիութեան պահպանումն ու վերջնական լուծում տալը, այն կրկին Հայաստանի կազմում ընդգրկելն է: Այս հարցում մեր ժողովուրդը կարիք ունի քաղաքական կրթութեան, որը երբեք չունեցաւ նոյնիսկ երկրորդ անկախութիւնից յետոյ առ այսօր, որի արդիւնքում Արցախը կանգնեցրին վտանգաւոր զիջումների առջեւ:

Ժողովուրդներին միայն ընկերային հարցերով զբաղեցնելը, նրանց տրամադրելը իրենց հարստահարողների դէմ` քաղաքական հարցերը գաղտնօրէն լուծելու հին միջոց է, որին պէտք է վերջ տրուի:

Մեր նոր վարչապետը իր «յեղափոխութեան» հռչակագրում երբեք վերջնականօրէն չանդրադարձաւ Արցախի անձեռնմխելիութեան հարցին, միայն շեշտեց արցախցիների որոշման կարեւորութիւնը բանակցութիւններում` քաջ գիտենալով, որ պետութիւնները իրենց շահերը չեն հիմնում ժողովրդների ցանկութիւնների վրայ: Իսկ ամենահիմնականը` երբեք չդատապարտեց Արցախը բանակցութիւնների հարց դարձրած այն անձանց, ովքեր յաղթանակած երկիրը յանձնեցին գիշատիչ բանակցողների հայեցողութեանը:

Մեր նման փոքրաթիւ եւ անկայուն վիճակում գտնուող, յատկապէս դարերով օտարի հետ յոյս կապող, օտարամոլ մի ժողովուրդ պարտաւոր է քաղաքական լուրջ պատրաստուածութիւն ունենալու իր դէմ լարուող թակարդների հոտառութիւնը զգալու, մեծ պետութիւնների «բարեկամական» առաջարկների գաղտնագիրը հասկանալու, ամենակարեւորը` գործած սխալներից դաս առնելու, որ 100 տարի յետոյ կրկին, աշխարհաքաղաքական շահերի նոր զոհ դառնալով, տարածքների եւ իրաւունքների կորուստներ չունենանք: Յատկապէս հիմա, երբ մեր վարչապետի ծրագրում կայ նաեւ առանց նախապայմանի Թուրքիոյ հետ սահմանային մերձեցումը, որին անհամբերութեամբ, առանց կործանիչ հետեւանքները տեսնելու` սպասում է մեր ժողովուրդը, եւ որը աւելի հրատապ է դարձնում նշածս քաղաքական պատրաստուածութիւնը:

Դրա բացակայութեան փայլուն օրինակներից էր անցնող տարում անգլիացի յայտնի երգիչ Էլթըն Ճոնի միասեռականութեան քարոզչութեան թոյլատրումը, այն էլ` պատանիների շրջանում, ընդամէնը մի քանի հարիւր լսողական գործիքներ նուիրաբերելու պատրուակի տակ: Մենք տասնեակ կամ հարիւրաւոր միլիոններով ժողովուրդ չենք, որ անտարբեր մօտենանք մեր այլասերուող մի քանի հազարների հանդէպ: Մեր իւրաքանչիւր մասնիկ հաշուի մէջ է, պէտք է զգուշ լինենք ոչ միայն պահպանելու այդ իւրաքանչիւր մասնիկը, այլ հիմնաւոր կրթութիւն տալով` իրենք դիմադրեն, մերժեն ի վնաս սեփական ապագայի հանդէպ տարուող իւրաքանչիւր քարոզչութիւն, մինչեւ իսկ` սեփական իշխանութիւնից կամ աշխարհահռչակ հեղինակութիւններից եկող: Այս հարցում բաւական մեծ աշխատանք ունեն տանելու մեր կրթական հաստատութիւններն ու հասարակական կազմակերպութիւնները:

Այլասերուելու քարոզչութեամբ զբաղուելու փոխարէն` պարտաւոր ենք մեր երկրի բնապահպանման արժէքները քարոզել, մեր սակաւ գետերն ու լճերը, անտառները, գործարանների, հանքերի վնասակար թափօններից պաշտպանել, մեքենաների հեղեղ դարձած Երեւանի թունաւորուած օդի մաքրման միջոցների մասին մտածել ու բարելաւման օրէնքներ որդեգրել: Մեր անչափ փոքրիկ երկրի արժէքաւոր սակաւ հանքերի շահագործումը օտարների ճանկերից փրկել ու կրճատել: Միշտ յիշենք, որ մեզանով չի աւարտւում երկիրը, դեռ գալիք սերունդներ ունենք, որոնք նոյնպէս իրաւունք ունեն օգտուել հայրենի հողի հարստութիւններից:

Անցնող տարում մեր ժողովուրդը հպարտօրէն հիւրընկալեց Ֆրանքոֆոնիայի միջազգային գիտաժողովի մասնակիցներին: Հետաքրքիր մի զուգադիպութեամբ մենք յայտնուեցինք մի իրավիճակում, երբ մեր երկրում Ֆրանսայի նախագահը քարոզում էր ֆրանսերէնի անհրաժեշտութիւնն ու տարածումը, այն դէպքում, երբ մօտ 200 երկրներ են խօսում այդ լեզուով: Մինչդեռ, ի հակադրութիւն այդքան տարածուած ֆրանսերէնի, մենք մեր երկրում նոյն այդ պահին արհամարհեցինք մեր լեզուն: Դրա փայլուն օրինակն էր մեր վարչապետի ֆրանսերէնով ելոյթը, որը հպարտութիւն ու հիացում պարգեւեց տեղի հայութեան, երբ մեր հազարամեայ պատմութիւնը պարտադրում է մեզ` որպէս դեռ գոյատեւող եւ ստեղծարար ժողովուրդի, հպարտօրէն հնչեցնել մեր լեզուն: Սփիւռքի ողջ տարածքում մենք կոտորում ենք մեր երեխաներին, որ հայերէն խօսեն օտար լեզուների խառնարանում, երբ նրանք տիրապետում են մի քանի լեզուների, իսկ մեր երկրում զլանում ենք մեր սեփական լեզուն հնչեցնելու եւ դեռ պարծենում, որ օտարի լեզուին ենք տիրապետում: Մենք երկրներ չունենք մեր իշխանութեան տակ` նրանց մեր լեզուն պարտադրելու, իսկ իր երկրից դուրս ցրուած հայութեանը պարտադրւում է տեղական լեզուն: Ուրեմն մեր լեզուի միակ պահպանման կենտրոնը մեր երկիրն է, եւ մենք պարտաւոր ենք, վարչապետից սկսած, իւրաքանչիւր անհատ, սովորելու եւ օգտագործելու իր լեզուն, մինչեւ իսկ` միջազգային ամպիոններից: Իսկ այսօր մենք դեռ ականատեսն ու վկան ենք մեր լեզուի աղաւաղմանը մեր իշխանութեան բարձրագոյն օրկաններում: Օտար լեզուներ տիրապետելուց եւ դրանցով հպարտանալուց առաջ, ազգային պարտաւորուածութիւն է յղկուած եւ հարուստ բառապաշարով հայերէնի իմացութիւնը: Բաւական է այլեւս մեր ականջները սղոցեն` կոռուպցիա, դիսբալանս, կոնկրէտ, դէ ֆակտօ, կոնսոլիդացուած, ադեկվատ եւ այլ բառերով (շարքն այնքան երկար է, որ մէկ գրութեան մէջ իսկ չի տեղաւորուելու), որն oրէ օր մոլախոտի արագութեամբ տարածւում ու ոչնչացնում է մեր լեզուն:

Մենք նոյնքան մեծ աշխատանք ունենք տանելու մեր երկրում տարածուած ընտանեկան եւ սեռային բռնութիւնները վերացնելու հարցում, որը նոյնպէս ժողովրդի, հասարակութեան կրթութեան մակարդակի բարձրացումով, օրէնքի առջեւ պատասխանատուութեան հետեւողական աշխատանքով է լինելու, բայց ամէնից առաջ լրջօրէն քննարկուելու եւ հասարակութեան բաց լսարանին ներկայացնելն է:

Մինչ աշխարհում տարածուած եւ արդէն անընդունելի չափերի հասած այս ախտը, որը նոյնիսկ դարձաւ անցնող տարուայ Նոպելեան մրցանակի նիւթ, որով պարգեւատրուեցին սեռային բռնութեան զոհ Նատիա Մուրատը եւ այդ բռնութեան հարիւրաւոր զոհերին բուժող Տենիս Մուկուիճը, մեր երկրում ամէն կերպ դեռ շարունակում են կոծկել եւ անպատիժ թողնել:

Անշուշտ այս հարցին անդրադառնալու եմ յատուկ յօդուածով, սակայն այսօր տարեվերջի ամփոփման մէջ այդ էլ ընդգրկեցի որպէս գալիք տարուայ մեր ժողովրդի կրթութեան հրատապ անհրաժեշտութիւն:

Վստահ եմ` անցնող տարում ինձ հետ նաեւ շատերդ զգացիք, թէ մենք որքա՛ն ազգային պաշտօնական արարողութիւնների աւանդութեան պակաս եւ յղկուելու կարիք ունենք, յատկապէս` մեր իշխանութեան ներկայացուցիչները:

Մենք ազգովին զարկ ենք տուել կերուխումին, եկեղեցական արարողութիւններին եւ աչքաթող ենք արել ազգային պաշտօնական արարողութիւնները, իսկ ժամանակի հրամայականը թելադրում է մեզ, թէեւ ուշացումով, սկսել մշակել նաեւ դա` որպէս հին եւ բարձրագոյն մշակոյթ ստեղծած ազգ:

Տարեվերջի իմ այս ամփոփումի մէջ ուզում եմ յիշեցնել, որ եկող տարին առաւել դժուար է լինելու մեր երկրի համար, քանզի նոր վարչակարգով յայտնուել ենք մեծ տէրութիւնների նոր շահերի խաչմերուկում, ուր արդէն սկիզբ առած մեզ պարտադրուող նոր պահանջները ի վնաս մեր հետագայ գոյութեանն են գործելու:

Ուրեմն ազգովին կենտրոնանանք մեր դէմ ծառացած ներքին եւ արտաքին խնդիրները միասնական համատեղութեամբ, փոխադարձ յարգանքով ու ըմբռնումով լուծելու, հին սխալներն ընդունելով եւ ուղղելով` մեր երկիրը դարձնենք համայն հայութեան իրաւունքի պաշտպան, մեր ապագայ սերունդների մշտական բնօրրան:

15 դեկտեմբեր 2018