ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Նախ` հարցում մը. Երուսաղէմի մասին ի՞նչ գիտենք, մանաւանդ հա՛յ Երուսաղէմի մասին որքա՞ն բան գիտենք, ի՞նչ կարդացեր ենք: Ամբողջ տարուան մը ընթացքին քանի՞ լուր կը լսենք կամ կը կարդանք հայ Երուսաղէմի մասին…
Գիտենք անշուշտ, որ հոն դարաւոր պատրիարքարան մը ունինք, եւ այդ պատրիարքութիւնը մէկն է Հայ եկեղեցւոյ նուիրապետական չորս աթոռներէն: Թերեւս գիտենք նաեւ, որ Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութիւնը սեփականատէրերէն մէկն է Պաղեստինի քրիստոնէական Ս. Տեղեաց` յոյն ուղղափառ ու լատին կաթողիկէ եկեղեցիներուն հետ զուգահեռ, անոնց համահաւասար չափով ու նոյնանման իրաւունքներով:
Երուսաղէմի նման միջազգային ու միջկրօնական ոստանի մը մէջ բացառիկ մենաշնորհ մըն է ասիկա, որ կը բարձրացնէ Հայ եկեղեցւոյ վարկն ու հեղինակութիւնը, կը շեշտէ անոր պատմական եզակի ժառանգութիւնը:
Ճիշդ այս պատճառով ալ մեծ ու ծանրածանր պարտականութիւն դրուած է Երուսաղէմի հայոց Սրբոց Յակոբեանց վանքի միաբաններու ուսերուն, գիշեր-ցերեկ խստաբիբ հսկելու մեր եկեղեցւոյ նուիրագործեալ իրաւունքներուն վրայ ու առիթ չտալու, որ ճարպիկ համայնքներ կամ նենգամիտ շրջանակներ ոտնձգութիւններ կատարեն այդ իրաւունքներուն շրջածիրէն ներս…
Ա՛յս է գլխաւոր եւ բուն կոչումը հայ Երուսաղէմին:
Ահա թէ ինչո՛ւ, աւանդաբար, Երուսաղէմի հայ հոգեւորականները կը սիրենք կոչել «զինուորեալ միաբաններ»: Անոնք իսկապէս զինուորներ են, թէեւ չեն կրեր այն համազգեստը, որ կը հագնին պատերազմի ճակատ մեկնող հրացանակիր մարտիկներն ու Վատիկանը պաշտպանող «Զուիցերիական պահակագունդ»-ի անդամները…
Մեր նախնիները ի՜նչ զոհողութիւններով ու իմաստուն ջանքերով կրցեր են տէր դառնալ Ս. Երկրին մէջ նիւթական ու բարոյական արժէք ներկայացնող մեծղի հարստութեանց: Իրերայաջորդ սերունդներն ալ պահպաներ են զանոնք` նախանձախնդրութեամբ ու երբեմն ալ արեա՛մբ:
Փաստօրէն, այսօր, Երուսաղէմի Հայ առաքելական աթոռը երկրորդ գլխաւոր սրբավայրն է հայութեան, Ս. Էջմիածնայ մայր աթոռէն ետք:
* * *
Հիմա պիտի ըսէք, թէ այս հաստատումներն ու մտորումները, այսպէս յանկարծակի, ուրկէ՞ մէջտեղ ելան: Ի՞նչ առիթով Երուսաղէմի մասին կը գրեմ կամ կը մտածեմ:
Պատասխանեմ: Վերջերս պատեհութիւնն ունեցայ թղթատելու Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութեան «Սիոն» պաշտօնաթերթին վերջին չորս թիւերը:
Ես` հալէպաբնակ տրուպս, հասկնալի պատճառներով, երկա՜ր տարիներէ ի վեր այս ամսագիրը չէի տեսներ: Երուսաղէմը թէեւ աշխարհագրականօրէն մօտ է մեզի, սակայն… անմատչելի է քաղաքականօրէն: Սուրիա-Լիբանանի հայերը 50 տարիէ ի վեր չեն կրնար Երուսաղէմ ուխտի երթալ: Սահմանները փակ են 1967-էն ի վեր:
Հիմա յանկարծ «Սիոն»-ի վերջին թիւերը հասան ինծի… Երեւանի ճամբով, գրասէր բարեկամի մը բարեհաճութեամբ: Յափշտակութեամբ սկսայ թերթատել ու կարդալ զանոնք: Թերթը այլեւս եռամսեայ է: Թէեւ, ըստ երեւոյթին, այդ պարբերականութիւնն իսկ անխախտ պահելու դժուարութիւններ առկայ են: Օրինակ, 2017-ին լոյս ընծայուած է երեք թիւ` չորսի փոխարէն: Իսկ 2018-ի առաջին թիւը, բնական ընթացքով, կ՛ընդգրկէ յունուար, փետրուար եւ մարտ եռամսեան:
Իմ ուշքը, բնականաբար, կլանուեցաւ հայ Երուսաղէմի անցեալի փառքերով ու այժմու մարտահրաւէրներով:
Բայց ամէն բանէ առաջ, մտածեցի, պէտք է ողջունել «Սիոն»-ի 90-ամեակը:
Պարբերականին վերջին երկու թիւերը իրենց խմբագրականներուն մէջ անդրադարձումներ կատարած են այս մասին ու` նշած, որ 1927-էն ի վեր հրատարակուող պատրիարքական այս պաշտօնաթերթը արդէն իսկ բոլորած է իր 90-ամեակը:
Երեւակայե՜լ, որ թերթ մը գոյատեւէ ամբողջ 90 տարի: Սփիւռքեան պայմաններու մէջ ասիկա կամքի, աւանդապահութեան ու հերոսութեան ցուցանիշ մըն է: Կ՛արժէր, որ այս պատկառելի տարեդարձը նշուէր պատշաճ կերպով` Երուսաղէմի մէջ թէ արտասահման, ու ատիկա առիթ ծառայէր վե՛ր առնելու հայ Երուսաղէմի իւրայատուկ նկարագիրն ու տեղը` հայոց դարաւոր պատմութեան ելեւէջներուն ընթացքին:
Անմիջապէս նկատել տամ, որ «Սիոն», իբրեւ Երուսաղէմի Ս. Աթոռի պաշտօնաթերթ, ունեցեր է հրատարակութեան երկու շրջան: Նախ` 1866-1877 (12 տարի), այնուհետեւ` 1927-էն սկսեալ, իբրեւ նոր շրջան: Այս նոր շրջանն է, որ բոլորած է հիմա իր 90-ամեակը:
Եղիշէ Դուրեան մեծանուն պատրիա՛րքն է, որ հիմը դրած է «Սիոն»-ին` զայն դարձնելով իր արդիւնալից գահակալութեան կարեւոր իրագործումներէն մին: Այդ օրերուն ան խմբագրապետի պաշտօնը յանձներ է Արմաշու դպրեվանքի անդրանիկ հունձքի փայլուն դէմքերէն Բաբգէն եպս. Կիւլէսէրեանին (հետագային` աթոռակից կաթողիկոս Տանն Կիլիկիոյ): Բաբգէն սրբազան, բազմահմուտ եկեղեցական ու գրագէտ անձ, նորածիլ «Սիոն»-ը վերածեր է գրական, աստուածաբանական ու բանասիրական որակաւոր հանդէսի մը:
30-ական թուականներուն խմբագիրի պաշտօնին մէջ Կիւլէսէրեանին յաջորդեր է Թորգոմ պատրիարք Գուշակեանը (ա՛ն ալ արմաշական), որ աւելի՛ ճոխացուցեր է թերթին էջերը, իր շուրջ կրցեր է հաւաքել սփիւռքահայ մեծաթիւ աշխատակիցներ, ինչպէս` Յակոբ Օշական, Շահան Պէրպէրեան, Արշակ Ալպոյաճեան եւ այլն, եւ այլն:
«Սիոն»-ի դերն ու առաքելութիւնը եղած է շատ մասնայատուկ: Երբ կը հիմնուէր ան 1927-ին, Հայ եկեղեցւոյ միւս նուիրապետական աթոռներէն դեռ ո՛չ մէկը ունէր իր պաշտօնաթերթը: Ո՛չ «Էջմիածին» ամսագիրը կար (պիտի սկսէր հրատարակուիլ 1944-ին), ո՛չ Անթիլիասի «Հասկ»-ը (լոյս պիտի տեսնէր 1932-ին), ո՛չ ալ Պոլսոյ «Շողակաթ»-ը (որ պիտի երեւէր 1952-ին): Հետեւաբար, լոկ «Սիոն»-ի ուսերուն բեռցած էր Հայց. եկեղեցւոյ պաշտօնական բանբերը դառնալու լուծն ու պատասխանատուութիւնը: Եւ «Սիոն» իր դերը կատարած է պատուով ու յաջողապէս:
Սփիւռքի հայահոծ ու հին գաղութներու հանրային-ակումբային շատ մը գրադարաններ ունին «Սիոն»-ի հին հաւաքածոներ. կրցեր են խնամքով կազմել ու պահել զանոնք: Կ՛արժէ ձեռք առնել այդ թանկագին հաւաքածոները ու թղթատել, կարդալ յօդուածներ` հոսկէ-հոնկէ: Որքա՜ն հետաքրքրական եւ օգտաւէտ նիւթեր արծարծուած են հոն: Եւ թէ` որքա՜ն հմայիչ ու հիւթեղ հայերէնով մը, որուն կարօտը ունինք հիմա…
(Հալէպ)
