Իրօ՞ք Ազրպէյճանը Մտադիր Է Անդամակցել ՀԱՊԿ-ին

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Հարցը բնաւ հռետորական չէ: Այն ունի քաղաքական նախադրեալներ ու հիմքեր եւ, որպէս այդպիսին` լայնօրէն շրջանառւում է ինչպէս ազրպէյճանական, նոյնպէս եւ հայկական լրատուամիջոցներում: Մանաւանդ վերջին շրջանում` մերձկասպեան երկրների նախագահների կողմից Կասպից ծովի իրաւական կարգավիճակի մասին հռչակագրի ստորագրումից յետոյ, որ, ինչպէս յայտնի է,  տեղի է ունեցել օգոստոսի 12-ին` ղազախական Ակտաու քաղաքում:

Եւ այսպէս, իրօ՞ք Ազրպէյճանը կարող է դիտարկել Հաւաքական անվտանգութեան պայմանագրի կազմակերպութեանը վերստին միանալու հարցը: Մի ռազմաքաղաքական կազմակերպութիւն, որի շարքերը Պաքուն լքել է ոչ լրիւ 20 տարի առաջ, աւելի ճշգրիտ` 1999թ. ապրիլի 2-ին, դեռեւս Հայտար Ալիեւի նախագահութեան օրօք` չստորագրելով պայմանագրի երկարաձգման մասին փաստաթուղթը:

Բայց, նախ, յիշեցման կարգով, որպէս տեղեկանք,  նշեմ, որ Հաւաքական անվտանգութեան պայմանագրի կազմակերպութիւնը (ՀԱՊԿ), որ երբեմն անուանում են «Թաշքենդի փաքթ» կամ «Թաշքենդի համաձայնագիր»,  ռազմաքաղաքական դաշինք է եւ տարածաշրջանային միջազգային կազմակերպութիւն, որի գործունէութեան հռչակուած նպատակներն են հանդիսանում «խաղաղութեան, միջազգային եւ տարածաշրջանային անվտանգութեան ու կայունութեան ամրապնդումը, հաւաքական պաշտպանութեան վրայ հիմնուած անդամ երկրների անկախութեան,  տարածքային ամբողջականութեան, ինքնիշխանութեան ապահովումը»: ՀԱՊԿ-ի ստեղծման օրը համարւում է  1992թ. մայիսի 15-ը, երբ  Ուզպեքստանի մայրաքաղաք  Թաշքենդում  Հայաստանի,  Ղազախստանի,  Խըրխըզստանի,  Ռուսաստանի,  տաճիկստանի  եւ Ուզպեքստանի առաջնորդները ստորագրեցին հաւաքական անվտանգութեան պայմանագիր:

1993թ. ՀԱՊԿ-ին միացան` Ազրպէյճանը,  Պիելառուսիան  եւ  Վրաստանը: Հետագայում  Ազրպէյճանը, Վրաստանը եւ Ուզպեքստանը, որոնք ՀԱՊԿ էին ընդունուել միաժամանակ` 1993-ի սեպտեմբերի 24-ին, միաժամանակ էլ` գրեթէ վեց տարի անց,  1999-ի ապրիլի 2-ին յայտարարեցին  կազմակերպութեան անդամների իրենց լիազօրութիւնները միակողմանիօրէն դադարեցնելու մասին: Ճիշդ է, տարիներ անց` 2006թ. օգոստոսի 16-ին Ուզպեքստանը, այսպէս ասած. մոլորեալ որդու պէս վերադարձաւ դաշինք, սակայն, շատ չանցած, դարձեալ կապերը խզեց կազմակերպութեան հետ: Դա արդէն  2012-ի դեկտեմբերի 19-ին էր: 1994-ին, երբ ուժի մէջ մտաւ պայմանագիրը,  ՀԱՊԿ-ի անդամ էր 9, այս պահին` 6 պետութիւն: Դաշինքի բարձրագոյն մարմինը Հաւաքական անվտանգութեան խորհուրդն է, որը նշանակում է կազմակերպութեան գլխաւոր քարտուղարին: Կազմակերպութեան այդ բարձրագոյն  պաշտօնում նշանակումները կատարւում են ռոտացիոն կարգով, այսինքն` շրջափոխութեամբ` ըստ անդամ պետութիւնների հերթագայութեան: Ներկայումս ՀԱՊԿ գլխաւոր քարտուղարի պաշտօնը զբաղեցնում է Հայաստանի ներկայացուցիչը: Կազմակերպութեան գլխադասային գրասենեակը գտնւում է Մոսկուայում, պաշտօնական լեզուն ռուսերէնն է:

Վերջին երկու տասնամեակում ՀԱՊԿ-ն նաեւ անուանում են փութինեան ՕԹԱՆ, նկատի ունենալով, որ իբրեւ ռազմաքաղաքական դաշինք` այն գործում է Ռուսաստանի հովանու ներքոյ, ինչպէս նաեւ` նախագահ Վլատիմիր Փութինի գերակայ դերը կազմակերպութիւնում, ապա եւ  ՀԱՊԿ-ի հակակշիռ կեցուածքը մէկ այլ միջազգային ռազմաքաղաքական կառոյցի` Հիւսիսատլանտեան դաշինքի կազմակերպութեան նկատմամբ: Թէկուզ, անդամ պետութիւնների սկզբունքային միասնականութեան ու համերաշխութեան առումով, ՀԱՊԿ-ն, մեղմ ասած,  զգալիօրէն զիջում է ՕԹԱՆ-ին, այն աստիճան, որ երբեմն, ինչո՞ւ չէ, նաեւ յաճախ յիշեցնում է 19-րդ դարի ռուս անուանի գրող Իւան Կը ռիլովի «Կարապը, խեցգետինը եւ գայլաձուկը» յայտնի առակում արտացոլուած  կացութիւնը, երբ խորհրդանշական հերոսներից կարապը կարող է միայն թռչել, գայլաձուկը լողալ, խեցգետինը` սողալ, իսկ սայլը, որին լծուած են դրանք, այդպէս էլ ոչ մի կերպ տեղից չի շարժւում: Թէպէտ ՕԹԱՆ-ի պարագայում նոյնպէս վերջին տարիներս իրավիճակի կռիլովեան տեսլականն է սկսել տիրել: Նկատի ունեմ դաշինքի անդամ պետութիւնների, մասնաւորապէս Միացեալ Նահանգներ-Թուրքիա եւ կամ Միացեալ Նահանգներ-եւրոպական երկրներ հետզհետէ կամ ստեպ-ստեպ լարուող, երբեմն ընդհուպ մինչեւ առճակատման միտուող փոխյարաբերութիւնները, առանձնապէս ներկայումս` Միացեալ Նահանգներում նախագահ Տոնալտ Թրամփի կառավարման օրօք:

Ինչ որ է: Արցախցու ասած` գլուխը քարը: Այս պահին դա չէ խնդրոյ  առարկան: Մեզ հետաքրքրում է հերթական անգամ ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի անդամակացութեան հաւանականութիւնը: Արդեօք, Իլհամ Ալիեւն իրապէ՞ս միտք ունի վերանայել հանգուցեալ հօր վաղեմի հրաժարումը ՀԱՊԿ անդամի լիազօրութիւններից եւ մեղայականով կամ առանց մեղայականի վերադառնալ յետխորհրդային տարածքի այդ ռազմաքաղաքական կառոյցի տանիքի տակ, թէ՞ այն աղմուկը, որ ազրպէյճանական մամուլում բարձրացուել է խնդրի շուրջ հանրային քննարկումների տեսքով, իրականում խայծ է Մոսկուայի կամ Երեւանի համար:  Նրանցից առաջինի համար` ռազմավարական գործընկերոջ հետ աւելի սերտ, դաշնակցային յարաբերութիւններ հաստատելու հեռանկարի խոստման տեսքով, երկրորդի պարագայում` ՀԱՊԿ-ի  ներսում նրան մեկուսացնելու սպառնալիքով: Մանաւանդ, խնդիրը, կարելի է ասել, կիսով չափ, եթէ ոչ` աւելին, լուծուած է` հիմք ընդունելով Պաքուի սերտ, ռազմավարական գործակցութիւնը կազմակերպութեան առանձին անդամների, ի մասնաւորի Պիելոռուսիայի եւ Ղազախստանի հետ, որոնք առիթից առիթ բացէ ի բաց յայտարարում են իրենց սկզբունքային համախոհութիւնն ու համերաշխութիւնն Ազրպէյճանի հետ, առանձնապէս` ազրպէյճանա-ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորման խնդրում, որի միակ լուծումը  Լուքաշենքոն եւ Նազարպայեւը տեսնում են սոսկ Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան շրջանակներում` այդ կապակցութեամբ ամենատարբեր միջազգային հարթակներում պաշտպանելով Պաքուի շահերը: Ինչ խօսք, մոռացութեան մատնելով, աւելի ստոյգ` քամահրելով Հայաստանի հետ դաշնակցային փոխյարաբերութիւններն ինչպէս ՀԱՊԿ-ում, նոյնպէս եւ` Եւրասիական տնտեսական ու Մաքսային միութիւններում:

Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին, ապա այն, բնականաբար, մեծապէս շահագրգռուած է կազմակերպութեան ոչ միայն պահպանմամբ, այլեւ աշխարհագրութեան ընդլայնմամբ եւ, որպէս երկնային մանանայ, Ազրպէյճանի ընդգրկմամբ, ինչն անհամեմատ կ՛ամրապնդի անցեալ դարի 90-ականներից ի վեր բաւականին  խախուտ դարձած իր դիրքերը Հարաւային Կովկասում: Ի դէպ, այս պարունակում յատկանշական է Մոսկուայի վաղեմի կոշտ դիրքորոշման կտրուկ մեղմացումը` կապուած Կասպից ծովի միջպետական սահմանազատման` տասնամեակներ ի վեր չարչրկուող խնդրի հետ, ինչի վերաբերեալ ընդունուած հռչակագրի արդիւնքում Ազրպէյճանն օժտուել է մերձկասպեան միւս պետութիւնների համեմատ առաւել լայն իրաւունքներով ու տնտեսական գործունէութեան հնարաւորութիւններով: Ընդ որում, իրողութիւնն այնքան ակնյայտ է, որ այդ մասին առանձնակի հպարտութեամբ ու անթաքոյց պարծանքով են խօսում Ազրպէյճանում` սկսած շարքային քաղաքական վերլուծաբաններից մինչեւ քաղաքական ու պետական գործիչներ` Ակտաուի հռչակագիրը համարելով «Վլատիմիր Փութինի եւ Իլհամ Ալիեւի հայեցակարգի յաղթանակը»: Բնականաբար կարելի է հասկանալ այսպէս` յաղթանակ Համաձայնագրի միւս մասնակիցների`  Ղազախստանի, Թուրքմենստանի եւ Իրանի, անգամ, չբացառենք, նաեւ Ռուսաստանի նկատմամբ: Ինչպէս ասում են նպատակն արդարացնում է միջոցները: Յամենայն դէպս, կարելի է եզրայանգել, առանձնաշնորհն այդ մէկն էր այն բարձր գներից, որոնց Մոսկուան տարիներ շարունակ ստիպուած է գնալ` Պաքուին գայթակղելու եւ նոյնպէս ՀԱՊԿ-ԵԱՏՄ-ՄՄ շղթայով իրեն ամրակցելու համար: Անշուշտ, այլ բացատրութիւն չունեն նաեւ արդիական սպառազինութեան այն մատակարարումները, որոնք Ռուսաստան-Ազրպէյճան առեւտրաշրջանառութեան ողջ ծաւալի առիւծի բաժինն են կազմում:

Ուշագրաւ  է, որ ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի անդամակցութեան հաւանականութեան եւ դրանից բխող ռազմաքաղաքական շահերի մասին Պաքւում առաջինը բարձրաձայնել են հէնց իշխող վերնախաւից` յանձինս Միլլի մէճլիսի  պատգամաւոր, իրաւական հարցերի եւ պետականաշինութեան կոմիտէի նախագահ, ռուս-ազրպէյճանական միջխորհրդարանական համագործակցութեան խմբի ղեկավար Ալի Հուսէյնլու: Բացի այդ, բարձրաստիճան խորհրդարանականի հետ հարցազրոյցը («Նպատակայարմար կը լինէր քննարկել ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի մասնակցութեան հարցը») վարել ու հրապարակել է իշխանամէտ լրատուական հաքքին.ազ կայքը (https://haqqin.az/news/134342), ինչը նոյնպէս վկայում է, որ խնդրի հանրային արծարծման հրահանգն իջել է վերեւից, անգամ` ամենավերեւից:

Թէ ինչպիսին է պաշտօնական Պաքուի դիրքորոշումը ՀԱՊԿ-ին անդամակցելու հաւանականութեան վերաբերեալ, կարծում եմ, կարելի է յստակ պատկերացում կազմել, այսպէս ասած, «ծաղկաքաղ կատարելով» խնդրի վերաբերեալ ազրպէյճանցի պատգամաւորի նկատառումներից:

Եւ այսպէս, ըստ  Հուսէյնլու. «Ազրպէյճանը, ըստ էութեան լինելով Ռուսաստանի դաշնակիցը, ձեւականօրէն չունի այդ կարգավիճակը, ինչը նրան դնում է Հայաստանի հետ ոչ հաւասարաչափ վիճակի մէջ: Իսկ ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի միանալուց յետոյ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը Ռուսաստանի համար կը վերածուի այդ կազմակերպութեան երկու գործընկերների միջեւ հակամարտութեան, ինչը նրան հիմք կը տայ աշխուժացնելու դրա լուծմանն ուղղուած իր միջնորդական ջանքերը: Միեւնոյն ժամանակ այդ կազմակերպութեան անդամներ են հանդիսանում երկրներ, որոնք  անպայման պաշտպանում են Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը եւ պահանջում են բռնագրաւումից մեր հողերի ազատումը»:

Ելեկտրոնային լրատուամիջոցի զրուցակից բարձրաստիճան պաշտօնեայի  համոզմամբ, ՀԱՊԿ շրջանակներում աւելի շատ հնարաւորութիւն կը յայտնուի` վերականգնելու Պաքուի վերահսկողութիւնն Իրանին սահմանակից  ազրպէյճանական տարածքների նկատմամբ: Խօսքը, ինչպէս կռահեցիք, վերաբերում է ՀԱՊԿ սկուտեղի վրայ նախկին Ֆիզուլու, Ջաբրայիլի եւ Զանգելանի շրջաններն Ազրպէյճանին վերադարձնելուն, որոնք Արցախի Պաշտպանութեան բանակն ազատագրել է 90-ականների սկզբներին` Ազրպէյճանի սանձազերծած պատերազմի ընթացքում եւ ներկայումս, որպէս հայկական պատմական հողեր, Արցախի Հանրապետութեան իրաւաենթակայութեան տակ են` իբրեւ սահմանադրօրէն յատկանշուած տարածքներ:

Հաստատելով, որ վերջին տարիներս Ազրպէյճանը եւ Ռուսաստանն արդիւնաւէտ համագործակցութիւն են ձեւաւորել ռազմական ոլորտում, եւ որ Ազրպէյճանը ռուսաստանեան ժամանակակից սպառազինութեան խոշոր ներկրող է հանդիսանում, ընդ որում, ի տարբերութիւն Հայաստանի, վճարում է իրական փողով, ազրպէյճանցի խորհրդարանականն արձանագրում է. «Այս համագործակցութիւնը երկարաժամկէտ բնոյթ է կրում, քանի որ, սպառազինութեան նոր խմբաքանակներ ձեռք բերելու հետ մէկտեղ այն նախատեսում է պահեստամասերի գնում, զինատեսակների սպասարկում, հայրենական մասնագէտների պատրաստում: Քննարկւում է նաեւ նոր բազմամիլիառ պայմանագրերի կնքման հնարաւորութիւնը` նորագոյն զինատեսակների ձեռքբերման համար»:

Պատգամաւորի դիտարկմամբ, «Ի շարս այդ գործօնների, որոնք, անկասկած,  հիմնարար են, ՀԱՊԿ-ին մասնակցութեան հետ կապուած են այնպիսի տնտեսական առաւելութիւններ, ինչպիսիք են այդ կազմակերպութեան մասնակից երկրի կողմից սպառազինութեան գնումների արտօնեալ գները, ինչպէս նաեւ զինուորական մասնագէտների ուսումնառութիւնը` ՀԱՊԿ գործընկերների  առաջատար մասնագիտական կրթական հաստատութիւններում: Ուստի արժէ, որպէսզի  ամենայն ուշադրութեամբ վերաբերուենք ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի հնարաւոր անդամակցութեան գաղափարին»:

Իսկ ինչ վերաբերում է այն հանգամանքին, որ Ազրպէյճանը կարող է դառնալ մի կազմակերպութեան մասնակից, որի անդամ է Հայաստանը, ապա Հուսէյնլու համոզմամբ, դա առանձնակի գլխացաւանքի խնդիր չէ. «Ազրպէյճանն արդէն մասնակցում է մի քանի միջազգային կազմակերպութեան, որոնցում ներկայացուած է նաեւ Հայաստանը: Այն բանի համար, որպէսզի աշխարհի բոլոր ամպիոններում հնարաւորութիւն ունենանք մերկացնելու այդ նախայարձակ-երկրի զաւթողական քաղաքականութիւնը, մենք պարզապէս պէտք է լինենք այնտեղ, որտեղ նա ներկայացուած է: Բացի այդ, մենք կարող ենք չէզոքացնել հայերի էժանագին փաստարկն առ այն, թէ իբր մարտական գործողութիւնների վերսկսման դէպքում Հապկ-ն կը պաշտպանի իրենց»:

Ահա թէ ինչու, եզրայանգում է Միլլի մեճլիսի պատգամաւորը, «Ես համարում եմ, որ հաշուի առնելով արդի իրողութիւնները, նոր աշխարհաքաղաքական իրավիճակը, Հարաւային Կովկասում Ազրպէյճանի առաջատար դիրքորոշումը եւ մեր երկրի յարաճուն ռազմական հզօրութիւնը, նպատակայարմար կը լինէր քննարկել ՀԱՀԿ-ին մեր մասնակցութեան հարցը»: Այդ կազմակերպութիւնում Ազրպէյճանի ներկայութիւնը, ասում է նա, հնարաւորութիւն կը տայ ոչ միայն դիտարկել, այլեւ ներգործել ՀԱՊԿ-ում տեղի ունեցող գործընթացների վրայ: Ընդ որում, կարելի է սկսել այդ կազմակերպութիւնում դիտորդ-պետութեան կարգավիճակից:

Ազրպէյճանի իշխանական վերնախաւի ներկայացուցչի նկատառումները, անշուշտ, կարելի է դիտարկել որպէս պաշտօնական Պաքուի դիրքորոշման արտայայտութիւն: Բայց որպէսզի դրանք միանշանակ ու վերջնական կողմնորոշման տպաւորութիւն չթողնեն, քարոզչական խաղի կանոնների համաձայն, որպէս բազմակարծութեան արտայայտութիւն, Պաքուն հրապարակ է նետել նաեւ իբր թէ ընդդիմադիր կեցուածքի  մէկ այլ քաղաքական գործչի` 1998-1999թթ. Ազրպէյճանի արտգործնախարար աշխատած  Թոֆիք Զուլֆուկարովի արմատականօրէն հակառակ կարծիքը, ըստ որի,  ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի անդամակցութիւնն անհնարին է Հայաստանի մասնակցութեան պատճառով: Ըստ Զուլֆուկարովի, որ նա յայտնել է մէկ այլ իշխանամէտ լրատուամիջոցի` «Թուրան» լրատուական գործակալութեանը տուած հարցազրոյցում,  Ազրպէյճանը կարող է ՀԱՊԿ անդամ դառնալ միայն Արցախի հակամարտութեան հանգուցալուծման դէպքում: Նա նշել է, որ կազմակերպութեանն Ազրպէյճանի միանալու հարցը կարող է դիտարկուել միայն, իր իսկ արտայայտութեամբ, «բռնագրաւուած տարածքներն ազատագրելու» եւ ղարաբաղեան հիմնախնդրի կարգաւորման դէպքում: Նախկին նախարարի խօսքով, իրադարձութիւնների նման զարգացումը հեռու է իրականութիւնից, իսկ դրա պատճառը Ռուսաստանի դիրքորոշումն է Լեռնային Ղարաբաղի  հակամարտութեան հարցում, երբ ռուսաստանեան որոշ շրջանակներ ստեղծում են մի իրավիճակ, որպէսզի հակամարտութիւնն այդպէս էլ լուծում չստանայ: Աւելի՛ն. նախկին նախարարը պնդում է, որ` «Ռուսաստանի կողմնակալ դիրքորոշումը թոյլ է տալիս հայկական կողմին բանակցային սեղանի շուրջ հանդէս գալ ծայրայեղական դիրքից, ինչն էլ թոյլ չի տալիս հասնել բանակցային գործընթացում առաջխաղացման»: Իսկ եթէ խօսքը վերաբերում է Ազրպէյճանի եւ Ռուսաստանի միջեւ առաւել սերտ համագործակցութեանը, ընդգծում է Զուլֆիկարովը, ապա Մոսկուան պէտք է արմատապէս փոխի իր դիրքորոշումը եւ բացայայտ յայտարարի այդ մասին:

Ինչպէս տեսնում ենք, Պաքուն հաւասարակշռում է քարոզչական կշեռքի նժարները` նոյն այդ սկզբունքով հանրային հրապարակ նետելով իրարամերժ այլ տեսակէտներ ու կարծիքներ եւ, ըստ երեւոյթին, այդպիսով իսկ շօշափելով առանձնապէս Մոսկուայի հնարաւոր վերաբերմունքը:

Իսկ  ինչպիսի՞ն է այն` նոյն այդ մոսկովեան վերաբերմունքը: Այս առումով, կարծում եմ, իրատեսական է «Նորավանք» հիմնադրամի Քաղաքական հետազօտութիւնների կեդրոնի ղեկավար Կարէն Վերանեանի տեսակէտը, որ նա յայտնել է Tert.am լրատուական գործակալութեան հետ զրոյցում: Փորձագէտի դիտարկմամբ,  «Ռուսաստանի համար սա նաեւ յաւելեալ լծակ կարող է լինել Ազրպէյճանի վրայ` Ազրպէյճանին որոշակիօրէն կտրելու համար Թուրքիայի ռազմական, զինական ազդեցութեան գօտուց»: Այս հարցում, ասում է նա,  ռուսական կողմը ոչ բացայայտ, ոչ հրապարակային իր դրական կարծիքն արտայայտում է: Այլապէս` «չեմ կարծում, որ ազրպէյճանական կողմը վստահօրէն փորձեր պատգամաւորների, այն էլ Ազրպէյճան-Ռուսաստան միջխորհրդարանական բարեկամական խմբի ղեկավարի մակարդակով հնչեցնէր այս մասին»:

Անշուշտ, ինչքան էլ իրական լինեն ՀԱՊԿ-ին Ազրպէյճանի անդամակցութեան Մոսկուա-Պաքու զոյգի ծրագրերը, սակայն, համաձայնենք «Լրագիր» լրատուական կայքի մեկնաբան Նայիրա Հայրումեանի տեսակէտի հետ, որ թէ՛ Ռուսաստանում, թէ՛ Ազրպէյճանում գիտեն` դա կարող է տեղի ունենալ միայն ՀԱՊԿ-ի հետ Հայաստանի կոշտ առճակատման գնով: Երեւանը չի կարող համաձայնուել այդ ռազմաքաղաքական դաշինքում Ազրպէյճանի անդամակցութեանը, ինչը նշանակում է, որ Մոսկուան ստիպուած է լինելու բարդ ընտրութիւն կատարել: Այդ ընտրութիւնը դժուար թէ Հայաստանի օգտին չլինի, եթէ, ի հարկէ, Մոսկուան հոգու խորքում արդէն հրաժեշտ չի տուել Հայաստանին:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար