ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
17 սեպտեմբեր 1920 թուակիր ՀՄԸՄ-ի կեդրոն ղրկած իր նամակին մէջ Վահան Չերազ կը գրէ. «Հակառակ այս յաջողութիւններուն` մենք քիչ ենք, իսկ գործը` հսկայ, այդ պէտք է լաւ գիտնաք, այստեղ Հայաստան է, մեծ է արդէն ու պիտի մեծնայ, կարելի չէ գործել, մանաւանդ չորս հոգիով, ան ալ` իրարմէ հեռու:
«Չորս հոգի ենք եւ պիտի մարմնակրթենք Հայաստանը: Պիտի կազմենք սկաուտական խումբեր, պիտի հայացնենք լեզուն (ռուսերէնի փոխարէն), հրամանները, խառնուածքները, ոգին: Պիտի մտնենք որբանոցները, ուր հազարներու զանգուած մը կայ. անանուն, անգոյն, անժպիտ եւ սակայն` անգին: Պիտի հսկենք դպրոցներուն, պիտի զբաղինք մամուլով, Կարս արդէն թերթ կը հրատարակէ` «Հայ Արի»: Պիտի վարենք կեդրոնի գործ` կապ պահելով թէ՛ ձեզի հետ, թէ՛ նախարարութիւններուն եւ թէ` մենք մեր միջեւ: Արշաւներ, քննական պտոյտներ պէտք է կատարենք: Նիւթ, գոյք, զգեստեղէն պէտք է ճարենք երկրի մը մէջ, ուր ոչինչ կայ:
«Ձեր ղրկած մի քանի գիրքերը, թերթերը, գոյքերը, նամակները, մեզի համար կ՛ունենան բարոյական խիստ մեծ նշանակութիւն:… Անցեալ օր (19 սեպտեմբեր 1920) Էջմիածին գացինք: Երթուդարձը քալելով` իբր ճշմարիտ սկաուտներ: Իմ հետս էին Եզնիկը (եւ եղբայրը` Գուրգէն Քաջունի), Տիգրանը (Խոյեան) եւ Պոլիսէն Արմաշի աշակերտներուն հետ եկած գիւղատնտեսներու խումբ մը, Կոպեռնիկ Թանտրճեան, Փարթամ, (Յարութիւն) Արըճեան եւ այլն (Զարմայր Մարտիրոսեան): Այնտեղ սկաուտական գործով ալ զբաղեցանք: Խմբապետուհի օր. Կարինէ Աղազարեանին պէտք եղած հրահանգներն ու քաջալերանքը տուինք, թերթ եւ գիրք տրամադրեցինք եւ յանձնարարեցինք, որ շարժումը վարէ:
«Նոր շրջաններ պիտի կազմակերպենք, ինչպէս` Ճելալ Օղլուն, (Ստեփանաւան), ուր հունգարացի Սեդման արդէն կազմակերպած է անհատական սկաուտութիւն: Այստեղ (Ալեքսանդրապոլ) ալ կային, բայց չքացան մեր երեւումով: Մի քանի օրէն վերջապէս կը տիրանանք մեր կեդրոնական գրասենեակին` Ալեքսանդրապոլի (Գիւմրի) մէջ…
«Նոր շրջաններ պիտի կազմակերպենք, սակայն սկաուտական դրօշակներու համար ձեր ղրկած կտաւները անբաւարար են: Կանաչ, դեղին, սրճագոյն, նարնջագոյն կտաւ բնաւ չի գտնուիր (Հայաստանի մէջ)…իսկ փողկապի, հագուստի, գլխարկի մասին խորհած իսկ չունինք: Հայաստանի սկաուտները սեւ տարազ հագած են` Եղիշէին (Քաջունի) տրամադրած կտաւով…
«Գիտէ՞ք: ՀՄԸՄ-ը մենք այստեղ կը կարդանք Հայաստանի Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն: Մօտ ատենէն պիտի այցելենք նաեւ Սարիղամիշ, Ղարաքիլիսէ, Ճելալ Օղլու եւ Դիլիջան» (1), (15):
«26 սեպտեմբեր 1920- ին Ալեքսանդրապոլի մէջ տեղի կ՛ունենայ տեղւոյն «Մեծն Վարդան» եւ Երեւանի «Սպորտ» ակումբին միջեւ փոխվրէժի ֆութպոլի մրցում մը` «Կազաչի փոստ»-ի (նախկին ռուսական զօրանոցներ` որբանոցի վերածուած, նաեւ` Փոլիկոն եւ Սեվերսքի փոստեր) դաշտին վրայ, ներկայութեամբ Շիրակի նահանգապետ Կարօ Սասունիի եւ հոծ բազմութեան, տոմսերը սպառած էին: Կարգապահութեան կը հսկեն սկաուտներ եւ ոստիկաններ: Իրաւարար կը նշանակուի Տիգրան Խոյեան, որ գրեթէ անդադար կը սուլէ… Երեւանցիները 1-0 արդիւնքով կը յաղթեն` հակառակ երկու գիշեր շոգեկառքին մէջ անհանգիստ, անօթի եւ անքուն մնալնուն (երկու օր, քանի որ ուրբաթ երեկոյեան ժամը 9:00-ին մեկնելիք շոգեկառքը շաբաթ առաւօտ ժամը 9:00-ին ճամբայ կ՛ելլէ… Վառելանիւթի պակասը լրջօրէն կը խանգարէր հաղորդակցութիւնը: Սովորական երեւոյթ էր, որ շոգեկառքը կանգ առնէ եւ ճամբորդները մօտակայ անտառներէն վառելափայտ հաւաքեն շոգիին համար…):
«… Երեւանի Անգլիական այգիին մէջ, մեր սկաուտներուն դրօշակով խօսելու փորձերէն տպաւորուած, յայտնի հանրային գործիչ եւ մտաւորական Գրիգոր Չուլխուշեանը գեղեցիկ յօդուած մը գրած է (մեր մասին) Երեւանի «Յառաջ» թերթին մէջ», կը գրէ Խոյեան (17):
Ահա ՀՄԸՄ-ի առաքելութիւնը իր նպատակին ծառայած ըլլալը կը վկայէ հաղորդակցութեան նախարար Արշակ Ջամալեանը. «1920-ի աշնանը դուք այլեւս անպատսպար որբեր չէիք տեսներ մեր քաղաքներուն եւ գիւղերուն մէջ, որոնց լացն ու կականը սիրտ կը կտրատէին: Անոնց աղիողորմ ճիչերը փոխարինած էին պոյ-սկաուտներու կորովի քայլերգը եւ ֆութպոլիստներու աղմուկն ու քրքջոցը Երեւանի Անգլիական այգիին եւ Ալեքսանդրապոլի Փոլիկոնին (երկրորդ մեծ որբանոցը) մէջ: Ասոր հետ միասին` դանակով կտրածի պէս դադարած էր մուրացկանութիւնը»:
Ահա նաեւ, ՀՄԸՄ-ի սկաուտին նպատակը` ծառայելու ազգին եւ հայրենիքին, գործնապէս կ՛իրագործուի:
18 նոյեմբեր 1920 թուակիր ՀՄԸՄ-ի կեդրոն ղրկած նամակին մէջ Օննիկ Եազմաճեանը Երեւանէն կը գրէ. «Պատերազմական դրութիւնը կարծես աւելի մեծ ուժ եւ եռանդ տուած է, եւ մեր տղաքը այս վայրկեանին աւելի լաւ փարած են գործին: Մեր դասախօսութիւնները կը շարունակենք: Այս շաբաթ մտադիր ենք Բ. կարգի սկաուտներու քննութեան սկսիլ…
«Զանազան ճակատներ ուղարկեցինք սկաուտներ այլ եւ այլ պաշտօններով. օրինակ` սուրհանդակ, մթերանոցներու հսկիչ, Կարմիր խաչ, դրօշախօսներ, որոնք այս պահուս կը գտնուին Շարուրի (այժմ` Վայոց Ձորի Բարձրունի գիւղը) ճակատը, որոնք հոն ղրկուած է տեղւոյն զինուորական պետին հրահանգով: Երկու սկաուտ ղրկուած է Ուլուխանլու (այժմ` Մասիս քաղաք), ուր կը գտնուի գաղթականներու համար բացուած սննդակայանը, ուր սկաուտները կը պատրաստեն թէյ, կերակուր եւ այլն: Նոր Գաւիթ գիւղն ալ սկաուտներ կան, ուր կը պատրաստուի գաղթականներուն հացը` տեղւոյն պաշտօնեաներուն վրայ իբրեւ հսկիչ: Երկու սկաուտ ունինք ելեւմտական նախարարութեան մէջ եւ այլ տեղեր:
«Երեւանը լեցուն է գաղթականներով եւ որբերով: Երկուշաբթի օր Կարմիր խաչին հետ գացինք ու դարմանեցինք 30-40 որբեր, որոնք Կարսէն փախուստի ժամանակ վիրաւորուած էին եւ զանազան վէրքեր ունէին: Այսօր խնամատարութեան նախարարին հրամանով մեզի յանձնուեցաւ թեմական դպրոցին մէջ գտնուող 1000 գաղթականներուն հոգը: Երեւանէն Էջմիածին պիտի փոխադրենք 400 որբեր: Տրամադրութեան տակ մեծ սկաուտ չմնաց, սակայն պզտիկներն ալ քաղաքին մէջ կրնանք գործի մղել: Մեղուի պէս կ՛աշխատին» (1):
«Այժմ դադրած ենք սկաուտ եւ մարզիկ ըլլալէ, բոլորս կամաւորներ ենք եւ մեր հայրենիքի պաշտպանութեան համար խրամներ կը փորենք», կը գրէ Չերազ:
Հայկական բանակի թնդանօթային բաժինի հրամանատար զօրավար Արարատեանը, որ Ալեքսանտրապոլ եկած էր Կարս մեկնելու համար, Խոյեանէն 21 սկաուտներ կ՛ուզէ, որպէսզի անոնք իբրեւ օգնականներ զինեն (Ալեքսանդրապոլի) բլուրին վրայ գտնուող բերդի թնդանօթները: «Բոլորն ալ հիանալի ոգիով «Պատրաստ ենք իսկոյն մարզուելու», կ՛ըսեն», եւ 31 հոկտեմբեր 1920-ին 30 կամաւոր սկաուտներ Խոյեանին հետ բերդ կ՛երթան:
Տիգրան Խոյեան կ՛եզրակացնէ. «Միայն երկու ամսուան «գործունէութիւն» մը ունեցաւ մեր առաքելութիւնը: Գրեթէ մէկ ամիսը անտեղի կերպով վատնուեցաւ կրթական նախարարութեան ներկայացուցիչ բժիշկ Արծրունիի եւ մեր միջեւ գոյութիւն ունեցող մարզական անհաշտ տեսակէտներու միաձեւումին: Սեպտեմբեր ամիսը մտանք արդէն, եւ մենք` չորսս դպրոցական տարեշրջանին համար մեր կողմէ խնամքով մշակուած եւ կրթական նախարարութեան վաւերացման ենթարկուած մարմնակրթական ծրագիր մը պատրաստեցինք, որուն գործադրութեան հազիւ սկսած` պայթեցաւ թուրք եւ հայ նոր պատերազմը:
… Վահան Չերազն ու եզնիկ Քաջունին հրաժարականին տուին նախարարութեան եւ մեկնեցան կռուի ճակատ: Օննիկը մնաց Երեւան եւ ես` Ալեքսանդրապոլ, փութով սկսանք դպրոցներու համար պատրաստուած ծրագիրը գործադրել փորձել: Ուսուցիչներէն գործակիցներ ճարեցինք անոնց միջոցով դպրոցներուն մէջ տարուելիք մարմնակրթական աշխատանքին թափ տալու համար: Սկաուտական շարժումը, պայմաններու բերումով աւելի դանդաղ սկսաւ յառաջանալ: Միեւնոյն ատեն, պատերազմական դրութեան պարտադրանքին տակ, մեծ սկաուտները տրամադրեցինք քաղաքային վարչութեանց եւ զինուորական իշխանութեանց կարիքներուն` անոնց դիմումին իբրեւ գոհացում: Դէպքերը, սակայն, գահավէժ ընթացք մը առին, կացութիւնը շատ ծանրացաւ, հայ հանրապետութիւնը ինկաւ» (17), եւ միայն Վահան Չերազ մնաց Հայաստան:
2 նոյեմբեր 1920: Սեպուհի բանակէն խոտորջուրեցի Թորգոմը ճակատէն նամակ կը բերէ Չերազէն, որ կը թելադրէր պատրաստուիլ գաղթելու, կը գրէ Խոյեան:
1-25 նոյեմբեր 1920: Այս քսանչորս օրերը հռչակուած ըլլալով «Սկաուտը հայրենիքին համար» օրեր` ՀՄԸՄ-ի (Պոլսոյ) բոլոր մասնաճիւղերը տուներէն դրամ եւ հագուստ կը հաւաքեն Հայաստանի սկաուտներուն համար:
13 փետրուար 1921-ի հակախորհրդային Փետրուարեան ապստամբութեան մասնակցելէ ետք, անգլերէնին տիրապետած Վահան Չերազ 29 նոյեմբեր 1921-ին Ալեքսանտրապոլի իր թաքստոցէն դուրս գալով գործի կը դիմէ Ամերիկեան Նպաստամատոյցի տնօրէն Միլթըն Պրաունին, որ իր կարգին սկաուտապետ եղած է. ան իսկոյն լաւ վճարումով պաշտօն մը կու տայ Վահանին: Պաշտօնը «Կազաչի Փոստ» որբանոցին մէջ հսկողութիւն-պահակութիւն էր, սակայն ան կը դիմէ տնօրէնին` այդ որբերուն նաեւ սկաուտական դաստիարակութիւն տալու, որ ջերմօրէն կ՛ընդունի:
«Վահան Չերազ իրեն յատուկ սկաուտապետի տաղանդով կը գրաւէ սէրն ու վստահութիւնը իր որբ սկաուտներուն: Պրաունի գոհունակ հովանիին տակ, տիպար տասնեակներ կը կազմակերպէ այդ որբերէն, որոնք իրենց թոյլ, անկարգապահ եւ խարդախելու հակամէտ նկարագրային վատթար գիծերը կը փոխարինեն առոյգ, կարգապահ եւ պատուախնդիր նկարագիրով: Իբրեւ ամէն կերպով առողջ հայեր ըլլալու հպարտութեամբ` այդ «Հայ արիները» եղան Վահանի ջանքերուն արդար վարձատրութիւնը: Չերազի յառաջ բերած այդ հրաշալի արդիւնքը վարձատրութիւնն է նոյնպէս, եւ` միակ շօշափելի գործը, զոր ՀՄԸՄ-ի հայաստանեան առաքելութեան անունին կրնանք կապել, քանի որ այդ առաքելութեան ամենավաստակաւոր եւ արժանաւոր երէց անդամն էր, որ երբ առիթը ներկայացաւ, սկաուտական դաստիարակութեան սրբազան արժէքը երեւան բերաւ», կ՛եզրակացնէ Խոյեան (17):
21 փետրուար 1921-ին Չերազ կը գրէ. «Պոլշեւիկները խափանեցին սկաուտական շարժումը‚ որովհետեւ «հայրենիքի կործանիչ եւ յետադիմական գաղափարներ կը ներշնչենք եղեր մանուկներուն», եւ թէ` «անգլիական իմպերիալիստական մեթոտներուն կը հետեւինք եղեր»:
ՀՄԸՄ-ի օժանդակութիւնը հայրենիքին կը շարունակուի, եւ Մարտ 1921-ին Սկաուտները Պոլսոյ բոլոր թաղերուն մէջ Հայաստանի սկաուտներուն համար կը հաւաքեն 24 հակ հագուստ եւ մօտ 2500 ոսկի:
Վահան Չերազ կը շարունակէ ՀՄԸՄ-ի առաքելութիւնը որբանոցին մէջ: Օր մը մարդ մը կը ներկայանայ որբանոցի դրան, ուր 12 տարու երկու համազգեստով սկաուտներ պահակութիւն կ՛ընէին` այցելուներուն ինքնութիւնը տեղեկացնելու գրասենեակ, ապա զանոնք ներս առաջնորդելու: Այցելուն կը մերժէ սպասել, սկաուտները կը փորձեն գաւազանով փակել մուտքը, սակայն այցելուն ապտակելով զանոնք` կը փորձէ ներս մտնել: Չերազ լսելով տղոց լացն ու ճիչը` կը փութայ մուտք եւ առանց հարցուփորձի մտրակի հարուածով կը վռնտէ այցելուն, որ Լենինականի (Ալեքսանդրապոլի նոր անունը) Չեկայի պետն էր… Այս պատճառով հալածանքի կ՛ենթարկուի` մինչեւ լրտեսութեան ամբաստանութեամբ Սիպերիա աքսորուիլը, նոյեմբեր 1924-մարտ 1925, ապա ազատ կ՛արձակուի, կը վերադառնայ որբանոցի պաշտօնին, սակայն 25 դեկտեմբեր 1927-ին, կրկին կարճատեւ բանտարկութենէ ետք, 9 յունուար 1928-ին Թիֆլիսի մէջ կը գնդակահարուի` միանալով մեր անմահ նահատակներու փաղանգին (1), (19):
Այսպիսով, 25 դեկտեմբեր 1927-ին վերջ կը գտնէ ՀՄԸՄ-ի առաքելութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ:
15 յուլիս 2018
(Շար. 3 եւ վերջ)
1.- «Վահան Չերազ եւ իր երգն Հայաստանի», Վազգէն Անդրէասեան, Պէյրութ, 1977, տպարան «Սեւան», էջ:
4.- «Յուշամատեան ՀՄԸՄ-ի 1918-1958», Ներսէս աբեղայ Բախտիկեան, Պէյրութ, 1958, տպարան «Կաթողիկոսութեան հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, էջ 73-85:
5.- ՀՄԸՄ-ի պաշտօնաթերթ` «Հայ Սկաուտ», թիւ 3, Կոստանդնուպոլիս, 1 դեկտեմբեր 1919, էջ 33:|15.- Նոյնը, թիւ 23-24, նոյեմբեր-դեկտեմբեր 1920, էջ 356-357:
17.- «Նահատակ ցեղի անմահներ», Տիգրան Քահանայ Խոյեան, տպարան «Ալթափրէս», Պէյրութ:
19.- https://vahanishkhanyan.wordpress.com/2014/06/10/cheraz/
