Հարիւր Ականաւոր Դէմքերու Յուշ-Պատգամներ` Հայաստանի Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ
(1932-1999)

* Հայ ժողովուրդի զաւակներուն բռնի տեղահանումին, աշխարհացրիւ տարտղնումին ու գաղթականութեան ծանրօրէն տագնապալից կացութեան հակառակ` արի ոգին հայկազնեանց անգամ մը եւս կեանք առաւ կեանքին մէջ հայութեան եւ արիւնագրեց պատմութեան տարեգրութեանց մէջ անկախ Հայաստանի ոսկի անունը, 28 մայիս 1918-ին:

ՎԼԱՏԻՄԻՐ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ
(1931-2000)

* Դրաստամատ Կանայեանը
Իր փոքրաթիւ ջոկատներով
Արշաւում է դէպ Ապարան…
Իսկ թուրքն իր յաղթանակով արբեցած`
Ալեքպոլից ուղիղ դէպի Սարդարապատ
Բաց է անում երրորդ ճակատ.
Գրոհում են դէպի առաջ
Չորս տիվիզիա,
Երկու հազար քիւրտ հեծեալներ,
Ու նրանց հետ
Տարտանելի երեք գունդը մարդակործան…
Եւ դեռ էլի զինուած խմբեր…

ՀՐԱՉ ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆ
(1928-2001)

* Ազգային գաղափարախօսութեան եւ նպատակներու տեսակէտէն, Հայաստանի Հանրապետութեան ժամանակաշրջանին, հիմնական աւանդը եղաւ միացեալ (ազատ եւ անկախ) Հայաստանի տեսլականը:

* Խորհրդանշելով միաժամանակ ե՛ւ մայիսեան համաժողովրդական դիւցազնամարտը, ե՛ւ արեան գնով ձեռք բերուած ազգային անկախութիւնն ու ինքնիշխան պետականութիւնը, մարմնաւորելով իր մէջ կրկնակ խորհուրդը հայ ժողովուրդի մնացորդացի փրկութեան եւ վերածնունդին, հայութեան տեւականացման եւ հայկական արժէքներու նոր ծաղկումին, պարփակելով քաղաքական բազմակողմանի եւ հիմնական իմաստներ` համաթուրանական ծաւալապաշտութեան կասեցման, Հայաստան անունին պաշտօնական ճանաչման, մեր ազգային Դատի նոր դիմագծութեան եւ մեր պատմական հայրենիքի գէթ մէկ մասին փաստացի հայացման տեսակէտէն մայիս 28-ը կը ներկայանայ որպէս անգերազանցելի կարեւորութեամբ օժտուած եւ հիմնական անկիւնադարձ կազմող թուական` հայոց բովանդակ պատմութեան մէջ:

* Համաթուրանական յորձանքին կասեցումը` իբրեւ մայիս 28-ով խորհրդանշուած յաջորդ հիմնական իրագործում, միջազգային չափանիշ, համամարդկային dimension կու տայ հայութեան Գերագոյն Գոյամարտին:

* 1918-ի մայիսեան հրաշքը հասարակաց ու անողոք թշնամիին դիմաց հայ ժողովուրդի մէկ մարդու նման ծառանալուն մէջ կը կայանայ. հայ ժողովուրդի միասնականութեան, ազգային գոյատեւման, հաւաքական կամքի միահամուռ արտայայտութեան մէջ է անոր գաղտնիքը: Գերագոյն վտանգի ամբողջական գիտակցութիւնն էր, որ մարտի դաշտ իջեցուց հայութիւնը` իր ամբողջութեան մէջ, որ օրհասական գուպարին մէջ նետեց բոլորը անխտիր` զինուոր ու քաղաքային, երիտասարդ ու ծերունի, կին ու երեխայ: Կեանքի ու մահուան օրհասական գուպար, որ սակայն դիւցազնական հերոսամարտի մը վերածուեցաւ` կասեցնելով թշնամի բանակներուն յառաջխաղացքը, եւ աւելի՛ն, պարտութեան ու փախուստի մատնելով զանոնք:

* Թող թոյլ տրուի մեզի ըսել, որ մայիս 28-ի խորհուրդին ամենահիմնական նշանակութիւնը համաժողովրդական այդ հերոսամարտին, գերագոյն այդ գոյամարտին մէջ է, որ կը կայանայ: Միւսները` Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումը, անոր արտաքին ճանաչումն ու ներքին փաստացի հայացումը, Հայ դատի նոր դիմագծութեամբ վերարծարծումը եւ արձանագրած յաջողութիւնները, հայ ժողովուրդի եւ քաղաքակրթութեան վերածաղկումը` բոլորն ալ անմիջական ու հեռաւոր արդիւնքներն են այդ գոյակռուի յաջող ելքին:

* Հերոսամարտ, բառին ամենաիրաւ եւ բովանդակ իմաստով, մղուած` տակաւին երէկ իր դարաւոր թշնամիին ձեռքով գրեթէ կիսովին բնաջնջուած այս ժողովուրդին կողմէ նոյն այդ դարաւոր թշնամիին դէմ, տասնապատիկ թիւ ունեցող, տասն անգամ աւելի զօրաւոր եւ տասնապատկուած վայրագութեամբ մը զինուած: Հերոսամարտ, սակայն, որ Սարդարապատի, Ղարաքիլիսէի եւ Բաշ Ապարանի դիւցազնադաշտերուն վրայ յաղթանակի պիտի վերածուէր` միջազգային պատմութեան տալով մինչ այդ նմանը չտեսնուած արիութեան եւ խիզախութեան օրինակներ:

* … Եւ այս բոլորէն մեկնելով է, որ կ՛ըսենք անվարան, որ մայիս 28-ը հայոց պատմութեան ամենաշքեղ թուականներէն է, եթէ ոչ` ամենաշքեղը: Անիկա համամարդկային է իր մօտաւոր ու հեռաւոր քաղաքական եւ քաղաքակրթական արդիւնքներով, բայց ամէն բանէ առաջ ու մանաւանդ` համահայկական է իր պատմական բովանդակութեամբ, քանի կը խորհրդանշէ մեր ժողովուրդի միակամ եւ միահամուռ ծառացումը` իր ոչնչացման ձգտող ազգային թշնամիին դէմ:

* Անկախ եւ էապէս հայ Հայաստանը իրականութիւն դարձաւ մայիս 28-ի ծնունդ Հայաստանի Հանրապետութեամբ: Հայկական հարցը վերածուեցաւ ազգային Դատի` Սեւրով նուիրականացած եւ միացեալ ու անկախ Հայաստանի իրագործումը ունենալով իբրեւ քաղաքական յստակ առաջադրանք:

Ու մայիս 28-ի խորհուրդով դարբնուեցաւ մանաւանդ հայ նոր Մարդը, իր պահանջներուն եւ իրաւունքներուն գիտակից հայ քաղաքացին: Հայ քաղաքացին, որ հայրենի լեռներուն ու դաշտերուն վրայ գտնուի թէ սփիւռքի տարածքին որեւէ անկիւնը, ազգային հարցի տեսակէտէն հիմնական ու վերջնական մէկ յստակ իտէալ միայն կը փայփայէ, միացեալ եւ անկախ Հայաստանը:

ԽԱԺԱԿ ՏԷՐ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ
(1941-2001)

* 1918 մայիս 28: Մի թուական, որ անկիւնադարձ հանդիսացաւ հայ ժողովրդի կեանքում եւ արժանի պսակումը դարձաւ նրա մղած կենաց մահու ամեհի պայքարի` ստրկութիւնից նրան առաջնորդելով ազատութեան ու անկախութեան:

* Մայիսի 28-ը ոչ միայն քաղաքական իմաստով անկիւնադարձ հանդիսացաւ մեր կեանքում, այլեւ իր մէջ խտացնելով բոլոր ժամանակների ամենավեհ գաղափարները` ազատութիւնն ու անկախութիւնը, որպէս պայծառ աստղ շողաց հայոց երկնակամարում եւ պիտի շարունակի շողալ այսուհետեւ եւս մինչեւ յաւիտեան, քանի որ մարդ անհատի եւ ժողովուրդների ազատութեան գաղափարը երկրների անկախութեան գաղափարը, պատկանում են յաւերժութեան եւ նրանցից աւելի բացարձակ արժէքներ չկան մարդկային իրականութեան մէջ:

* Մեր ժողովրդի պատմութիւնը կարծես, օրինաչափ հերթագայութիւնն է կեանքի, ազատութեան ու անկախութեան համար մղուած անհաւասար պայքարների: Այդ բոլոր գաղափարների, ձգտումների ու նրանց համար մղուած մաքառումների ամբողջական հանգանակն է մայիս 28-ը:

* Մայիսի 28-ը փաստօրէն այն պարունակն է, որ իր մէջ պարունակում է հայ ժողովրդի դարաւոր իղձերի հանգանակը: Մեր պատմութիւնը վկայ, թէ որքա՜ն արիւն է հոսել, որքա՜ն կեանքեր են զոհաբերուել մեր հայրենի հողի վրայ` նուաճելու մարդկային իրաւունքներից նուազագոյնը եւ ամենավեհը` ազատութիւնը: Ո՜րքան ճիգ ու ջանք է թափուել` ձեռք բերելու ազգային ու պետական անկախութիւն, եւ որքա՜ն արիւն-քրտինք է հոսել` պահպանելու ձեռք բերուածը:

ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՈՒՐՖԱԼԵԱՆ
(1923-2006)

* Պատմութեան մէջ քաղաքական եւ մշակութային մեր վերազարթնումները միշտ արիւնի մէջէն են յառաջացած: Հայկէն սկսած մինչեւ Հայկազեան թագաւորութիւն, Արտաշէսեան հարստութիւն, մինչեւ Արշակունեաց եւ Բագրատունեաց իշխանութիւն` մինչեւ Կիլիկեան անկախութիւն, բոլորն ալ աննկարագրելի հոգեկան եւ ֆիզիքական խոյանքներու արդիւնքներն են եղած: Բայց անոնցմէ եւ ո՛չ մին եղած է այնքան փառաւոր, այնքան ապշեցուցիչ, որքան 1918 մայիս 28-ի իրողութիւնը` եղերական ապրիլէն ետք:

* Կարելի չէ մեզի ծանօթ եւ սովորական բառերով պատկերացնել այն, որ ըրաւ այս ազգը` մայիսեան լուսաշող օրերուն, Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսէի մէջ, իր հազարաւոր ծեր ու մանուկ, երիտասարդ եւ պարման, կին թէ այր, հարուստ թէ աղքատ զաւակներուն միջոցով` ղեկավարութեամբ ՀՅ Դաշնակցութեան:

* Փառաւոր ու մեծ օրուան այս տօնակատարումին, «Վարդահեղեղ արշալոյսի» այս տարեդարձին, ո՛ւխտ պիտի ընէ իւրաքանչիւր դաշնակցական` հաւատարմօրէն ծառայել ժողովուրդին, որ ամէնուրեք մեզմով կը խանդավառուի, որ մեր մէջ կը տեսնէ ինքզինքը, որպէսզի կարելի ըլլայ օր մը, հայրենիքի մէջ եւս, համայն հայութեան ներկայութեան տօնել մայիս 28-ը` որպէս մեծագոյն ազգային տօն:

ԷԴԻԿ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
(Էդուարդ, 1932-2004)

* Եթէ Հայաստանում պէտք է ճանաչուէին եռագոյնը եւ մայիս 28-ը, ապա ոչ նրա համար, որ թանգարաններում աւելանան եւս մի քանի նմուշներ, այլ որովհետեւ այդ արժէքները հայ ժողովրդի ազգային ազատագրական հերոսական պայքարի արդիւնքներն էին: Այդ արժէքները Աւարայրի ճակատամարտի նման խորհուրդ ունէին ու անկարելի էր վերականգնել այդ արժէքները առանց ՀՅ Դաշնակցութեան, ինչպէս անկարելի է խօսել Աւարայրի ճակատամարտի մասին առանց Վարդան Մամիկոնեանի ու նրա քաջերի: Մինչդեռ Հայաստանի պատմաբաններն ու պաշտօնական քարոզչութիւնը յամառօրէն շարունակում են յօդուածներ ու աշխատութիւններ գրել ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսների մասին` առանց նշելու, որ Աղբիւր Սերոբները ծնուեցին Դաշնակցութեան ծոցից ու ստեղծեցին դաշնակցական ֆետայու կերպարը: Եթէ այս մասին պիտի չխօսուի, եթէ պատմութեան չգրուած էջերը պիտի շարունակուեն լցուել կիսատ-պռատ կերպով, ապա ի՞նչն է փոխուել: Չէ՞ որ առանց Դաշնակցութեան` Սարդարապատի հերոսամարտը արդէն վաղուց ճանաչում էր գտել Հայաստանում, բայց հէնց այնքանով թերի էր, որ բացակայում էր ճակատամարտի գլխաւոր դերակատարը: Ես անձամբ համոզուած եմ, որ Դաշնակցութիւնը եռագոյնի ու մայիս 28-ի հետ վերականգնուած կը լինէր, եթէ նա այսօր գործող կուսակցութիւն չլինէր: Վրացիները, ազրպէյճանցիները, լիթուացիները եւ շատ ուրիշներ ազատօրէն վերականգնում ու վարկափրկում են իրենց անցեալի յեղափոխական կազմակերպութիւնները, որովհետեւ նրանք այսօր գոյութիւն չունեն եւ արդէն դարձել են թանգարանային արժէքներ: Իսկ Դաշնակցութիւնը կենդանի ու մարտունակ կուսակցութիւն է, ուստի նրա վերարժեւորումը կարող է փոխել քաղաքական ուժերի դասաւորութիւնը հայ ժողովրդի ժամանակակից կեանքում: Սա նշանակում է, որ պատմութեան սպիտակ բծերի վերացման բացարձակ արժէքը այսօր էլ քաղաքական ձեւ է ընդունել, ինչը, անշուշտ, դատապարտելի է:

* Սակայն հայերին ոչնչացնել չյաջողուեց: Բարձրացնելով ազգային ազատագրական պայքարի դրօշը` արեւմտեան եւ արեւելեան հայութիւնը միասնական ճիգերով 1918 թուականին փայլուն յաղթանակ տարաւ թուրքական կանոնաւոր բանակի դէմ Սարդարապատում եւ 1918 թուի մայիսի 28-ին հռչակեց Հայաստանի անկախ հանրապետութիւնը, որը մի քանի տարի յետոյ խորհրդայնացաւ եւ գոյութիւն ունի մինչեւ այսօր` Խ. Միութեան կազմի մէջ:

ԳԷՈՐԳ ԳԱՆՏԱՀԱՐԵԱՆ
(1925-2006)

* Սուղ վճարեցինք, շա՜տ սուղ, գնելու համար մեր անկախութիւնը: Եւ հաւանաբար ո՛չ ոք մեզի չափ սուղ վճարած է իր անկախութեան համար: Հազարաւորներու մաքուր արեամբ գրուած է 1918 մայիս 28-ը: Զայն ուրանալ փորձել` կը նշանակէ ցեղի ձայնին դաւաճանել:

* Ճիշդ է, որ մակերեսային դատումով մը, երազները կը մաշեցնեն ժողովուրդ մը: Այո՛, բայց` արտաքնապէս միայն: Միւս կողմէ, սակայն, կ՛ուժեղացնեն եւ կը հզօրացնեն ներքնապէս: Բազմութիւններէն ազգ կը կերտեն: Մայիս 28-ը, արտաքին ճակատի վրայ սուղ արեան վճարումով յաղթանակ մը ապահովելով հանդերձ, մեզ ներքնապէս զօրացուց եւ պահանջատէր հայութեան վերածեց:

* Ցաւալի է հաստատել, որ անկախութեան հռչակումէն սկսեալ եւ դեռ մինչեւ այսօր սփիւռքի մէջ կը գտնուին մարդիկ, որ կ՛ուզեն նսեմացնել մայիս 28-ի արժէքը: Երբեմն թիւրիմացութեանց զոհ, երբեմն դիտաւորեալ մեկնաբանութեամբ` զայն վերածելու համար թուրքէն տրուած շնորհքի եւ որոշ հատուածի մը սեփականութիւն:

ԲԱԳՐԱՏ ՈՒԼՈՒԲԱԲԵԱՆ
1925-2001

* Հայ ժողովրդի հազարամեայ պատմութեան աստեղային ժամը Սարդարապատի ճակատամարտն էր, 1918 թ. մայիսեան այն հրեղէն շաբաթը, որը կործանման եզրին հասած ազգի համար դարձաւ գոյատեւումի ու ազգապահպանութեան խարիսխ:

Սարդարապատի հերոսամարտի մասին արդէն բաւական գրականութիւն է ստեղծուել` վաւերագրական, պատմագիտական եւ գրական-գեղարուեստական:

* Բանն այն է, որ իմ մանկութիւնն ու պատանեկութիւնն անցել են Սարդարապատի զինուորի ընտանիքում: Զինուորի, որի համար եւս այդ ճակատամարտը եղել էր աստեղային ժամ, դարձել էր նրա մտքերի, խօսքերի, երազների տիրակալը ու այդպէս էլ մնաց մինչեւ օրերի վերջը: Հէնց այդ պատճառով եւ իմ երջանիկ բախտով Սարդարապատը դարձել է կազմաւորուող էութեանս կաթ-սնունդը, Սարդարապատի ոգին եղել է իմ ուղեկիցը եւ ուղեցոյցը, մինչեւ որ ինքս էլ գրիչ եմ վերցրել իմ սեփական Սարդարապատը թղթին ու ընթերցողին յանձնելու համար:

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

(Շար. 9)